Περί της παρουσίας του μουσουλμανικού στοιχείου στην Πατσό και στις Βολιώνες

Η μουσουλμανική παρουσία στην επαρχία Αμαρίου ανάγεται στον 17ο αι. καθώς ατομικοί εξισλαμισμοί
μαρτυρούνται σχεδόν αμέσως μετά τη λήξη του Κρητικού πολέμου. Εκτός αυτού, μαρτυρίες όχι και πολύ αξιόπιστες αναφέρουν και ομαδικούς εξισλαμισμούς χωριών Αμαρίου, όπως σε Πατσό, Βολιώνες, Αντάνασσο και Γέννα (Μαρτυρία Ψιλάκη που παραθέτει ο Πεπονάκης).
Τα παραπάνω χωριά, με εξαίρεση την Αντάνασσα, που ήταν μικτό χωριό, κατοικούνταν πριν από την επανάσταση του 1821 αποκλειστικά από μουσουλμάνους. Κατ’ επέκταση, θεωρία περί μαζικού εξισλαμισμού τους μπορεί και να έχει βάση. Σύμφωνα πάντως με τις περιπτώσεις εξισλαμισμών που αναφέρονται στις πηγές αφενός, και με τα πληθυσμιακά στοιχεία της περιοχής αφετέρου, η μουσουλμανική παρουσία στα περισσότερα χωριά του Αμαρίου τεκμηριώνεται μέχρι και τα τέλη του 19ου αι.
Συγκεκριμένα, μουσουλμάνοι μαρτυρούνται στην κοιλάδα του Γερακαρίου, στα Μεσονήσια, Χορδάκι Σμιλές, Ελένες, Δρυγιές, στην κοιλάδα του Αμαρίου στα χωριά Νεύς Αμάρι, Γέννα, Κλησίδι, Θρόνος, Πλατάνια, Φουρφουράς, Μέρωνας, Πισταγή, Αποσέτι (Πετροχώρι), Οψυγιάς, στην περιοχή της Πατσού καθώς και στην Αντάνασσα, Αποστόλοι και Βολιώνες. Τέλος, στα χωριά της Αμπαδιάς Πλάτανος, Νίθαυρη, Σάτα, Κουρούτες, Βαθειακό, Άρδακτος και Αποδούλου.
Τον 19ο αι. ο μουσουλμανικός πληθυσμός του Αμαρίου υφίσταται κλιμακωτά μια δραστική μείωση, συνέπεια των επαναστάσεων αλλά και των νέων κοινωνικοοικονομικών δεδομένων που αυτές διαμόρφωσαν.
Έτσι, σε χωριά με πληθυσμό μέχρι πρότινοε αμιγώς μουσουλμανικό, το 1881 το χριστιανικό στοιχείο είτε έχει
κυριαρχήσει, είτε έχει κάνει την εμφάνισή του, όπως για παράδειγμα σε Πατσό, Βολιώνες και Κλησίδι.
Από την ανάλυση των πληθυσμιακών δεδομένων εξάγεται το συμπέρασμα ότι οι μουσουλμάνοι εγκαταλείπουν κατά τη διάρκεια του 19ου αι. οικισμούς όπου το χριστιανικό στοιχείο υπερτερούσε.
Επίσης εγκαταλείπουν μικρούς οικισμούς (Δρυγιές, Ελένες, Σμιλές) ίσως για να μετοικήσουν σε γειτονικά χωριά,
στα οποία η μουσουλμανική παρουσία ήταν ισχυρότερη, όπως π.χ. το Βαθειακό στην Αμπαδιά, που υπήρξε
προορισμός για τους μουσουλμάνους κατά τις επαναστάσεις.
Οι μουσουλμανικοί οικισμοί με τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση βρίσκονταν στο βόρειο Αμάρι, στο ναχιγιέ του Μέρωνα. Η γεωγραφική εγγύτητά τους με την πόλη του Ρεθύμνου πρέπει να θεωρηθεί βασικός παράγοντας αυτής της αύξησης. Η Πατσός, η Γέννα και το Κλησίδι διπλασίασαν τον πληθυσμό τους στη διάρκεια του 19ου αι., ίσως λόγω και της εισροής μουσουλμάνων από άλλα χωριά.
Όμως τα χριστιανικά χωριά Καλογέρου και Αποστόλοι, Μοναστηράκι, Λαμπιώτες και Οψυγιάς, παρουσιάζουν
υπερδιπλάσια των μουσουλμανικών οικισμών πληθυσμιακή αύξηση.
Ισχυρό μουσουλμανικό στοιχείο διατηρήθηκε στα χωριά Αντάνασσα, Βολιώνες και Θρόνος, αλλά αυτό δεν απέτρεψε την ταυτόχρονη παραμονή χριστιανών στους οικισμούς αυτούς.

Μετά το κίνημα του 1889

Η επιθετικότητα στο κίνημα του 1889 είχε πολιτικά και οικονομικά κίνητρα, όπως φαίνεται από τη συστηματική καταστροφή των μουσουλμανικών περιουσιών. Οι χριστιανοί του νησιού μετέτρεψαν κατά τον 19ο αι. την όποια μειονεκτική θέση τους των προηγούμενων αιώνων σε πλεονεκτική, συρρικνώνοντας οικονομικά και πληθυσμιακά το μουσουλμανικό στοιχείο. Με τη σύμβαση της Χαλέπας, το 1878, επιταχύνεται η ανατροπή των ισορροπιών στο νησί. Θα ακολουθήσουν τα κινήματα του 1889 και του 1896-1898, κατά τα οποία οι χριστιανοί στράφηκαν κατά των ιδιοκτησιών των μουσουλμάνων της υπαίθρου.
Η επιθετικότητα του χριστιανικού στοιχείου με όχημά της τον εθνικισμό, στόχευε στην αναδιανομή του πλούτου και κατόπιν στη διεκδίκηση μεγαλύτερου μεριδίου στην πολιτική διαχείριση και την εκμετάλλευση των οικονομικών πόρων.
Αυτή η νέα πραγματικότητα εξηγεί την ακόμη μαζικότερη καταστροφή των μουσουλμανικών περιουσιών το 1896- 1898. Παρά τις μεταρρυθμίσεις και τη χορήγηση προνομίων, ύστερα από την πίεση των διεθνών δυνάμεων, η οθωμανική διοίκηση αδυνατούσε να συλλάβει τη νέα πραγματικότητα που προέκυψε, ενός επιθετικού οικονομικού και πολιτικού εθνικισμού, που απέβλεπε, όχι στην ισότηταπλέον των δυο στοιχείων, αλλά στην υπεροχή του χριστιανικού, που θα οδηγούσε και στην ένωση με την Ελλάδα.

Από τον εκλογικό κατάλογο δήμου Μέρωνος 1901-1903

Στον εκλογικό κατάλογο του δήμου Μέρωνος 1901-1903 αναφέρονται 19 ψηφίσαντες από το χωριό Πατσός, όλοι μουσουλμάνοι, πλήν τριών, (των Στρατή, Εμμανουήλ και Πώλου Κουρκουλού), οι εξής: Βοριαδάκης Δερβίς, Γλυτοσάκις Χασάν Αλή, Γιετιμάκις Χασάν, Εφεντάκις Ιβραήμ, Εφεντάκις Αλής, Καμπεράκης Σαλής,
Καστανάκης Δεμίρ, Καστανάκης Χουσείν, Κουδουμνάκης Μουσταφάς, Καραλάκις Αχμέτ, Λήλος Αλής,
Μπουτάτος Χασάν, Μεμισάκις Σουμάν, Μεμισάκις Χουσείν, Μισιρλάκις Μουλά Χουσείν, Ποντικάκης Σουμάν
και Ποντικάκης Δερβίς. Οι 35 ψηφίσαντες από το χωριό Βολιώνες, όλοι μουσουλμάνοι, είναι: Οι Αλιουδάκης Χασάν, Αλής, και Αχμέτ, Αδελιανός Χουσείν, Γιαμπουτάκης Χασάν, Κιαγιαδάκης Νουρής, Λήλος Σουλευμάν και Ιβραήμ, Μπούτσης Αχμέτ, Μουλαδάκης Χασάν, Χουσείν και Αλής, Μαμισάκης Χατζής και Χασάν, Μουσαδάκης Χασάν και Αχμέτ, Μπρεσβεράκης Ισμαήλ και Χασάν, Μουσαδάκης Μεχμέτ και Χασάν, Ορφανός Αχμέτ, Πυρνιλάκις Τζεμαλής, Σκανιαράκις Χουσείν και Αχμέτ, Φουντουλάκης Αχμέτ, Αζήζ, Χασάν και Τζεμαλής.
Στην Παντάνασσα, όπου υπερείχε το χριστιανικό στοιχείο, μεταξύ 41 ψηφισάντων, μόλις έξι είναι
μουσουλμάνοι: Ζερβουδάκις Χουσείν, Αχμέτ, Ρουστέμ και Χασάν, Ορφανουδάκις Δερβίς, Χαμουτζάς Δερβίς.
Οι υπόλοιποι 35 που καταγράφονται είναι χριστιανοί: Ιερωνυμάκις Μάρκος, Καράπιδος Σπυρίδων,
Καλοειδάς Κων/νος και Ιωάννης, Καραγιανάκις Εμμ., Κουτεντές Μιχ., Κουρνιανός Αντ., Κυδωνάκις Γεωρ.,
Μιναδάκις Μ. Ιωάν., Μιναδάκις Ι. Κων., Μιναδάκις Μ. Εμμ., Μιναδάκις Εμμ. Κων., Μιναδάκις Εμμ. Ιωάν.,
Μιναδάκις Εμμ., Νικ., Μουζουράκης Γεωργιος, Απόστολος και Ιερώνυμος, Παπαδογεωργάκης Ιωάννης και
Εμμανουήλ, Πολίτης Νικ., Πορτάλιος Ν. Εμμ., Πορτάλιος Εμμανουήλ, Γεώργιος και Ιωάννης, Χαροκόπος
Βασίλειος, Μιχαήλ, Στυλιανός, Δημήτριος και Νικόλαος, Χατζηδάκης Στυλιανός και Γεώργιος, Χαροκόπος
Σταύρος, Εμμ., Γεωρ., Κων/νος και Εμμανουήλ.

Ειδήσεις από οθωμανικά έγγραφα

Προς Πρόεδρον Υπουργικού Συμβουλίου, Υπουργούς Εσωτερικών, Στρατιωτικών Δικαιοσύνης, Αθήναι
(Όμοιον εδόθη και εις τον Εξοχώτατον Γενικόν Διοικητήν Κρήτης, Χανιά) Αναφέρομεν μετά επανειλημμένας ακάρπους παρακλήσεις μας ότι επήλθε αποτέλεσμα οδυνηρόν παρά προειδοποιήσεών μας.STOP
Eβδόμην τρέχοντος εξεδιώχθημεν άπαντες υπέρ τους εκατόν, χωρίον μας υπό οργανωμένων κακοποιών, ενδύματά μας, σκεύη οικιακά, τρόφιμα, θύραι και παράθυρα διηρπάγησαν, οικίαι επυρπολήθησαν.
Καταφυγόντες Ρέθυμνον κατέστημεν πρόσφυγες. Παρακαλούμεν, εφ’ όσον χρόνον δεν υπάρχει τάξις, χορηγηθώσιν ημίν επιδόματα προσφύγων και στέγην ίνα μην αποθάνωμεν πείνης και ψύχους.
Σε άλλο έγγραφο, σε επιστολή της Διεύθυνσης Μουσουλμανικών Θρησκευτικών Ιδρυμάτων προς τη Μοιραρχία Ρεθύμνου με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1921 αναφέρεται: Κύριε Μοίραρχε Πληροφορούμεθα ότι ο Επιθεωρητής της Εκπαιδευτικής Περιφερείας Ρεθύμνου ενεργεί όπως εκκενώση ο σταθμός (Χωροφυλακής) του χωρίου Βολιώνες την οικίαν ήν σταθμεύει ούτος και εγκαταστήση το σχολείον της Χριστιανικής Κοινότητος του αυτού χωρίου. Επειδή η οικία αύτη ουδέποτε ανήκεν τη ειρημένη Κοινότητα αλλά ανήκεν αποκλειστικώς εις την Διεύθυνσιν των Μουσουλμανικών Θρησκευτικών Ιδρυμάτων Ρεθύμνου ως Βακουφική, και την οποία εχρησιμοποίει η καθ’ ημάς Διεύθυνσις ως τέμενος της Ιεράς λειτουργείας των Μουσουλμάνων κατοίκων του ειρημένου χωρίου μέχρι του παρελθόντος έτους, οπότε εχρησιμοποιήθη μεν ως σχολείον της ρηθείσης Κοινότητος αυθαιρέτως και άνευ ουδενός δικαιώματος.
Αιτία δε της τοιαύτης ενεργείας είναι αφ’ ενός μεν όπως καταργηθή ο σταθμός, όστις φρουρός των εκεί κατοικούντων Μουσουλμάνων τυγχάνει, αφ’ ετέρου δε διά του αυθαιρέτου τρόπου και άνευ ουδενός δικαιώματος καταλάβη την ειρημένην οικίαν.

Προς την Σεβαστήν Νομαρχίαν Ρεθύμνης Κύριε Νομάρχα Λαμβάνομεν την τιμήν να υποβάλωμεν υμίν συνημμένως τον διά του υπ’ αριθ. 4551/2753 της 7 Ιουλίου ε.ε. υμετέρου εγγράφου ζητηθέντος καταλόγου των εκ της υπαίθρου χώρας καταφυγόντων Μουσουλμανικών οικογενειών εν τη πόλει Ρεθύμνου.
Ευπειθέστατος Ο πρόεδρος Χουσείν Αδελιανός-6, Χασάν Πρεσβεράκης-6, Χασάν Μουλλαδάκης-8, Μεχμέτ Μουλλαδάκης-4, Χασάν Αδελιανάκης-1, Χουσείν Μουσαδάκης-7, Χουσείν Μακριδάκης-5, Αλής Μακριδάκης-2, Χασάν Αλκουδάκης-3, Φατουμέ Αδελιανοπούλα-6, Νουρή Φαφουλάκης-4, Οσμαν Γιαμπουδάκης -6, Αχμέτ Ορφανός-7, Μουσταφάς Μουσαδάκης-7, Χασάν Μπουτσακάκης-6, Χαλήλ Εμινάκις-4, Μουσάς Μουσαδάκης-2, Αχμέτ Μουσαδάκης-7, Χουσείν Μουλλαδάκης-7, Χασάν Φαφουλάκης ή Νουράκης-8, Ιβραήμ Λελάκης-2

Από το Κτηματολόγιο του συλλόγου Έφεδρων Αξιωματικών

Τα κτήματα των 46 Μουσουλμάνων των Βολιώνων παραχωρήθηκαν σε Μικρασιάτες πρόσφυγες που ήρθαν στο χωριό με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, ύστερα από τη Συνθήκη της Λωζάνης.
Σε αντίθεση με την Πατσό, όπου δεν υπήρχαν ανταλλάξιμες περιουσίες καθώς προφανώς κάτοικοι από τα γύρω χωριά αγόρασαν περιουσίες Μουσουλμάνων σε πολύ καλές τιμές και ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εδώ.
Τα 188 στρέμματα ελαιώνων με συνολικά 1922 ελαιόδεντρα και 1089 καρποφόρα δέντρα σε αγρούς 285
στρεμμάτων, 56 κήπων και 27 αμπελιών, μεταβιβάστηκαν στις οικογένειες των προσφύγων Μικρασιατών
Ματζουράνη, Παρπουλάκη, Λεμονή, Γιαρλή, Σημαντήρα, Καλαχασίδη, Σαμαρά, Βαρδαλά, Γκιουλέ, Θεολόγου,
Αρβανίτη, Χαραδιμήρη, Μανέ, Σπυριδάκη, Τσακμάκα, Λίτινα, Ρωμαντζή.

Πηγές και βιβλιογραφία

Γρυντάκης, Γιάννης, «Το Ρέθυμνο στην επανάσταση του 1889», Κρητολογικά Γράμματα, 11 (1995).
Πεπονάκης, Μανόλης Γ., Εξισλαμισμοί και επανεκχριστιανισμοί στην Κρήτη (1645-1899), Νέα Χριστιανική Κρήτη, Ρέθυμνο 1997. Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου, Κάλλια, Ελληνικός αλυτρωτισμός και οθωμανικές μεταρρυθμίσεις: η περίπτωση της Κρήτης 1868-1877, Εστία, Αθήνα 1988.
Στέφ. Πούλιου, Το κίνημα του 1889 στην Κρήτη και η εγκατάλειψη της υπαίθρου από τους μουσουλμάνους:
καταστροφές περιουσιών, κρατική αντίδραση και ιδεολογικές προεκτάσεις. Μεταπτυχιακή εργασία
Ν. Ανδριώτη, «Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην Κρήτη 1821-1924» -Γενικά Αρχεία Κράτους, Νομός Ρεθύμνης: Κτηματολόγιο Συλλόγου Εφέδρων Αξιωματικών -Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης: Εκλογικός Κατάλογος Δήμου Μέρωνος 1901-1903.