Ιστορικές πλέον οι εκδηλώσεις Γιορτής Κρασιού και Παγκρητίου Έκθεσης Χειροτεχνίας
Η προσπάθεια που γίνεται κάθε φορά από τον καθηγητή κ. Νίκο Σταμπολίδη να αναδεικνύεται το Ρέθυμνο, ευρύτερα, με εκδηλώσεις που υποστηρίζουν κορυφαίοι καλλιτέχνες, μας γυρίζει χρόνια πίσω όταν το Ρέθυμνο στέναζε σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας.
Όσοι είχαν εξασφαλίσει ένα μεροκάματο ήταν προνομιούχοι. Όσοι διέθεταν δίκυκλο εθεωρούντο εύποροι. Κι εκείνοι που οδηγούσαν αυτοκίνητο περίπου «Κροίσοι».
Ενώ σήμερα θεωρείται οικοδομική στενότητα η αδυναμία να βάλεις βενζίνη στο αυτοκίνητο, εκείνες τις εποχές μετά τον πόλεμο ιδιαίτερα, οι γονείς έψαχναν σε ποια κατασκήνωση να στείλουν τα παιδιά τους για να τα σώσουν από την αδενοπάθεια. Γιατί είχαν εξασφαλισμένο φαγητό για δυο βδομάδες. Κι είχε ο Θεός για μετά.
Σε μια τέτοια εποχή μια ομάδα φιλότιμων Ρεθεμνιωτών, που επέμεναν να μένουν στην πόλη τους κόντρα στο ρεύμα της εσωτερικής μετανάστευσης, αναζητώντας καλύτερη τύχη, είχαν τη φαεινή ιδέα να οργανώσουν μια γιορτή για να διασκεδάσουν την πόλη. Κι έτσι έγινε η πρώτη μεγάλη εκδήλωση στο Ρέθυμνο μετά τα Ανθεστήρια. Δεν πέρασαν λίγα εκείνοι οι ονειροπόλοι της Περιηγητικής Λέσχης από αυτούς που μόνο σχόλιο μπορούν να κάνουν κι αυτό τις περισσότερες φορές έωλο όπως κάθε τι κακορίζικο. Αδιάφοροι στις όποιες κακίες, σήκωσαν ψηλά τα μανίκια, μπήκαν στον δημοτικό Κήπο και έπιασαν δουλειά.
Και το Σάββατο 11 Ιουλίου 1959, ο Δημοτικός Κήπος άνοιξε τις πύλες του για τη Γιορτή Κρητικού Κρασιού.
Περιηγητική Λέσχη και Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου ετοιμάζονταν να δρέψουν τον καρπό του μόχθου τους.
Η Γιορτή άνοιξε με καλλιτεχνικό πρόγραμμα από το συγκρότημα της καθηγήτριας Ρυθμικής Έφης Βαφειάδου. Παρουσιάστηκαν παραδοσιακοί και λαϊκοί χοροί και μια θαυμάσια χορογραφία με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ο χορός του τρύγου».
Αμέσως μετά πήρε θέση στο πάλκο η ορχήστρα που με ένα ανάλογο ρεπερτόριο ξεσήκωσε το κέφι. Και μιλάμε για ένα κοινό που ποτέ δεν ήταν και τόσο ενθουσιώδες. Κι όμως εκείνη τη βραδιά όλοι «έκλεψαν και μια του χάρου».
Στη διάρκεια της βραδιάς έγινε και λαχειοφόρος αγορά με ωραία δώρα προσφορά των καταστημάτων της πόλης. Το κρασί έρρεε άφθονο προσφορά και αυτό αγροτικών φορέων και οινοποιείων του νησιού.
Η Γιορτή Κρητικού Κρασιού εκείνης της πρώτης χρονιάς είχε και δεύτερη βραδιά στη διάρκεια της οποίας το πρόγραμμα άνοιξε με ρυθμικές χορευτικές ασκήσεις, συνέχισε με πόλκα – Κινέζικο χορό, ενώ εντυπωσίασε μια θεαματική χορογραφία με τίτλο «Οι πλύστρες της Πορτογαλίας». Και το δεύτερο μέρος ξεκίνησε με χορευτικές ασκήσεις για να εντυπωσιάσει με σλάβικους χορούς (Ρώσικο και Ουγγρικό) με θαυμάσιο επίλογο ένα χορευτικό σκετς με τίτλο «Περίπατος στον Κήπο».
Η βραδιά κράτησε μέχρι αργά, καθώς το ελεύθερο πρόγραμμα του τρίτου μέρους δεν άφησε κανέναν να καθίσει για πολύ στις καρέκλες καλώντας τον να γλεντήσει με λαϊκούς και ελληνικούς χορούς.
Ενθουσιώδεις οι κριτικές
Το πρώτο αυτό διήμερο της γιορτής ενθουσίασε τους Ρεθεμνιώτες. Οι καλύτερες δημοσιογραφικές πένες έγραψαν δικαιώνοντας το μόχθο των οργανωτών. Παρά τις επιφυλάξεις εκείνων που μόνο να κρίνουν ξέρουν, αποδείχτηκε σωτήρια για το μικρό Ρεθυμνάκι η γιορτή αυτή. Έγραφε χαρακτηριστικά ο Πολύβιος Τσάκωνας: «Μοναδική περίπτωση. Καθολικός ο έπαινος. Ικανοποίησε και τον πιο μεμψίμοιρο. Ακούστηκαν μόνο έπαινοι χωρίς επιφυλάξεις. Αν με απασχόλησε η γιορτή είναι γιατί διαβλέπω στην καθιέρωση ετησίως της γιορτής ένα στοιχείο που θα συντελέσει στην τουριστική ανάπτυξη του Ρεθύμνου.
Τουρισμός δεν σημαίνει μόνο ωραία φύση, θάλασσα, βουνό, ήλιο. Χρειάζεται για την προσέλευση του ξένου και κάτι άλλο. Η ψυχαγωγία. Το μπάνιο, το ηλιόλουτρο, ο ύπνος, το διάβασμα για τους ξένους δεν γεμίζουν το 24ωρο και γρήγορα επέρχεται ο κόρος. Αντιφάρμακο η ψυχαγωγία. Καλός βέβαια ο κινηματογράφος που προσφέρεται. Αυτό όμως που θα ψυχαγωγήσει τον ξένο πραγματικά, θα είναι το ντόπιο πανηγύρι. Με χρώμα όσο το δυνατόν πιο λαϊκό…».
Όπως το συνήθιζε ο κορυφαίος της πνευματικής μας ζωής Πολύβιος Τσάκωνας δεν παρέλειψε να κάνει και τις παρατηρήσεις του για τις επόμενες διοργανώσεις: Έπρεπε να μελετηθεί ο φωτισμός του Κήπου, η πίστα να φωτίζεται με προβολείς, ο μπουφές δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει από ένα και μόνο σημείο …Να υπάρχει επάρκεια και στα σερβίτσια.
Αυτές τις επισημάνσεις τις έλαβαν πολύ σοβαρά υπόψη τους οι διοργανωτές. Και όχι μόνο οι ελλείψεις αυτές καλύφθηκαν και ο φωτισμός προσέχθηκε ιδιαίτερα, αλλά έγινε συνήθεια κάθε χρόνο να φεύγουμε από τη Γιορτή με καλαίσθητες καράφες και ποτήρια με ανάγλυφα σχήματα και εικόνες ανάλογες που ακόμα κοσμούν πολλά νοικοκυριά.
Όσο για τις ψησταριές μοιρασμένες σωστά στον Κήπο εξυπηρετούσαν τους επισκέπτες με πολύ προσεγμένο το μεζέ που ετοίμαζαν να συνοδεύσει το κρασί.
Οι επόμενες διοργανώσεις γίνονταν με αποκλειστική ευθύνη της Περιηγητικής Λέσχης που με το Καρναβάλι που ακολούθησε πρόσφερε στην πόλη δυο πολύ σημαντικές εκδηλώσεις με πανελλήνια εμβέλεια.
Στη διοργάνωση του 1965 η γιορτή είχε τη στήριξη του τότε υφυπουργού Προεδρίας Κυβερνήσεως Παύλου Βαρδινογιάννη και του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού.
Έγινε και πολυήμερη. Άρχισε στις 24 Ιουλίου και κράτησε μέχρι 1 Αυγούστου. Μεγάλες βιομηχανίες όπως Μίνως, Γόρτυς, Φαιστός, πρόσφεραν με άλλους πολλούς παραγωγούς κρασί για την επιτυχία της γιορτής. Και σιγά σιγά ο θεσμός έγινε και μια ευκαιρία να προβάλλουν οι μεγάλες βιομηχανίες οινοποιίας τα προϊόντα τους.
Ήταν αρκετά τα πρόσωπα που δεν ήξεραν διακοπές, δεν είχαν μέρα ξεκούρασης μέχρι να τελειώσει η διοργάνωση. Και το ευχάριστο είναι ότι υπήρξαν και συνεχιστές μέχρι να πέσει οριστικά αυλαία στη διοργάνωση τα τελευταία χρόνια.
Το Κρητικό Σπίτι είχε πρώτα τη φροντίδα της Μαρίας Παπαϊωάννου, για να πάρει τη σκυτάλη η Σοφία Ηλιάκη και άλλες κυρίες με πίστη και αφοσίωση στην παράδοση.
Ο Κώστας Μανουράς ήταν η πρώτη φλόγα δημιουργίας στην περίφημη διοργάνωση για να συνεχίσει ο Κώστας Καννάς που έγινε η «ψυχή» του θεσμού, από όποιο τομέα είχε κληθεί να υπηρετήσει την Περιηγητική Λέσχη.
Όσο θυμάμαι τη Γιορτή Κρασιού ο Κώστας Καννάς θα μου έδινε στοιχεία, θα μου διόρθωνε παραλείψεις, θα κανόνιζε συνεντεύξεις με τους καλλιτέχνες, θα είχα και απολογιστικά στοιχεία στο τέλος της γιορτής.
Ο Αγγελογιαννάκης θα πήγαινε πάνω κάτω για να μην υπάρχει πρόβλημα, ο Θανάσης Μαρκαντώνης το ίδιο, η Σοφία Φωτοπούλου και πόσοι άλλοι.
Οι δεξιοτέχνες φυσικά της καλαίσθητης διακόσμησης ήταν το περίφημο δίδυμο Πετουσάκης – Αποστόλου που και στον Κήπο έκαναν σπουδαία δουλειά. Πραγματικά καλλιτέχνες περιωπής άξιοι κάθε επαίνου.
Παγκρήτιος έκθεση χειροτεχνίας
Σε μια εποχή που κυνηγούσαμε το ρεπορτάζ με το… «κιάλι» ερχόταν το ευλογημένο καλοκαιράκι να μας δώσει θέματα για μια δυο βδομάδες. Γιατί εκτός από τη Γιορτή Κρασιού που μας έδωσε και τις ευκαιρίες να γνωρίσουμε δόξες του πενταγράμμου της εποχής, ήταν και η Έκθεση Χειροτεχνίας, έργο πνοής της αξέχαστης Ελένης Παπαδογιάννη που οφείλει και σ’ αυτή πολλά το Ρέθυμνο.
Η Ελένη με την αστείρευτη έμπνευση και τα πληθωρικά αισθήματα μεγάλωσε σε οικογένεια αυστηρών αρχών. Είχε όμως το χάρισμα της πειθούς που την βοηθούσε όποτε έπρεπε να επιβάλει τις αποφάσεις της. Κι ήταν αρκετά ριζοσπαστικές για την εποχή της.
Για παράδειγμα ήταν η πρώτη που κάθισε στο βολάν. Μπορεί στην αρχή να προκαλούσε κάποιο σοκ το γεγονός, αλλά στη συνέχεια ακολουθούσε σεβασμός ανυπόκριτος. Είχε το χάρισμα να εμπνέει εμπιστοσύνη. Η θέλησή της ήταν πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα. Πέρασαν χρόνια μέχρι να μη με ξαφνιάζει κλάξον αυτοκινήτου όταν περπατούσα. Γύριζα πάντα νομίζοντας ότι είναι η Ελένη που ήθελε να με γλιτώσει από περπάτημα και πάντα σταματούσε όταν με συναντούσε.
Η σπάνια αυτή γυναίκα μεγάλωνε σε μια πόλη βυθισμένη στη μιζέρια, χωρίς μέλλον, χωρίς προοπτική.
Η πάγια θέση της ήταν πως αξίζει περισσότερο να δίνεις ευκαιρίες, παρά με μια κίνηση βοήθειας να θεωρείς πως έκανες το χρέος σου σαν άνθρωπος. Μισούσε αυτή τη μέθοδο της φιλανθρωπίας, μια εφήμερη ευκαιρία να δείξεις τον καλό σου εαυτό χωρίς προοπτική επανάληψης. Γι’ αυτό και οι πρωτοβουλίες της που ήθελαν να πατάξουν τη μιζέρια ήταν συχνές και πάντα το ίδιο συγκλονιστικές. Μερικές φορές μάλιστα την κοιτούσαν με σοβαρό προβληματισμό όσοι τις άκουγαν για πρώτη φορά.
Εκείνη όμως προχωρούσε ακάθεκτη στην επιτυχία των στόχων της. Μόνη δημιούργησε μια πρότυπη σχολή οικοκυρικής που έδινε όμως και άλλες γνώσεις στις κοπέλες που δεν είχαν άλλη ευκαιρία να διευρύνουν τους ορίζοντές τους.
Σύντομα χρειάστηκε να λειτουργήσει οικοτροφείο, γιατί πολλά κορίτσια δεν είχαν τη δύναμη να νοικιάζουν στη «χώρα». Είχε τόσο καλή φήμη η σχολή που ακόμα και οι πατέρες που είχαν εγκλωβιστεί στις πολύ αυστηρές παραδόσεις έστελναν με κλειστά μάτια τις κόρες τους να σπουδάσουν. Αρκούσε το όνομά της για να παραμεριστεί κάθε δισταγμός του γονέα να στείλει την κόρη του να σπουδάσει κοντά στην Παπαδογιάννη.
Η Ελένη όμως δεν ησύχαζε. Και σύντομα μια σχολή Λογιστών ήρθε να «λύσει» τα χέρια σε πολλούς νέους που αποκτούσαν πια μια ευκαιρία για δουλειά. Η λογιστική είχε γίνει αναγκαία πια, καθώς οι επαγγελματίες είχαν απόλυτη ανάγκη ενός ειδικού για τα βιβλία τους. Και από τη σχολή της Παπαδογιάννη βγήκαν πολύ άξιοι φοροτεχνικοί με άριστη κατάρτιση, ήθος και συνέπεια.
Πάθος για την παράδοση
Από την οικογένειά της η Ελένη είχε αποκτήσει το πάθος για τη λαϊκή παράδοση. Πίστευε ακλόνητα ότι το Ρέθυμνο είχε μια χρυσοφόρα πηγή ανεκμετάλλευτη κι έπρεπε εγκαίρως να την αξιοποιήσει. Θαύμαζε τη Χρυσή Αγγελιδάκη και τη Φλωρεντίνη Καλούτση που είχαν αναδείξει τη Ρεθεμνιώτικη χειροτεχνία. Η Ελένη όμως πίστευε ότι πέρα από προβολή η χειροτεχνία θα μπορούσε να τονώσει σημαντικά την τοπική οικονομία αρκεί να υπήρχε στρατηγική και όραμα. Αρκεί να υπήρχε μια κάποια ευκαιρία κρατικής στήριξης.
Αυτό το πέτυχε αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση του ΕΟΜΜΕΧ στο Ρέθυμνο πρώτα και μετά Κρήτης. Γιατί δεν πέρασε απαρατήρητος από την υπηρεσία της ο ζήλος και οι ιδέες της. Όταν απόκτησε αρμοδιότητες περισσότερες γύριζε από χωριό σε χωριό από το Λασίθι, στα Σφακιά. Επικοινωνούσε με τους παραγωγούς, ανίχνευε ταλέντα, εξασφάλιζε υποτροφίες και φρόντιζε να αποκτούν ενίσχυση οι μικρές βιοτεχνίες με δάνεια για να γίνουν μεγαλύτερες.
Πόσοι και πόσοι φημισμένοι σήμερα παραγωγοί δεν απέκτησαν κίνητρα για δημιουργία από τη θαυμάσια αυτή γυναίκα. Άσχετα αν ελάχιστοι απέδειξαν πως το αναγνωρίζουν.
Ήταν η πρώτη που άκουσα να μου λέει πως μια ανάσα χωρίζει τον τόπο μας από μια ανάπτυξη που θα δώσει άλλη όψη στη μαραζωμένη πόλη. Ήταν αρχές της δεκαετίας του ’70 όταν τα λέγαμε αυτά. Αυτό το διάστημα είχαν βρει την ευκαιρία και παράγοντες του Ρεθύμνου να επενδύουν κάθε τους ελπίδα προκοπής στον τουρισμό.
Κι ενώ εκείνοι αναζητούσαν δανειοδοτήσεις για τη δημιουργία υποδομών, η Ελένη βρήκε έναν παράπλευρο δρόμο για να στηρίξει τις μάζες των απλών μεροκαματιάρηδων, που από την παραγωγή λαδιού περίμεναν να καλύψουν υποχρεώσεις τους. Από την οικογένειά της η Ελένη είχε αποκτήσει την εμπειρία να ξεχωρίζει την αυθεντικότητα, αρετή που τη βοήθησε πολύ στην πορεία της. Αυτό που πίστευε ακλόνητα ότι το Ρέθυμνο είχε μια χρυσοφόρα πηγή ανεκμετάλλευτη κι έπρεπε εγκαίρως να την αξιοποιήσει, δεν άργησε να το κάνει μια θαυμάσια πραγματικότητα.
Η Ελένη Παπαδογιάνη ήξερε να πετυχαίνει τους στόχους της. Και ο πιο βασικός ήταν οι Παγκρήτιες Εκθέσεις Χειροτεχνίας που ήταν ένα γεγονός κάθε καλοκαίρι στο Ρέθυμνο. Αρχικά γινόταν εκ περιτροπής κάθε χρόνο σε κάθε νομό. Αλλά στη συνέχεια κατάφερε να γίνονται στο Ρέθυμνο. Κι αυτό αποτέλεσε μια βασική υπηρεσία στην ανάπτυξη τουρισμού. Γιατί η πόλη μας χάρις στις εκθέσεις αυτές γινόταν κάθε χρόνο πόλος έλξης πολλών επισκεπτών.
Ήξερε όμως να θεραπεύει και την ένδεια προτείνοντας λύσεις για να ξεπερνούν οι άνθρωποι τα προβλήματά τους με αξιοπρέπεια. Είχε καθιερώσει στα πρώτα χρόνια τουρισμού να απασχολούνται νοικοκυρές στο σπίτι με την παραδοσιακή βελονιά. Και πλήρωνε αμέσως την κάθε γυναίκα. Έτσι βοήθησε και στην ανάπτυξη της οικοτεχνίας που δημιούργησε σιγά σιγά πολλές ανθούσες επιχειρήσεις σε όλη την Κρήτη.
Ήθος και όραμα
Αυτό που θαύμαζες στην Ελένη Παπαδογιάννη ήταν το ήθος, η προσπάθεια για την μόνιμη έκθεση λαϊκής τέχνης (κατάφερε μάλιστα με χίλια βάσανα να υλοποιήσει την ιδέα του εκθετηρίου) και ο τρόπος που κατάφερε να βοηθήσει εκατοντάδες ανθρώπους να προκόψουν με τις γνώσεις που τους παρείχαν οι πρότυπες σχολές της.
Είχε για όλους ανοιχτή την πόρτα της καρδιάς της και ήξερε να συγχωρεί ακόμα κι εκείνους που προσπαθούσαν να την βλάψουν. Εκείνη αγέρωχη πάντα και αξιοπρεπής απομόνωνε τις περιπτώσεις αυτές χωρίς ποτέ να δίνει συνέχεια.
Αλλά και που δεν άφηνε τους πάντες έκθαμβους με την αξιοσύνη και το σπινθηροβόλο πνεύμα της.
Όταν το Ρέθυμνο δεν είχε την υποδομή να περιποιηθεί έναν επίσημο καλεσμένο, κάθε νομάρχης περίμενε από την Ελένη να τα βγάλει πέρα. Κι εκείνη ήξερε τον τρόπο. Μια συνεννόηση με τον διοικητή του 44ου Σ.Π και κατευθείαν στην κουζίνα του στρατοπέδου να ετοιμάσει το γεύμα επισήμων τις μεγάλες γιορτές όπως τα Αρκάδια.
Βέβαια για τα πιάτα που ετοίμαζε, δεν διέθετε ούτε τα στοιχειώδη εργαλεία για να τα ετοιμάσει. Στο στρατόπεδο τώρα τι απαιτήσεις να έχει;
Για την Ελένη Παπαδογιάννη όμως τίποτα δεν ήταν ακατόρθωτο. Και δεν δίστασε να χτυπήσει μπεσαμέλ με… κουτάλα της σούπας σε μια λαμαρίνα. Και να ετοιμάσει μενού αριστούργημα.
Οι παγκρήτιες εκθέσεις
Εκείνη έκανε και το Ρέθυμνο κάθε τέτοιες μέρες, να συγκεντρώνει κόσμο κάθε καλοκαίρι με την οργάνωση εκθέσεων χειροτεχνίας.
Αξέχαστα εκείνα τα καλοκαίρια. Η Παπαδογιάννη από τη μια με τις Παγκρήτιες Εκθέσεις, ο Κώστας Καννάς από την άλλη με τη Γιορτή Κρασιού και γέμιζε ζωή και κίνηση το Ρέθυμνο. Πόλος έλξης για επισκέπτες απ’ όλη την Ελλάδα, αλλά και για τους μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής. Ο σπουδαίος Ευγένιος Σπαθάρης μέσα από την Παγκρήτια Έκθεση γνώρισε το Ρέθυμνο, καλεσμένος της Ελένης για πρόγραμμα στο πλαίσιο των εκδηλώσεων.
Ένα μόνιμο εκθετήριο έγινε ο επόμενος στόχος της Ελένης και το πέτυχε με την αξιοποίηση του αρχοντικού στην οδό Κριτοβουλίδου. Ακόμα νιώθω ένα σφίξιμο στην καρδιά όταν περνώ από εκεί. Πως ήταν κάποτε αυτή η υπηρεσία και πώς έγινε. Όπως και τόσα άλλα πράγματα που άνθισαν κάποιοι άνθρωποι, αλλά επειδή δεν τα σκέφτηκαν οι παράγοντες έπρεπε να εξαφανιστούν μαζί με τους εμπνευστές.
Η σπουδαία αυτή γυναίκα στο τέλος της ζωής της δοκίμασε αντί του μάνα χολή. Ας όψονται εκείνοι που ευθύνονται. Εκείνη ανεξίκακη πάντα αρκείτο στην αφοσίωση της Ερασμίας της και του Κωστή της (Δασκαλάκη) και δεν έδινε σημασία σε τίποτα άλλο.
Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε αλλά η Ελένη Παπαδογιάννη δεν έπαψε να δίνει θέμα συζήτησης σε παλιές νοικοκυρές όταν ξεκινούσαν να θυμούνται πόσα διδάχτηκαν στη σχολή της. Έγινε άπειρες φορές αφορμή μνημόσυνου λόγου όταν ώριμες σήμερα κυρίες, κατάφεραν στα νιάτα τους να προχωρήσουν στη γνώση γιατί το όνομα και το κύρος της Παπαδογιάννη δεν άφηνε κανένα δισταγμό στους γονείς να στείλουν την κόρη τους στην πόλη να μάθει κάτι. Και πολλές φορές χωρίς κόστος, αφού η Ελένη ήξερε να ξεχωρίζει τους ανθρώπους που είχαν πραγματική ανάγκη και να τους απαλλάσσει από δαπάνες με τρόπο τόσο διακριτικό πάντα, χωρίς να θίγει την αξιοπρέπειά τους. Και πάντα έκανε το καλό χωρίς να επιτρέπει σε κανέναν να αντιληφθεί την κάθε αγαθοεργία της.
Ήταν μια σπουδαία γυναίκα η αξέχαστη Ελένη Παπαδογιάννη που όφειλε το Ρέθυμνο να την τιμήσει κάποτε όπως της άξιζε. Γιατί ήταν μια γυναίκα φαινόμενο. Κι έτσι θα την θυμόμαστε και θα την τιμούμε. Και δεν θα πάψουμε να θυμίζουμε σε κάθε αρμόδια αρχή το χρέος και στην υπέροχη αυτή γυναίκα που ονειρευόταν πάντα το Ρέθυμνο ενταγμένο στον αστερισμό της προόδου και της ανάπτυξης.
