Δεν είναι τυχαίο ότι από τους 6.000 εθελοντές του Μακεδονικού Αγώνα οι 3.000 ήταν Κρητικοί που έκαναν τραγούδι το κάλεσμα του δεσπότη Γερμανού Καραβαγγέλη:
« …Ελάτε σεις ηρωικοί τση Κρήτης Πολεμάρχοι,
τσ’ Ηπείρου οι σταυραετοί και Μακεδονομάχοι,
Ρούβα και Βάρδα και Κλειδή και Θύμιε Καούδη,
Κατσίγαρη και Πούλακα, Σκουντρή και Νικολούδη
και Καραβίτη και Μακρή, Σκαλίδη, Μαυρογέννη,
Μπολάνη και Καλογερή, Γαλάνη, Σεϊμένη…
Ψυχές μεγάλες με τιμή σ’ αγώνες, αγιασμένες
τση Μάνας Κρήτης οι γενιές οι χιλιοδοξασμένες…».
Η προσέλευση Κρητικών εθελοντών συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του 1908.Αξίζει να θυμηθούμε μερικούς από τους ήρωες αυτούς:
Ο Στυλιανός Κλειδής (1862 ή 1870 ή 1874 – Μέτσοβο 10 Νοεμβρίου 1912) άρχισε την πολεμική του δράση το 1903 στο σώμα του Ευθύμιου Καούδη (1872-1956), που είχε την καταγωγή από τον Καλλικράτη Σφακίων, και ήταν οπλαρχηγός, αρχηγός της πρώτης ομάδας Κρητών στη Μακεδονία, κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Συνεργάστηκε με όλους τους επιφανείς οπλαρχηγούς. Συνέχισε, ως οπλαρχηγός στο σώμα του Ιωάννη Καραβίτη και άλλων μέχρι το 1908. Ο Ιωάννης Καραβίτης (1883-1849) είχε την καταγωγή από την Ανώπολη Σφακίων και την επωνυμία «ο Μακρυγιάννης του Μακεδονικού Αγώνα». Μόλις 20 χρόνων ακολούθησε τον Παύλο Μελά στη Μακεδονία και αμέσως μετά τον θάνατό του έγινε Αρχηγός Σώματος. Έλαβε μέρος και στον Βορειοηπειρωτικό Αγώνα.
Ο Στυλιανός Κλειδής επέζησε για να δει το αποτέλεσμα του Μακεδονικού Αγώνα, αλλά έπεσε στην Ήπειρο, μαχόμενος στο Μέτσοβο, επικεφαλής δικού του σώματος, στο οποίο μετείχαν και οι συγχωριανοί του: Γιώργης Παπαδάκης, Λάμπρος Νικητάκης, Μάρκος Κουρμούλης, Δημήτρης Κουρμούλης, Μανώλης Κουρμούλης, Στάθης Αντωνάκης, Γιάννης Μαμαλάκης και Μανώλης Κουταλάς.
Ο Διονύσιος Ψαρουδάκης, ο ηρωικός ηγούμενος Αρκαδίου με τη μεγάλη αντιστασιακή δράση ήταν από τους πρώτους που ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Μακεδονικού αγώνα. Αναγκάστηκε μάλιστα να προσποιηθεί ασθένεια για να πάρει άδεια και να φύγει. Τόση ήταν η φλόγα του να πολεμήσει για τη λευτεριά της Μακεδονίας.
Με την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα ο Διονύσιος βρίσκεται στο κέντρο των επιχειρήσεων με αρχηγό τον Στυλιανό Κλειδή. Κι όταν αυτός πέφτει ηρωικά, εκτελεί τις εντολές του Χρίστου Μακρή και στη συνέχεια του Νίκου Ψαρρού.
Διακρίνεται για το θάρρος και την απίστευτη γρηγοράδα του. Σαν να είχαν τα πόδια του φτερά. Από όπου περνούσε το όνομά του γινόταν θρύλος. Κι ήταν ακόμα τόσο νέος.
Αργότερα τον βλέπουμε να ανταποκρίνεται στο κάλεσμα της Βορείου Ηπείρου το 1914 και να ξαναζώνεται τ’ άρματα. Το σπουδαίο στην περίπτωση αυτή είναι ότι προφασίστηκε θέμα υγείας και έφυγε από το μοναστήρι με το πρόσχημα εγχείρισης που πρέπει να κάνει στην Αθήνα. «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Κι έτσι βρέθηκε να πολεμά για τα ιδανικά της φυλής. Κι όταν υψώθηκε στην Κορυτσά η γαλανόλευκη, ο Διονύσιος Ψαρουδάκης τιμής ένεκεν προέστη της δοξολογίας.
Χρίστος Μακρής
Ο Χρίστος Μακρής γεννήθηκε στα Σελλιά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου το 1880. Γενναίος και τολμηρός τελειώνει τις εγκύκλιες σπουδές του στον τόπο του και το 1897 βρίσκεται στην Αθήνα για να ακολουθήσει ανώτερες σπουδές.
Φοιτητής ακόμα παίρνει μέρος στον άτυχο πόλεμο του 1897 ως εθελοντής και αποκτά τα πρώτα του τραύματα στο πεδίο της τιμής.
Μόλις έσβησαν και οι τελευταίες φλόγες αυτού του πολέμου που στοίχισε τόσα πολλά στο ήδη βασανισμένο ελληνικό κράτος, ο Χρίστος επιστρέφει στις σπουδές του και το 1901 παίρνει με άριστα το πτυχίο της Θεολογίας.
Σύντομα όμως τον κάλεσε και πάλι το καθήκον όταν ξέσπασε η επανάσταση στο Θέρισσο.
Η στενή του φιλία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ήταν το ισχυρότερο κίνητρο για να παρατήσει τα πάντα και να τρέξει κοντά του να συναγωνιστεί με τους άλλους θαρραλέους Ρεθεμνιώτες και να διεκδικήσει με τη δική του συμβολή τη δικαίωση και αυτού του ξεσηκωμού.
Αν και τόσο νέος η ζωή του χαρίζει μοναδικές εμπειρίες. Όπως το συνήθιζε σε καιρό ειρήνης γύριζε και πάλι στην επιστήμη του. Ήταν το 1906 που ανοίγει νέο κεφάλαιο στη ζωή του με την κατάκτηση μιας υποτροφίας.
Χάρις σ’ αυτή ο νεαρός Χρίστος Μακρής πηγαίνει στο Μόναχο για να σπουδάσει Βυζαντινή και Εκκλησιαστική Ιστορία. Επιστρέφει στην Ελλάδα και το 1910 αναγορεύεται Υφηγητής της Εκκλησιαστικής Ιστορίας στη Θεολογική σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών.
Ποια ήταν η μεγάλη έκπληξη του νεαρού επιστήμονα όταν την εναρκτήρια διδασκαλία του στο πανεπιστήμιο παρακολουθεί ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος που είχε στο μεταξύ γίνει πρωθυπουργός της χώρας. Καθήκον βαρύ που του ανέθεσε ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος.
Οι αγώνες όμως για την απελευθέρωση μαρτυρικών περιοχών δεν του επιτρέπουν να ησυχάσει ούτε λεπτό.
Μαθαίνοντας το πέρασμα του άλλου μεγάλου αγωνιστή του καπετάν Στέλιου Κλειδή από την Αθήνα, ο Χρίστος Μακρής σπεύδει να καταταγεί στο Σώμα που είχε δημιουργήσει ο συμπατριώτης του οπλαρχηγός, και παίρνει μέρος στη μάχη για την απελευθέρωση του Μετσόβου.
Μετά τον θάνατο του Κλειδή στις 10 Νοεμβρίου, αναλαμβάνει την αρχηγία του Σώματος και προχωρά ακάθεκτος για τα Γιάννινα.
Οι άνδρες του δένονται μαζί του γιατί θαυμάζουν τον απαράμιλλο ηρωισμό του. Οι κακουχίες τον αφήνουν αδιάφορο και ο θάνατος δεν σημαίνει τίποτα για τον Χρίστο Μακρή.
Στη μάχη του Δρίσκου ξεπερνά τον εαυτό του. Κάποια στιγμή αποφασίζει να καταλάβει με κάθε θυσία ένα εχθρικό πολυβόλο. Κι εκεί τον βρήκε ο θάνατος. Εκεί που άφησε την τελευταία του πνοή και ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλης, πολεμώντας κι αυτός για να ελευθερώσει εκείνα τα άγια χώματα.
Νικόστρατος Καλομενόπουλος
Ο Νικόστρατος Καλομενόπουλος γεννήθηκε στη Σύρο το 1865 και η πατριωτική του δράση για τη λευτεριά της Κρήτης ξεκινά πολύ νωρίς.
Σπούδασε στη σχολή Υπαξιωματικών, από την οποία αποφοίτησε το 1891, ως ανθυπολοχαγός του πεζικού. Ανήκε στην ιδρυτική ομάδα της Εθνικής Εταιρείας και ήταν από τα πιο δραστήρια μέλη της.
Το 1892, παίρνει μέρος, ως αξιωματικός, σε μια ειδική αποστολή, που είχε σκοπό τη μελέτη και τοπογραφία της Κρήτης. Κίνησε όμως τις υποψίες των Τούρκων που δεν άργησαν να τον συλλάβουν, να τον φυλακίσουν και αργότερα να τον απελάσουν.
Το 1894 ωστόσο κατάφερε να δημοσιεύσει το έργο του αυτό με τίτλο «Τοπογραφία και Οδοιπορικά της νήσου Κρήτης».
Το 1896, βρίσκεται στο Ρέθυμνο και εκλέγεται από τους συμπατριώτες του Γενικός αρχηγός της Επαρχίας Αμαρίου.
Το 1912, συμμετείχε στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο και τραυματίστηκε στη μάχη του Σαρανταπόρου.
Στη συνέχεια έγινε διοικητής της Κρήτης και της Λέσβου και το 1916 προσχώρησε στο κίνημα της Θεσσαλονίκης, ηγηθείς μάλιστα των προσφυγόντων στην Κωνσταντινούπολη Αξιωματικών Εθνικής Άμυνας που τον όρισαν αρχηγό τους.
Το 1919 προβιβάστηκε σε υποστράτηγο και διορίστηκε διοικητής της 8ης Μεραρχίας. Διετέλεσε φρούραρχος Σμύρνης. Αποστρατεύθηκε το 1921, οπότε και αφοσιώθηκε στις διάφορες τοπογραφικές και στρατιωτικές του μελέτες.
Άφησε ένα εξαιρετικά σημαντικό συγγραφικό έργο για τη στρατιωτική οργάνωση της ελληνικής αυτοκρατορίας του Βυζαντίου (1937) και επάξια θεωρείται από τους σημαντικότερους στρατιωτικούς συγγραφείς. Πέθανε στην Αθήνα το 1952.
Κώστας Καλλέργης ο αγγελόμορφος δάσκαλος
Είχανε χαρές στο σπίτι του Νικολάου Καλλέργη στη Λούτρα. Το ζευγάρι αποκτούσε τον πρωτότοκο. Ήταν το σωτήριο έτος 1886 και πέρα από τις μικρές αυτές κοινωνικές χαρές τι άλλο είχε να περιμένει ο πληγωμένος από τις επαναστάσεις λαός της Κρήτης μας.
Πήρε ο πατέρας στα χέρια του τον γιο και ευχήθηκε να ’ναι γερός. Τι καλύτερη ευχή. Που να φανταζόταν ότι κρατούσε στα χέρια του έναν μελλοντικό ήρωα που δόξασε αργότερα τον τόπο του και το νησί του ευρύτερα.
Η οικογένεια δεν άργησε να μεγαλώσει. Ήρθαν κι άλλα παιδιά να τη γεμίσουν χαρές. Αλλά ο Κωνσταντίνος Καλλέργης από μικρός ξεχώριζε. Ήταν η δίψα του για μόρφωση, ήταν το πάθος του να προσφέρει στον τόπο του.
Κι έτσι στην ηλικία που άλλοι νέοι αναζητούν το δρόμο τους εκείνος είχε ήδη μια αξιόλογη μόρφωση, προνόμιο για την εποχή του. Μιλούσε άπταιστα τη Γαλλική γλώσσα, και σαν δευτεροβάθμιος δημοδιδάσκαλος της Κρητικής Πολιτείας, έδινε τα φώτα της γνώσης σε πολλά παιδιά, υπηρετώντας σε διάφορα χωριά του Ρεθύμνου.
Είχε κι άλλα χαρίσματα πάντως ο νεαρός Καλλέργης. Σαν νέος «έκλεβε» καρδιές με την ωραία του κορμοστασιά και τη λεβεντιά του. Οι φίλοι του τον είχαν καμάρι τους, γιατί έδινε ζωή στην παρέα με το μπουλγαρί του και την υπέροχη φωνή του.
Ο γεμάτος ήχος αυτού του σπουδαίου παραδοσιακού οργάνου αντιλαλούσε στα γλέντια. Πότε στέναζε και πότε αχολαλούσε χαρά της ζωής στα επιδέξια χέρια του νεαρού δασκάλου. Κι ήταν χάρμα να τον ακούει κανείς.
Είχε όμως και λογοτεχνικό ταλέντο. Σε στιγμές που κανένας δεν υποψιαζόταν έγραψε, το 1911, δυο θεατρικά έργα. Την «Πατρική Κατάρα» και την «Ημέρα Πένθους». Με την άλλη του αρετή αυτή της καλλιγραφίας φρόντισε τα δυο έργα που δεν δημοσιεύτηκαν μεν, αλλά αποτελούν και σαν εμφάνιση έργα τέχνης.
Με το όραμα της Ένωσης
Όπως όλοι οι λεβέντες της εποχής του ζούσε με το όραμα της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Η αγάπη για την πατρίδα υπερίσχυε πολλές φορές μέσα του σε βαθμό που να θυσιάζει ευχαρίστως κάθε άλλη χαρά της ζωής αν ήταν να την καμαρώσει λεύτερη.
Το 1912, ήταν πια ένα παλικάρι μόλις 26 χρόνων, γεμάτο ζωντάνια και γενναιότητα. Πολλές οικογένειες τον ονειρεύονταν για γαμπρό. Εκείνος όμως υπάκουσε μόνο στη φωνή της καρδιάς του.
Και χωρίς πολλές συζητήσεις έσπευσε να καταταγεί στον Ελληνικό Στρατό, ως εθελοντής απλός στρατιώτης. Από την πρώτη στιγμή που ζώστηκε τ’ άρματα νόμισε ότι ξαναγεννιέται. Κι αυτό το συναίσθημα πέρασε στην συμπεριφορά του σε κάθε μάχη.
Έκανε περήφανο και τον τόπο του, αλλά και το ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών με το οποίο έλαβε μέρος σε σπουδαίες μάχες στον Βαλκανικό πόλεμο. Αρκετά είχε βαρύνει η ημισέληνος τα άγια χώματα της πατρίδας του. Ήταν καιρός να αναπνεύσει ελεύθερη από τον τουρκικό βραχνά.
Σαν το λιοντάρι ριχνόταν στη Μάχη. Κι ήταν περήφανος που πολέμησε στην Ελασσόνα, στο Σαραντάπορο, στα Γιαννιτσά, στο Όστροβο, στην Κορυτσά, και στην μάχη της Αετοράχης της 7ης Ιανουαρίου 1913.
Αυτή ήταν και ιδιαίτερα σημαντική. Αναφέρεται σχετικά σε απόσπασμα διαταγής του Μεράρχου Ματθαιοπούλου, προς το 14ον Σύνταγμα Κρητών:«Η μάχη της 7ης Ιανουαρίου 1913 εις Αετοράχην, η ολεθριωτέρα δια τον εχθρόν εξ απασών των κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμον συναφθεισών μαχών, η κρίνασα την πτώσιν των Ιωαννίνων, οφείλεται εις την Μεραρχίαν μας».(Κρητικό Ηρώον, Έκδοση Εφημ. «Ανεξάρτητος» Χανιά 1914).
Και μια αποφράδα μέρα έφτασε το πικρό μήνυμα στη Λούτρα. Ο Κωνσταντίνος Νικ. Καλλέργης έπεσε ηρωικά υπέρ πατρίδος στο Μπιζάνι Ιωαννίνων τον Φεβρουάριο του 1913.
Ήταν οι πιο αποφασιστικές μάχες αυτές γύρω από το Μπιζάνι, θέση δεσπόζουσα προς την πεδιάδα των Ιωαννίνων από τον Νοέμβριο του 1912 μέχρι τον Ιανουάριο του 1913, με αντικειμενικό σκοπό βέβαια την κατάκτηση της πρωτεύουσας της Ηπείρου.
Η πόλις των Ιωαννίνων αντιστάθηκε στην πολιορκία του ελληνικού στρατού και μόνο μετά από αιματηρές μάχες κυρίως περί το Μπιζάνι, παρεδόθη μετά του οχυρωμένου φρουρίου Μπιζανίου την 23ην Φεβρουαρίου 1913» (επίτομον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν Ελευθερουδάκη, έκδοση 1935).
Η πατρίς ευγνωμονούσα
Η «πατρίς ευγνωμονούσα», απένειμε δίπλωμα και μετάλλιο τιμής και δόξης στην οικογένειά του την 25/3/1914, δια του τότε υπουργού Στρατιωτικών του Ελευθερίου Κ. Βενιζέλου, που φέρει και την υπογραφή του.Το μετάλλιο εκτός από τις μάχες, στις οποίες έλαβε μέρος, αναφέρει και τις λέξεις «Μακεδονία-Ήπειρος-Αρχιπέλαγος» Ημερομηνία 25-3-1914.
Η πατρίδα κέρδισε τις μάχες, η Μακεδονία και η Ήπειρος βρήκαν τη λευτεριά τους, αλλά η οικογένεια του Κωνσταντίνου Ν. Καλλέργη, δεν ξανάδε το παλικάρι της, ούτε γνωρίζει μέχρι σήμερα αν έχει θαφτεί σε κάποιο νεκροταφείο ή κενοτάφιο της περιοχής Μπιζανίου Ιωαννίνων.
Παρηγοριά τους η πικρή περηφάνια τους και οι λέξεις στο δίπλωμα: «Η πατρίς ευγνωμονούσα εις μνήμην του υπέρ αυτής πεσόντος τέκνου της Κωνσταντίνου Ν. Καλλέργη».
Το κλάμα, η θλίψη και το παράπονο των γονέων και των αδελφών του μέχρι και πρόσφατα, που έφυγε και η τελευταία αδελφή του Ευγενία, βουβό και ασίγαστο.
Οι πολύτιμες αυτές πληροφορίες προέρχονται από τον ανιψιό του, τον δικηγόρο Κωστή Καλλέργη (Κ.Ι.Γ.Κ) ο πατέρας του οποίου ήταν αδελφός του ήρωα.Ο καλός φίλος κι εκλεκτός λογοτέχνης μου έδωσε σε πλήρη φάκελο δείγμα και από τα θεατρικά έργα του ήρωα με τα υπέροχα καλλιγραφικά γράμματα. Επίσης την ιδιόγραφη μαντινάδα που είχε στείλει στη μάνα του λίγες μέρες πριν σκοτωθεί με τόσο μελαγχολικό στίχο:
Στέλνω κορμί χωρίς πνοή, χωρίς μιλιά στα χείλη
Από τον αποχωρισμό το άχι μού ‘χει μείνει.
Εννοεί φυσικά τη βαρυγκόμια της μάνας του όταν έφυγε στο μέτωπο, χωρίς να είναι υποχρεωμένος. Κι αυτή η μαντινάδα ήταν η αφορμή για να του γράψει στη συνέχεια ο ανιψιός του:
Άφησες το Σχολείο σου, στην Ήπειρο να τρέξεις…
μπροστά στο Χρέος της Τιμής, δεν είχες να διαλέξεις.
Κωστή Καλλέργη ήρωα πού ‘πεσες στο Μπιζάνι
παντοτεινά μνημόσυνο η σκέψη μας σου κάνει!
Με την ευκαιρία να σημειώσουμε ότι η αδελφή του ήρωα, Παρασκευή, ήταν η μητέρα του επίσης λαμπρού λογοτέχνη Μαρίνου Γαλανάκη (Αρκάδιου Πηγαίου).
Η νεκρολογία του Καλομενόπουλου
Αξιοπρόσεκτη είναι και η νεκρολογία που έγραψε για τον Κωνσταντίνο Καλλέργη ο βάρδος του Ρεθύμνου Γιώργης Καλομενόπουλος, που δημοσιεύτηκε στη Χανιώτικη Εφημερίδα «Νέα Έρευνα» στις 8 Μαρτίου 1913 και αξίζει να παραθέσουμε κρατώντας και το ύφος και την ορθογραφία για να το απολαύσουν οι συλλέκτες παρόμοιων αφιερωμάτων:
«…Είς ακόμη ήρως, είς γίγας προσέτι εκόσμησε το ιερόν της Κρήτης πάνθεον δια του ονόματός του. Είναι ο εκ Λούτρας Ρεθύμνης Κ. Καλλέργης, όστις ως μυθικός ήρως πολεμών κατά την επίθεσιν του Μπιζανίου έπεσεν υπέρ της μεγάλης ιδέας υπερασπίζων την φιλτάτην Πατρίδα. Νεαρός, νεαρώτατος ανήκων εις την κλάσιν των προεκπαιδευθέντων έτρεξεν εις την φωνήν της κινδυνευούσης πατρίδος όπως προσφέρη την νεανικήν ζωήν του, το νεανικόν του σφρίγος, το μέλλον του, την ζωήν του. Και η μοίρα του επεφύλαττεν ένδοξον θάνατον. Τον υπέρ πατρίδος. Εις τοιούτους νεκρούς δεν αρμόζουν δάκρυα ούτε θρήνοι. Εις τοιούτους νεκρούς δεν αρμόζουν κλαυθμοί και οδυρμοί. Πένθη και μοιρολογήματα. Ατενίσατέ τον νοερώς ευτυχείς γεννήτορες και μεγίστη παραμυθία και υπερηφάνεια υμίν έστω ότι προσεφέρετε εις τον ιερόν της πατρίδος βωμόν ένα ήρωα. Γονυπετούντες προ του τάφου Σου ένδοξε νεκρέ ραίνομέν σε με της Δόξης τα λούλουδα και θερμά χύνομεν δάκρυα ουχί λύπης αλλά υπερηφανείας ανακράζοντες. Αιωνεία σου η μνήμη».
Αυτά για να μην ξεχνάμε και τους ήρωες που χάρισαν νειάτα και ζωή στο πεδίο της τιμής και του αγώνα για τη λευτεριά.
Πηγές:
Εύας Λαδιά: Νικόστρατος Καλομενόπουλος.
Γεωργίου Εκκεκάκη: Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη.
Γιάννης Παπιομύτογλου: Γυμναστικός Σύλλογος Ρεθύμνου Κρήτη Αφιέρωμα.
Εύας Λαδιά: Ρεθεμνιώτες αγωνιστές στην επανάσταση του 1821.
