Στέλιος Φραγκελάκις: Όπως τον έζησε ο Γιάννης Δαλέντζας

• Θυσιάστηκε για την ομάδα του

Όσες φορές διάβασα την προκήρυξη του ΕΑΜ (13-10-1944) που πανηγύριζε τη λευτεριά, μου έκανε μεγάλη εντύπωση η φράση: «Ιστορικά θα μείνουν στον απελευθερωτικό αγώνα μας, ονόματα όπως των ηγετών συναγωνιστών μας, με του Νίκου Ανδρουλιδάκη την εξορία, του Γιάννη Μαθιουδάκη τη θυσία, του Στέλιου Φραγκελάκι την εκτέλεση…». Ποιος να ήταν άραγε αυτός ο τελευταίος στην αναφορά;

Για τον Νίκο Ανδρουλιδάκη, ξέρουμε αρκετά και από δικές του αναδρομές στον τοπικό τύπο, για τον Γιάννη Μαθιουδάκη τον σοφό καθηγητή και τον ασυμβίβαστο αγωνιστή επίσης, για τον Στέλιο Φραγκελάκι όμως τι έχουμε άραγε;

Ελάχιστα πράγματα. Υπάρχει μια αναφορά του ονόματός του στη λίστα των αγωνιστών που παραθέτει η ΠΕΑΕΑ (παράρτημα Ρεθύμνου) και μια στο βιβλίο του Μάρκου Πολιουδάκη για την Αντίσταση, όπου περιγράφεται το χρονικό της σύλληψης και η καταδίκη του. Επίσης το όνομα αναφέρεται με διαφορετική ορθογραφία σε κάποιες πηγές. Άντε να βρεις άκρη.

Φως από μια επιστολή

Περνούσε ο καιρός, ξεχάστηκα σε άλλες έρευνες κι εκεί που έψαχνα σε μια καλή πηγή στοιχεία για τον Γιώργη Καλομενόπουλο, πέρα από τα γνωστά και τετριμμένα, βρίσκω μια επιστολή του Γιάννη Δαλέντζα στον δικηγόρο, αρθρογράφο και αντιστασιακό Νίκο Ανδρουλιδάκη, Ιανουάριο του 1965, στην «Κρητική Επιθεώρηση». Ο Γιάννης Δαλέντζας στην επιστολή αυτή συγχαίρει τον Ανδρουλιδάκη για ένα δημοσίευμά του στην εφημερίδα «Βήμα» σχετικό με τη ζωή και το μαρτύριο του Μιχάλη Μαρούλη του ήρωα γιατρού που έσωσε από το απόσπασμα ο Στέλιος Φραγκελάκις!

Και τον παρέπεμπε στο βιβλίο του «Αστραπές του Μπράσκου» που ανέφερε περισσότερα.

Συγκλονιστική καταγραφή

Μπροστά μου ήταν το βιβλίο, το άνοιξα και θαμπώθηκα πραγματικά από το μεγαλείο του Στέλιου Φραγκελάκι, ενός ήρωα χωρίς βιογραφικό που κανένας δεν θυμάται. Από τα γραφόμενα του Γιάννη Δαλέντζα, που ως γνωστόν δεν «έκρυβε λόγια», τίποτα δεν μου φάνηκε υπερβολικό. Εξάγονται μάλιστα και κάποια άλλα συμπεράσματα που απλά θα επισημάνω, αφού δεν είμαι ειδικός. Θα αφήσω τους ιστορικούς ερευνητές να το διαλευκάνουν. Γιατί όταν πρόκειται και για ευεργέτες του Ρεθύμνου όπως ο Μιχάλης Μαρούλης, ο ήρωας γιατρός, μας ενδιαφέρει και η παραμικρή λεπτομέρεια που έχει σχέση με αυτούς.

Ας γνωρίσουμε όμως τον Στέλιο Φραγκελάκι, που του αξίζει κάθε τιμή και δόξα… Μας τον παρουσιάζει ο μεγάλος αγωνιστής Γιάννης Δαλέντζας. Να θυμήσουμε ότι από τις γραφές του αξέχαστου Ρεθεμνιώτη δόθηκαν μεγάλες στιγμές του αγώνα και δικαιώθηκαν αγωνιστές.

Από προδοσία έπεσε στα χέρια των Γερμανών αρχές του Δεκέμβρη 1943. Κλείστηκε στις φυλακές του Ρεθύμνου, όπου πέρασε τα πιο φρικτά βασανιστήρια από τη Γκεστάπο.

ΣΤΕΛΙΟΣ ΦΡΑΓΚΕΛΑΚΙΣ — Τα φρικτά βασανιστήρια δεν λύγισαν τον ήρωα

Στο διάστημα της κράτησής του έκανε τη δοκιμασία του μούσα των όσων ακολούθησαν. Με έντονες πινελιές έχει καταγραφεί ο βίος των έγκλειστων της Αγυιάς που περίμεναν καθημερινά τον θάνατο. Η παγωνιά του κελιού, ο πόνος από τα βασανιστήρια, ο ήχος από το βογκητό του συναγωνιστή στο διπλανό κελί, η μακάβρια προετοιμασία των εκτελέσεων, τα συναισθήματα μετά από κάθε νέα φουρνιά κρατουμένων και ομήρων, όλα αυτά στοιχειώνουν στη μνήμη των αναγνωστών του έργου του Δαλέντζα, έτσι που να τον θυμούνται κάθε φορά που η επικαιρότητα προκαλεί για σχολιασμό.

Σε κείνες τις ώρες που θέριζε η πείνα, τρυπούσε το κόκαλο το δριμύ κρύο και πιο πολύ πάγωνε η καρδιά όσο την πλησίαζε η παγερή πνοή του θανάτου, ερχόταν και η Σειρήνα του συμβιβασμού να προκαλέσει. Τι μπορεί να είναι μια ομολογία; Μια υπογραφή αδελφέ τι μπορεί να σημαίνει πέρα από λευτεριά, ανεξαρτησία, απολαβές, προνόμια.

Ένας αρρενωπός Κρητικός

Όπως αναφέρει ο Γιάννης Δαλέντζας γα τον άτυχο Φραγκελάκι η αποφασιστικότητα και η ντομπροσύνη του ήταν βαθειά χαραγμένες στο αυστηρό ασκητικό του πρόσωπο του Στέλιου.

Μάτια μεγάλα, μαύρα με πυκνές βλεφαρίδες, αστραποβόλο βλέμμα, έδειχναν τον άνθρωπο της διανόησης και του στοχασμού. Μαύρα σγουρά μαλλιά, ψηλό ανάστημα, βιτσάτο σκαρί, συμπλήρωναν την εικόνα ενός σύγχρονου ημίθεου με αρρενωπή ομορφιά.

Ο πατέρας του ήταν πιο γνωστός στην τοπική κοινωνία. Ήταν ο περίφημος Οδυσσέας Φραγκελάκις, φημισμένος αρχιτεχνίτης υδραυλικός που είχε μαγαζί στη Σουλίου. Ο μαστρο-Δυσσέας με περήφανες προγονικές παρακαταθήκες είχε μπει από τους πρώτους στην αντίσταση. Και μια μέρα του 1943 έρχεται κυνηγημένος και ο γιος του Στέλιος, που ήταν διορισμένος γεωπόνος στην Πελοπόννησο.

Όπως φάνηκε είχε ενταχθεί ενεργά στην αντίσταση με άλλους Μοραΐτες και δεν άργησε να γίνει αντιληπτός. Κατάφερε να ξεφύγει και να καταφύγει στα πατρικά λημέρια εδώ στο Ρέθυμνο, όπου όμως δεν κάθισε άπραγος ούτε λεπτό.

Άλλωστε δεν θα τον άφηναν αναξιοποίητο οι καθοδηγητές, ποντάροντας στην εμπειρία και στις τεράστιες ψυχικές του δυνάμεις. Αμέσως ανέλαβε ηγετικά καθήκοντα στην πιο μεγάλη ομάδα της Αντίστασης του Ανατολικού Ρεθύμνου. Άριστος καθοδηγητής, φλογερός πατριώτης, ακούραστος πάντα έπαιρνε πάνω του με επιτυχία τις πιο παράτολμες αποστολές.

Επιστήμονας γεωπόνος είχε ειδικευθεί και στην αγροτική οικονομία και έγινε ένα φλογερός απόστολος του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που θα έδινε λύση σε κάθε πρόβλημα της ταλαιπωρημένης αγροτιάς. Εδώ στο Ρέθυμνο τοποθετήθηκε γεωπόνος στη Γεωργική Σχολή Ασωμάτων. Είχε μια πρώτης τάξης αφορμή για να επιτελεί αθόρυβα το αντιστασιακό του έργο.

Όργωνε με τα πόδια αποστάσεις φτάνοντας στα πιο απόμακρα χωριά και καλλιεργούσε συνειδήσεις για την ανάγκη αποτίναξης του τυραννικού ζυγού. Στο ανατολικό διαμέρισμα που είχε κάτω από την άμεση καθοδήγησή του ήταν και οι Πρασσές. Εκεί είχε πολλούς συγγενείς και φίλους, άξια παλικάρια της γενιάς του καθένας. Οι περισσότεροι τον πλησίασαν και τάχθηκαν στις εντολές του, προσφέροντας έτσι ανυπολόγιστες υπηρεσίες στην Αντίσταση. Από τους ανθρώπους που ο ίδιος σεβόταν ιδιαίτερα και θαύμαζε ήταν ο γιατρός Μιχάλης Μαρούλης.

Με διάφορα προσχήματα είχαν αναπτύξει στενή συνεργασία, αδιαφορώντας για την παρουσία κατονομασθέντων εθνικά αναξίων που με τις οδηγίες ενός Γερμανόφιλου Γκεσταπίτη είχαν τα μάτια τους πάνω στα παλικάρια που υποψιάζονταν, περιμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία να τα παραδώσουν στην Γκεστάπο.

Ο παπά-Πρασσανός ήταν στο επίκεντρο. Οι πληροφορίες όμως των τελευταίων ετών και η διασταύρωση στοιχείων αποδεικνύουν ότι μάλλον υπήρξαν χειρότεροι που έδρασαν στη σκιά. Ο παπάς τουλάχιστον όλα τα έκανε φανερά.

Όπως μαθαίνω από νεότερες πηγές το πάθος του για καλοπέραση και η απληστία του τον έκαναν να ξεχάσει και πατρίδα και χρέος προς τα χώματα που άγιασαν με τη θυσία τους τόσοι άλλοι ρασοφόροι. Προθυμοποιείτο με το αζημίωτο να ελευθερώσει πατριώτες προκειμένου να εξασφαλίσει κανένα σακί αλεύρι, κρέας και άλλες γευστικές απολαύσεις που οι πραγματικοί πατριώτες τις είχαν ξεχάσει πια. Έτσι είχε γίνει πιο γνωστός εν αντιθέσει με άλλα φίδια όπως συνάδελφος του τραγικού γιατρού Μαρούλη, που μετά τον πόλεμο ήταν ο πρώτος που έσπευσε να ακολουθήσει τη Γερμανίδα γυναίκα του στην πατρίδα της. Σε έγκριτους συμπολίτες που έτυχε να συναντήσει στο Μόναχο και που ήταν φυσικό να του δείξουν τη δυσφορία που προκαλούσε η παρουσία του, ισχυριζόταν ότι έκανε το χρέος του σώζοντας πολλούς πατριώτες από την εκτέλεση. Αυτοί που δεν κατάφερε να τους σώσει ήταν η αφορμή να κατηγορηθεί από τους συγγενείς τους και να αποκτήσει το στίγμα του προδότη.

Κι όμως σε μια φλογερή επιστολή του ο αείμνηστος γιατρός και λογοτέχνης Εμμανουήλ Φραγγεδάκης, κατονομάζει τον γιατρό που πρόδωσε τον Μαρούλη για να προσεταιριστεί την κλινική του και τον καταγγέλλει μάλιστα δημόσια, αφού η επιστολή αυτή δημοσιεύτηκε πρωτοσέλιδη στην «Κρητική Επιθεώρηση».

Πλήγμα για την ομάδα

Με τη σύλληψη του Μαρούλη, για να γυρίσουμε στο θέμα μας, πάγωσε όλη η ομάδα. Η κατηγορία ήταν πως ηγείτο αντιστασιακών ομάδων και ήταν Αγγλόφιλος.

Κι όμως ο ήρωας αυτός δεν άνοιξε το στόμα του παρά τα απάνθρωπα βασανιστήρια στα οποία τον υπέβαλαν καθημερινά. Στενοί συγγενείς του καλού μας φίλου Κωστή Κοντογιάννη που κρατούντο στο ίδιο κολαστήριο, τον άκουγαν να ουρλιάζει, κάθε φορά, στο μαρτύριο της στεφάνης κι ήθελαν ν’ ανοίξει η γης να τους καταπιεί. Υπήρξαν και άλλοι που έζησαν από κοντά το μαρτύριο του Μιχάλη Μαρούλη.

Κάποιοι από αυτούς, παλιοί Ρεθεμνιώτες, μου έλεγαν, ότι οι φωνές του άτυχου γιατρού, από τα βασανιστήρια, ακούγονταν πολλές φορές μέχρι την άκρη του δρόμου.

Άλλοι πάλι περνώντας διακινδύνευαν να σταθούν να πετάξουν κάτι, ό,τι μπορούσε να τον βοηθήσει να πάρει δυνάμεις. Μάταια όμως γιατί οι φρουροί δεν τους άφηναν. Το δράμα του γιατρού τους είχε όλους συγκλονίσει. Οι πληγές του κακοφόρμιζαν. Δεν είχε καμιά πιθανότητα να βγει ζωντανός από κει μέσα. Ο μόνος που με κίνδυνο της ζωής του πλησίαζε για να βρει τρόπο να του περάσει κάτι φαγώσιμο ήταν ο Οδυσσέας Σηφουνάκης συγγενής του. Και κάτι κατάφερνε με ένα μακρύ καλάμι που χειριζόταν επιδέξια.

Γιατί δεν εκτελέστηκε ο Μαρούλης;

Η απορία μου πάντα ήταν γιατί δεν τον είχαν εκτελέσει οι ναζί και πως ξαφνικά βρέθηκε ελεύθερος αν και σωματικά ένα ράκος από τις πληγές που πολλές είχαν μολυνθεί χωρίς περιποίηση.

Απάντηση και στην απορία μου αυτή δίνει ο Γιάννης Δαλέντζας με την εισαγγελική γραφή του στο βιβλίο του «Αστραπές του Μπράσκου».

Ο λόγος που οι Γερμανοί πίεζαν τον Μαρούλη να ομολογήσει δράση σε ανύπαρκτες ομάδες ήταν μια ομολογία από κάποιον γεωπόνο που δεν άντεξε στα βασανιστήρια και θεωρώντας πως ο Μαρούλης ήταν χαμένος για χαμένος σκέφτηκε να του φορτώσει αρχηγία αντιστασιακού κινήματος για να σώσει τους πραγματικούς ηγέτες. Ήταν μια πράξη για την οποία αργότερα ανακάλεσε με συντριβή από τύψεις.

Ωστόσο όμως ο Μαρούλης περνούσε των παθών του τον τάραχο με τις κραυγές του να ραγίζουν και τις πέτρες: «Είμαι Αθώος! Είμαι Αθώος!».

Αδιαφορούσε για τους προδότες

Τα γεγονότα έκαναν τους φίλους του Φραγκελάκι να ανησυχήσουν σοβαρά. Μάταια τον παρακαλούσαν να περιορίσει τη δράση του γιατί και ο παπά-Πρασσανός και οι άλλοι γύρω από αυτόν τον είχαν στο μάτι. Εκείνος συνέχιζε τον αγώνα του και δεν παρέλειπε τα καθήκοντά του στη Γεωργική Σχολή Ασωμάτων, όπου υπηρετούσε ως γεωπόνος. Σιγά που θα έδινε αξία στον παπά-Πρασσανό με το να τον φοβηθεί. Έτσι σκεπτόταν.

Ωστόσο όλα έδειχναν ότι ερχόταν η σειρά του. Μια μέρα πληροφορούνται συνεργάτες των Γερμανών που δούλευαν στη σχολή ότι επίκειται σύλληψη του Φραγκελάκι. Κι όμως δεν μίλησαν. Θα μπορούσαν να τον σώσουν. Δεν το έκαναν.

Ένα χειμωνιάτικο πρωινό του Φλεβάρη 1943 μια φάλαγγα Γερμανών κύκλωσε τη σχολή και συνέλαβε τον ατρόμητο γεωπόνο. Αμέσως τον έφεραν στο Ρέθυμνο και τον έκλεισαν στις φυλακές της Φορτέτζας με τους Γρηγόρη Ηγουμενίδη και τον Αρμένη Ναζάρ που συνέλαβαν επίσης με την αστήριχτη κατηγορία ότι προσπαθούσαν να διαφύγουν στην Αίγυπτο.

Ατάραχος, ο Στέλιος, ψύχραιμος σαν να μην τον αφορούσαν όλα αυτά, στάθηκε στο ύψος της λεβεντιάς σε όλες τις ανακρίσεις και πραγματικά ξεπέρασε τον εαυτό του όταν άρχισαν τα βασανιστήρια. Επέμενε στην αρχική του κατάθεση όσο κι αν τον πίεζαν με τις γνωστές μεθόδους τους. Δεν είχαν όμως καμιά απόδειξη οι Γερμανοί, όπως και στην περίπτωση του Μαρούλη. Εδώ βοήθησαν τα στοιχεία που κατέθεσαν ο παπά-Πρασσανός και ο Γερμανόφιλος συνεργάτης του. Έτσι αποκαλύφθηκε η Αντιστασιακή ομάδα των Πρασσών και κυρίως του Φραγκελάκι. Ήρθε και η επιβεβαίωση, ακούσια βέβαια, κάτω από απάνθρωπα βασανιστήρια. Ήταν η ομολογία κάποιων αγωνιστών που είχαν συλληφθεί επίσης αλλά δεν άντεξαν.

Κι εδώ φάνηκε το μεγαλείο του Στέλιου Φραγκελάκι. Πήρε πάνω του όλη την ευθύνη της αντιστασιακής δράσης. Αυτή την ίδια αντρίκια και υπέροχη στάση έδειξε και στη δίκη του που έγινε στην Αγιά.

Εκτός από τον γιατρό Μαρούλη απενοχοποίησε ακόμα και συντρόφους του που δικάζονταν μαζί του. Έπαιρνε όλη την ευθύνη πάνω του και ζητούσε από το δικαστήριο να τους απαλλάξει.

Κι όταν ήρθε η ώρα της απολογίας του εκεί άστραψε και βρόντησε. Μίλησε περιφρονώντας την οργή των δικαστών για το μεγαλείο της Κρήτης και τον πολιτισμό της. Τους πέταξε κατάμουτρα την περιφρόνησή του στον φασισμό και στους εκπροσώπους του. Τσεκούρωσε την απάνθρωπη φασιστική βία και προφήτευσε τη συντριβή του Γερμανού επιδρομέα και τη λύτρωση του λαού.

Μάταια οι συνήγοροι προσπάθησαν να ελαφρύνουν κάπως τη θέση του. Οι δικαστές είχαν βγάλει ήδη την απόφασή τους. Κάποιοι βέβαια την σχολίασαν προσθέτοντας και μια έκφραση θαυμασμού για την αγέρωχη στάση του. Ακόμα και τα κτήνη δεν μένουν ανεπηρέαστα μπροστά σε τόσο μεγαλείο.

Ο Μιχάλης Μαρούλης αθωώθηκε. Ο Φραγκελάκις με τον Γρηγόρη Ηγουμενίδη καταδικάστηκαν σε θάνατο. Οι άλλοι Πρασανοί που είχαν συλληφθεί στάλθηκαν σε στρατόπεδα της Γερμανίας, όπου τους κάψανε στους φούρνους ζωντανούς.

Σύμφωνα με τον Μάρκο Πολιουδάκη οι Στέλιος Φραγγελάκις, Γρηγόρης Ηγουμενίδης και ο Αρμένης Ναζάρ εκτελέστηκαν στην Αγιά στις 14 Μαρτίου 1944.

Αντίθετα ο Γιάννης Δαλέντζας που ήταν και συγκρατούμενός του αναφέρει άλλη ημερομηνία εκτέλεσης. Γράφει συγκεκριμένα στο βιβλίο του «Αστραπές του Μπράσκου»:

«Τον Φλεβάρη του 1944 τουφεκίστηκε στην Αγιά και ο Στέλιος Φραγγελάκις.

Οι Αστραπές της Ψηλορείτικης κορφής του Μπράσκου άστραψαν στα φλογισμένα μάτια του κι έσκισαν τα σκοτάδια της Σκλαβιάς, να βρούνε τα μονοπάτια στης Λευτεριάς το ανηφόρισμα τα Παιδιά της Πατρίδας.

Έμεινε κυρίαρχη Μορφή του Κρητικού χώρου και αναθιβάλλει ο νους τον γενναιόψυχο Άντρα, τον υπέροχο Αγωνιστή που η δυνατή κραυγή του. Χαιρετισμός αιώνιος θα δονεί τις καρδιές των τίμιων ανθρώπων και των Λεβέντηδων Κρητικών.

Ζήτω η Κρήτη».

Ξέρουμε μια φιλότιμη προσπάθεια του δήμου για την ανάδειξη των φυλακών της Φορτέτζας ως μνημείου. Εκεί επιμένουμε ότι πρέπει να τοποθετηθούν οι φωτογραφίες όσο το δυνατόν περισσότερων ηρώων που έζησαν μέρες κόλασης.

Και μια που μιλάμε για φωτογραφίες. Αναζήτησα μια φωτογραφία του ήρωα Στέλιου Φραγκελάκι αλλά δεν στάθηκα τυχερή. Αν υπάρχει, καλό θα είναι να αναρτηθεί κάπου για να τη συμπεριλάβουμε στο αφιέρωμα. Όπως είναι γνωστό προσπαθούμε όσο το δυνατόν να αναδείξουμε άγνωστους ήρωες προσφέροντας πρότυπα στη νέα γενιά. Ας μην είμαστε τόσο αβοήθητοι στην προσπάθεια αυτή. Και μια φωτογραφία αποτελεί κερί στη μνήμη τους. Αυτό το κερί τουλάχιστον τους το οφείλουμε.