Η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης άρχισε να έχει ενδιαφέρον για τους Ρεθεμνιώτες από την πρώτη περίοδο που διορίστηκε νομάρχης στο Ρέθυμνο ο Σταμάτης Σταματίου ο θρυλικός Σταμ Στάμ. Η διαπίστωση αυτή δεν χρειάζεται τεκμηρίωση αφού δεν βλέπουμε τίποτα να αναφέρεται για το μεγάλο αυτό εμπορικό γεγονός τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του.
Αν και βρέθηκε μπροστά σε πολλά προβλήματα για τα οποία φυσικά δεν έφερε την αποκλειστική ευθύνη ο προκάτοχός του Ανδρέας Μάρκελος (ό,τι μπόρεσε έκανε κι αυτός), εν τούτοις δεν του έλειψε το κουράγιο για να τα βάλει όλα σε μια σειρά.
Γεγονός είναι ότι ο Σταματίου ήρθε σε μια άσχημη περίοδο για τον τόπο. Ανοικτά πολλά ζητήματα απαιτούσαν άμεση αντιμετώπιση με το προσφυγικό να κυριαρχεί. Ζητήματα υπήρχαν και με το 44ο Σύνταγμα που η περίπτωση μεταφοράς του προκάλεσε σοβαρές αντιδράσεις και εξεγέρσεις. Ο Σταμ Σταμ όμως φαίνεται πως εκτός των άλλων δεν ανήκε στην κατηγορία εκείνων που κάνουν ουρά οι φίλοι τους για να τους σπάσει το ρόδι την Πρωτοχρονιά.
Ο ερχομός του συνδυάστηκε με πολλά ατυχή γεγονότα. Τι ευθύνη όμως μπορούσε να έχει ο δυστυχής για τις επιδημίες που μάστιζαν το Ρέθυμνο και τον ισχυρό σεισμό που είχε προκαλέσει μεγάλες ζημιές στον Μυλοπόταμο, μόνο η λαϊκή δεισιδαιμονία γνωρίζει να απαντήσει.
Παρά τα δεινά ωστόσο ο Σταματίου έδειξε μια περίεργη ψυχραιμία. Φρόντισε να κατανοήσει έγκαιρα τον ψυχισμό των Ρεθεμνιωτών και να παίρνει αποφάσεις που δεν έριχναν λάδι στη φωτιά.
Μεταξύ των άλλων προβλημάτων και η απαίτηση κάποιων χωριών να προσαρτηθούν σε άλλη κοινότητα από αυτή που βρίσκονται. Για παράδειγμα τα Αναχουρδομέτοχα απαιτούν να αποσχισθούν από τον Πρινέ και να αποτελέσουν ανεξάρτητη κοινότητα. Για να ενισχύσουν μάλιστα την απαίτησή τους αυτή οι κάτοικοι δεν συμμετείχαν στις τελευταίες εθνικές εκλογές. Παρά τα πυκνά νέφη ο νέος νομάρχης δεν χάνει το θάρρος του.
Απλά συμπονώντας τον αναξιοπαθούντα συνάνθρωπο ξεκινά τη δράση του με φιλανθρωπικές ενέργειες όπως την χορήγηση 3.000 δραχμών σε 20 οικογένειες πολυτέκνων που είχαν μεγάλη ανάγκη. Όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από γεγονότα της πρώτης περιόδου που ανέλαβε καθήκοντα, είχε καταφέρει να προσελκύει το ενδιαφέρον κυβερνητικών παραγόντων, ώστε να υπάρχει μια κίνηση των ζητημάτων που έχριζαν αμέσου αντιμετώπισης, όπως για παράδειγμα έδωσε πολλές ελπίδες η άφιξη του γενικού διοικητού Κατεχάκη που ανακίνησε το θέμα του μελετώμενου συνοικισμού των αστών προσφύγων.
Το βασικότερο επίτευγμά του όμως τον πρώτο χρόνο της θητείας του στη Νομαρχία ήταν να συμμετάσχει επιτέλους και το Ρέθυμνο στο Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης μετά από απουσία δύο ετών και να σαρώσει μάλιστα τα βραβεία. Αυτό χαιρετίστηκε ιδιαίτερα και σε ένα απολογισμό δράσης που διαβάζουμε στην «Εφημερίδα των Συζητήσεων» του Πολύβιου Τσάκωνα τις πρώτες μέρες του 1931.
Ο Σταμάτης Σταματίου έβλεπε τη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης σαν μια εξαιρετική ευκαιρία για το Ρέθυμνο να αξιοποιήσει τα συγκριτικά του πλεονεκτήματα. Λάδι, σαπούνι, κτηνοτροφικά προϊόντα θα μπορούσαν να γίνουν χρυσοφόρες πηγές για τον παντέρμο τόπο με την κατάλληλη προβολή.
Άνθρωπος πρακτικός, μάλιστα σκέφτηκε να αφήσει τη διαφώτιση για άλλη φορά και να προχωρήσει σε απτά παραδείγματα έστω και σε βάρος του.
Έβαλε λοιπόν βαθιά το χέρι στην τσέπη, αγόρασε μερικά αντιπροσωπευτικά προϊόντα και προχώρησε στη δημιουργία περιπτέρου συμμετοχής στην έκθεση. Αυτός μόνος και αβοήθητος.
Η ΔΕΘ με τη Ρεθεμνιώτικη ματιά
Δημοσιεύματα στη συνέχεια μας δίνουν μια εικόνα της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης από τη Ρεθεμνιώτικη ματιά.
Από τα πιο ενδιαφέροντα η έκθεση με εντυπώσεις, σκέψεις, γνώμες του προέδρου του Γεωργικού Επιμελητηρίου Κωνσταντίνου Σπαντιδάκη που μας περιγράφει με γλαφυρότητα την 5η Διεθνή Έκθεση (Οκτώβριος 1930). Πρώτα κάνει μια αναφορά στην ευτυχή συγκυρία ένας Γερμανός επίσκοπος να σηκώνει το πρώτο λάβαρο της Επανάστασης του 1821 κι ένας άλλος Γερμανός με την ιδέα αυτής της έκθεσης να συμβάλει δυναμικά στην οικονομική αναβάθμιση της χώρας μετά από τόσα δεινά.
Αναφέρεται ο αρθρογράφος στον Νικόλαο Γερμανό που επιστρέφοντας από τη Γερμανία (τι σύμπτωση) μετά από μια απουσία 40 χρόνων, εφαρμόζει την ιδέα μιας διεθνούς εμπορικής έκθεσης, με έδρα τη Θεσσαλονίκη για καθαρά εθνικούς λόγους. Ο απόηχος του Μακεδονικού Αγώνα, βλέπετε, κρατούσε σε μια συνεχή εγρήγορση την εθνική συνείδηση των Ελλήνων.
Ο Κωνσταντίνος Σπαντιδάκης στην έκθεσή του περιγράφει πόσο τον εντυπωσίασε ο φωτισμός της έκθεσης από 6.000 λαμπτήρες δυνάμεων 300.000 κηρίων που αναδεικνύουν «ως αστήρ λαμπρότερος της Αφροδίτης τα εκθέματα 52 αγροτικών οργανισμών, τα Βιομηχανικά και Βιοτεχνικά Επιμελητήρια Θεσσαλονίκης, Πειραιώς και Πατρών, ο σταφιδικός οργανισμός η Εταιρία ΒΙΟ, ο Καπνικός και ο ταπητουργικός οργανισμός, πολλά καπνικά εργοστάσια, οι βιοτεχνικοί σύλλογοι των κυριών Θεσσαλονίκης και Ποντίων με τον ιερό σκοπό της εξασφάλισης χρημάτων για την προικοδότηση κοριτσιών προσφύγων».
Είδε πολλά ο Κωνσταντίνος Σπαντιδάκης στην έκθεση αλλά κυρίως εντυπωσιάστηκε από το Σερβικό περίπτερο με τα χειροκέντητα κοσμήματα και άλλα είδη πολυτελείας, τα εκλεκτά γουναρικά και άλλα εκθέματα περισσότερο από τον πρωτογενή τομέα.
Επίσης ξεχώρισε το Βουλγαρικό περίπτερο με τα σπάνια κρασιά και τα υπέροχα αιθέρια έλαια, με το φημισμένο ροδόσταμο να κυριαρχεί, αλλά και τα εξαιρετικής ποιότητας σιτηρά. Επαινεί επίσης το Ρωσικό περίπτερο με τα ψαρικά που προκαλούν τη γεύση αλλά και τα είδη βιομηχανίας δερμάτων και υποδημάτων, νημάτων και υφασμάτων.
Σύμφωνα με τον Σπαντιδάκη από τα ιδιωτικά περίπτερα ξεχώριζαν αυτά με είδη καπνού, το Ζενίθ, τα περίπτερα του Σταφιδικού Οργανισμού κ.ά.
Ακολουθεί αναφορά στη Ρεθεμνιώτικη συμμετοχή με την άοκνη συμβολή του νομάρχη Σταμάτη Σταματίου που δεν κούνησε από την Έκθεση σε όλη τη διάρκειά της, ενημερώνοντας ο ίδιος για τα κρητικά προϊόντα. Το είχε πάρει βλέπετε προσωπικά.
Και δικαιώθηκε γιατί εκείνη τη χρονιά το Ρέθυμνο απέσπασε από την Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης οκτώ χρυσά βραβεία μόνος ο νομός μας από όλη την Κρήτη.
Η ικανοποίηση ήταν μεγάλη και η προτροπή για καλύτερες συνθήκες συμμετοχής τον επόμενο χρόνο ολόθερμη.
Δεν έλειψε και η «μουρμούρα»
Από τις παραμονές όμως της Στ’ Διεθνούς Έκθεσης αρχίζει η «μουρμούρα» στο Ρέθυμνο. Και γιατί δεν έχει συγκροτηθεί οργανωτική επιτροπή και πότε περιμένουμε να οργανώσουμε τη συμμετοχή μας και άλλα τινά που σε μερικές περιπτώσεις πυροδοτούσαν έντονη δημοσιογραφική αντιπαράθεση.
Το χαριτωμένο είναι ότι ακόμα και οι «απέναντι» δείχνουν σεβασμό στο πρόσωπο του νομάρχη αναγνωρίζοντας τον κόπο του. Ξεκινούν μεν λίβελλο αφού αποδώσουν όμως εύσημα στον νομάρχη.
Εκείνη όμως η Στ’ Έκθεση μένει στα χρονικά της «ντροπής», καθώς επιστολές βεβαιώνουν ότι η συμμετοχή του Ρεθύμνου αυτή τη χρονιά ήταν αθλία κατά το επιεικέστερον. Αξίζει να παραθέσουμε μια επιστολή του απόδημου Νίκου Πετυχάκη για του λόγου το αληθές.
Γράφει λοιπόν ο απόδημος αυτός Ρεθεμνιώτης στην «Κρητική Επιθεώρηση»:
«Αγαπητέ Β.
Σου στέλνω Θεσσαλονικά φύλλα για να δεις την περιγραφή των Εγκαινίων της Εκθέσεως. Γενικώς και ειδικώς από την έκθεση, αυτό που θέλω να σου πω είναι ότι τα πενιχρότερα εκθέματα και το φτωχότερο σε εμφάνιση περίπτερο ή τμήμα ήταν του νομού Ρεθύμνης.
Πρώτη φορά βρίσκομαι σε έκθεση και περίμενα να δω αν όχι ανωτέρα, τουλάχιστον ίση εμφάνιση με τους λοιπούς νομούς της Κρήτης κι της υπόλοιπης Ελλάδος. Τρία τυριά, δύο αθώτυροι, δυο κιβώτια σαπούνι (Ι. Ζαχαρίου και Μ. Σκορδίλη) πέντε με έξι κίτρα, μερικά χαρούπια, μία φιάλη μέλι, δύο φιάλαι λάδι, 1 κουτάκι μισή οκά σταφίδες, και ένα κασάκι δύο με τρεις οκάδες βύσσινο αν δεν θυμούμαι τι άλλα φτωχά πράγματα αποτελούν τα εκθέματα του Ρεθέμνου. Μα προς Θεού για να παινεθεί ο κ. Ζακάκης, ή ο κ. Λαγουδάκης, ή η μουρνόρακη γίνεται η έκθεση ή μήπως σκοπός της είναι κάποιος άλλος ο οποίος δεν κατανοήθη. Σκοπός νομίζω είναι η διαφήμιση του καλού εμπορεύματος προς προσέλκυση πελατών.
Τίνας και πόσους πελάτας θα προσελκύσει το Ρέθυμνο με την πενιχρότητα αυτή;
Κρίμα, κρίμα στους Ρεθυμνίους να μην εννοήσουν ποιο είναι το συμφέρον τους το ηθικό και το υλικό, την εποχή που με κάθε τρόπο θα έπρεπε να διαφημίσουν, να διαλαλήσουν ότι έχουν τας καλυτέρας ποιότητας λάδια, τα καλύτερα σαπούνια, τα αγνότερα τυριά και τους έξοχους αθοτύρους, είδη από τα οποία δέκα μήνες τώρα που βρίσκομαι στη Θεσσαλονίκη ζητώντας με φανατισμό δεν κατόρθωσα να βρω στην αγορά ούτε ένα… δράμι!!!
Που είναι οι επιχειρηματίαι μας; Που είναι οι εμπορικοί οίκοι, οι δραστήριοι, οι καλοί, οι ντρέτοι, οι οποίοι να κατορθώσουν να επιβάλουν τα Κρητικά και δη τα Ρεθεμνιώτικα προιόντα;
Εγώ ο οποίος γνωρίζεις καλά ότι δεν ξέρω ποτέ να επαινώ παρ’ αξίαν, φροντίζω όπου σταθώ κι όπου βρεθώ να διαφημίζω την Κρήτη και τα προϊόντα της.
Χθες όμως έκρυψα εξ εντροπής το πρόσωπον, διότι πήγα με γνωστόν μου κύριο να του επιδείξω τα δύο τυράκια εξ ών το ένα είχε …κουφαλιάσει (!!!) και δυο αθοτυράκια άθλια εις την εξωτερικήν εμφάνιση.
Και όλ’ αυτά καθ’ ην στιγμήν ο νομός Χανίων παρά την πενιχρότητά του και αυτού, παρουσίασε αρκετά είδη πλούσια σε εμφάνισιν και εις ποσότητα.
Πες τα και ίσως του χρόνου, εμφανισθεί το Ρέθυμνο καλύτερο και όπως του αξίζει. Δεν πρέπει να φαίνεται πως βγάζει μόνον …υπαλλήλους.
Με αγάπη
Νίκος Πετυχάκης
Πολύ χειρότερη είναι η επιστολή που ακολουθεί και υπερθεματίζει τα όσα αναφέρει ο προηγούμενος επιστολογράφος. Το μόνο «ύποπτον» για την αξιοπιστία όσων αναφέρει, είναι ότι δεν υπογράφει παρά διατηρεί την ανωνυμία του. Γράφει λοιπόν τα εξής:
«Αξιότιμε κ. Διευθυντά
Ανέγνωσα εις την έγκριτον εφημερίδα σας την επιστολήν του κ. Νίκου Πετυχάκη σχετικώς με το περίφημον περίπτερον του νομού Ρεθύμνης εν τη Στ’ Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης.
Επί έξι συνεχή έτη παρακολουθώ την εν λόγω έκθεσιν, αλλά σας βεβαιώ πενιχρότερον περίπτερον και αθλιεστέρα εμφάνιση δεν παρετήρησα ούτε εις τους υπαιθρίους πωλητάς της πόλεως ταύτης.
Το περίεργον δε είναι ότι την ημέραν των εγκαινίων ευρίσκετο και νεαρός βρακοφόρος και ούτω προεκάλει την προσέλευσιν των επισήμων και μη, αλλά δυστυχώς τίποτε άλλο απ’ αυτόν δεν έβλεπον, εάν δε τις Ρεθύμνιος απεμακρύνετο αισχυνόμενος ν’ ατενίσει την κατάστασιν ταύτην.
Βεβαίως και τα παρακείμενα περίπτερα των λοιπών νομών Κρήτης δεν παρουσίαζον την εξαιρετικήν εμφάνισιν όπως των λοιπών νομών του κράτους και άλλων νήσων. Πάντως το Ρέθυμνον υστερεί των λοιπών.
Δι’ αυτό δεν θα ήτο άσκημον ίνα εις τας μελλούσας εκθέσεις συνεννοηθώσι άπαντες οι νομοί της Κρήτης και αποτελέσωσιν έν πλούσιον περίπτερον με άφθονα και καλά προϊόντα των όπως και αι λοιπαί νήσοι πράττουσι.
Πιστεύω ότι ο αξιότιμος αντιπρόσωπος του περιπτέρου μας θα αντελήφθη την τεραστίαν διαφοράν τούτου, εν συγκρίσει προς τα λοιπά περίπτερα και ελπίζω ότι δια της αναλόγου διαφωτίσεως των αρμοδίων του νομού μας δεν θα επαναληφθεί τοιαύτη έκθεσις ήτις μάλλον εκθέτει τον νομόν Ρεθύμνης.
Με εξαιρετικήν εκτίμησιν
Εις Ρεθύμνιος»
Ο θρίαμβος μιας Ρεθεμνιώτισσας
Κι ήρθε μια γυναίκα να ανεβάσει μεσούρανα το Ρέθυμνο στη διεθνή έκθεση Θεσσαλονίκης του 1932 με τις δημιουργίες της. Ήταν η Μελπομένη Κοβάλσκυ που η τεχνική της πλαστική ζωγραφική σε βάζα και τζάμι εντυπωσίασε και πολυβραβεύτηκε.
Η Μελπομένη από την σπουδαία οικογένεια των Μουσούρων ήταν μια καλλονή της εποχής της και όπως αποδεικνύει η δράση της είχε και το χάρισμα της καλλιτεχνικής δωρεάς ιδιαίτερα στα εικαστικά.
Είχε ερωτευθεί τρελά ένα Ρώσο αξιωματικό,τον Ιωσήφ Κοβάλσκυ που καθώς φαίνεται πολλές ήταν οι Ρεθεμνιωτοπούλες που τον έβλεπαν στα όνειρά τους. Ήταν όμορφος και γενναίος. Είχε διακριθεί στην εκκαθάριση της πόλης από τους Τούρκους και αποτελούσε σημαντική παρουσία στο στράτευμα.
Μετά από πολλές περιπέτειες κατάφερε να παντρευτεί τη Μελπομένη που πρόθυμα τον ακολούθησε μετά τον γάμο στην Ουκρανία κι από εκεί στην Οδησσό όπου είχε την ευκαιρία να γνωρίσει η χαρισματική Ρεθεμνιωτοπούλα μια εξαιρετική ζωγράφο.
Κοντά στη μεγάλη αυτή καλλιτέχνιδα η Μελπομένη πήρε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής κι άφησε πια το μεγάλο της ταλέντο να ξεδιπλωθεί.
Ώρες ολόκληρες, γράφει ο Δαλέντζας, σ’ ένα θαυμάσιο χρονογράφημά του, (εφ. «Βήμα» 1956) η Μελπομένη ξεχνιόταν με το χρωστήρα. Είχε βρει τον καλλιτεχνικό της δρόμο. Κι εκεί στην ξενιτειά άφηνε τη νοσταλγία να οδηγήσει την έμπνευσή της. Τότε το δημιούργημά της γέμιζε φως και χρώματα από την κρητική γη.
Η Οκτωβριανή επανάσταση αναστάτωσε και τους Κοβάλσκυ. Η Μελπομένη ακολούθησε το σύζυγό της στον δρόμο της εξορίας του. Το Ρέθυμνο ήταν η μόνη καταφυγή. Με ελληνική υπηκοότητα ο Ιωσήφ εντάσσεται στην τοπική κοινωνία. Εργάζεται στον δήμο Ρεθύμνου ως μηχανικός. Όλα πια δείχνουν πως το ζευγάρι βρήκε το λιμανάκι του για να γαληνέψει.
Εκείνη την εποχή στο Ρέθυμνο βρίσκεται και ο Νικολάι Ντομπριάσκυ, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, αλλά βασανισμένος άνθρωπος που έκανε μαθήματα για να ζήσει. Είχαμε κάνει προ καιρού σχετικό αφιέρωμα σ’ αυτόν και στην οικογένειά του.
Κοντά του η Μελπομένη, αποκτά καλύτερη τεχνική κατάρτιση, που σε συνδυασμό με το ταλέντο της ανοίγει στη νεαρή γυναίκα νέες προοπτικές για διάκριση στον καλλιτεχνικό χώρο.
Το 1930 ταξιδεύει με τον άνδρα της στη Ρουμανία. Στη Βεσαραβία επισκέφθηκε την κουνιάδα της που ήταν εκεί εγκατεστημένη. Πέρασε υπέροχες μέρες πάντα ζωγραφίζοντας.
Μια μέρα συναντήθηκε στο σπίτι της κουνιάδας της με μια ζωγράφο από την περιοχή, που όταν είδε τα έργα της εκφράστηκε με θαυμασμό.
Και μάλιστα της πρότεινε τεχνικές που η Μελπομένη άκουσε με προσοχή. Νέοι δρόμοι ανοίγονταν μπροστά της.
Άρχισε να τελειοποιείται στην πλαστική ζωγραφική πάνω σε βάζα και τζάμι.
Αφοσιωμένη στην τέχνη της-Οι κριτικοί την αποθεώνουν
Γυρίζοντας στο Ρέθυμνο αφοσιώθηκε στην τεχνική αυτή δημιουργώντας αριστουργήματα με κυρίαρχο στοιχείο τα λουλούδια. Οι απαλοί χρωματισμοί αιχμαλώτιζαν το βλέμμα. Και η Μελπομένη άρχισε να δρέπει τις δάφνες μιας καταξιωμένης καλλιτέχνιδας.
Η φήμη της απλώνεται κι αρχίζουν ν’ ασχολούνται μαζί της τεχνοκριτικοί μεγάλου κύρους, όπως ο Προκοπίου που υποκλίνεται στο ταλέντο της.
Έτσι κανένας δεν ξαφνιάστηκε όταν η Μελπομένη έλαβε το πρώτο καλλιτεχνικό βραβείο στην Πανελλήνια Έκθεση του Ζαππείου.
Η συνέχεια ήταν η αναμενόμενη ενός τόσο μεγάλου ταλέντου. Το 1932 παίρνει μέρος στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης και από τότε σχεδόν κάθε χρόνο παρουσιάζει έργα της, προσθέτοντας νέες διακρίσεις στις ήδη υπάρχουσες, με αποκορύφωμα το μέγα χρυσό βραβείο καλλιτεχνικής αξίας.
Τα βάζα της γίνονταν ανάρπαστα. Τα έργα της προσωπογραφίες και τοπία κερδίζουν αμέτρητους θαυμαστές της τέχνης της και αποσπούν εξαιρετικές κριτικές.
Από τους δημοσιογράφους που ασχολήθηκαν με το έργο της και ο Σταμάτης Σταματίου, πρώην νομάρχης Ρεθύμνου, ο γνωστός Σταμ Σταμ.
Επιχειρηματίες άρχισαν να την προσεγγίζουν και να της συστήνουν να επεκταθεί σε μαζική παραγωγή.
Η Μελπομένη αρνιόταν κατηγορηματικά τις προτάσεις αυτές. Δεν ήθελε να προδώσει την τέχνη της για χάρη του κέρδους. Έμεινε αφοσιωμένη στην τεχνική της εδώ στο αγαπημένο της Ρέθυμνο, κοντά στον Ιωσήφ που λάτρευε και τη λάτρευε.
Το ζευγάρι κατοικούσε σε μια υπέροχη μονοκατοικία, δίπλα στην οικία Βογιατζάκη. Εκεί που αργότερα λειτουργούσε ο παιδικός σταθμός τα «Χελιδόνια» της κυρίας Λαγκουβάρδου.
Ήταν η τραγική ειρωνεία για το αγαπημένο ζευγάρι που δεν απόκτησε παιδιά να αντηχεί αρκετά χρόνια αργότερα το σπίτι από παιδικές χαρούμενες φωνές.
Ο έρωτας όμως παρηγορούσε τον Ιωσήφ και τη Μελπομένη που ζούσαν ο ένας για τον άλλο. Εκείνος να κάθεται και να πίνει το τσάι του και πλάι του εκείνη να ζωγραφίζει.
Πρώτος έφυγε ο Ιωσήφ Κοβάλσκυ τον Ιανουάριο του ’51 στην αγκαλιά της αγαπημένης του Μελπομένης και τάφηκε στη Ρεθεμνιώτικη γη που τόσο αγάπησε.
Η γυναίκα του μέχρι τον θάνατό της ζούσε με την ανάμνησή του, ανάμεσα στα προσωπικά του αντικείμενα που είχαν σταθεί μάρτυρες της αγάπης τους.
Είχε τη μορφή του πάντα μπροστά στα μάτια της και με την εντύπωση ότι κάποια στιγμή θα τον έβλεπε να ξεπροβάλλει περνούσαν οι μέρες της ώσπου πήγε να τον συναντήσει.
