Και θρύλοι που δεν επηρέασε το πέρασμα του χρόνου
Η Ρεθεμνιώτικη ύπαιθρος βίωνε κι αυτή τις συνέπειες κάθε δίσεκτου καιρού και ιδιαίτερα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, συμπλήρωσε και νέα συναξάρια συμφορών.
Τι θα λέγατε λοιπόν για ένα οδοιπορικό στον καιρό εκείνο με άξιους οδηγούς που οι μελέτες τους άντεξαν και αντέχουν στον χρόνο χωρίς κανένας μέχρι τώρα να τις έχει αμφισβητήσει Έχουμε και στοιχεία από υπερήλικες που είχαν ενδιαφέροντα να καταθέσουν το 1980 σε ομάδα ερευνητών που είχα την τιμή να συμμετέχω.
Ιδιαίτερα αξίζει να σταθούμε σε σημεία που έμειναν να μαρτυρούν του λόγου το αληθές, όπως «της Γριάς ο Δέτης» ο απόκρημνος βράχος στου Λατζιμά, που λόγω της απότομης κλίσης του χρησίμευε ως καταφύγιο των Χριστιανών επί Τουρκοκρατίας. Λέγεται ότι πήρε το όνομά του από τον θάνατο μιας γριάς που σκοτώθηκε εκεί κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες.
Το καταφύγιο αυτό έχει και άλλους θρύλους που θα αναφέρουμε σε επόμενο αφιέρωμά μας.
Η Αγιά πάλι έχει να παρουσιάσει στοιχεία από τη σχέση Κρήτης – Πελοποννήσου καθώς ήρθαν κυνηγημένοι για την αγωνιστική τους δράση ενάντια των Τούρκων να κατοικήσουν. Αναφέρονται οι Κουράτορες και οι Πλεμμένοι μόνο που η βυζαντινή προέλευση των επωνύμων τους θεωρείται η ορθότερη.
Υπάρχει και μια χαριτωμένη ιστορία που αξίζει να σας την παραθέσουμε.
Ανέθεσαν λέει οι Τούρκοι σε κάποιο Κουράτορα να οδηγήσει έναν δικό τους αξιωματικό στο χωριό Σίσες.
Μόλις φάνηκε η θάλασσα προς το Μπαλί και ενώ ακόμα βρίσκονταν επάνω στο βουνό του λέει ο Κουράτορας: «Προχώρα εσύ και ακολουθώ και γω». Ο Τούρκος υπάκουσε και προχώρησε μπροστά, τότε ο Κουράτορας σήκωσε το ραβδί του και χτύπησε τον Τούρκο αξιωματικό. Όμως το χτύπημα δεν ήταν τόσο δυνατό και ο Τούρκος δεν πέθανε παρά μόνο όταν ο Κουράτορας τον χτύπησε για δεύτερη φορά. Έτσι, ο Τούρκος αξιωματικός δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του. Οι Τούρκοι που τον περίμεναν άρχισαν να ανησυχούν και αμέσως ξεκίνησαν τις έρευνες. Ο Τούρκος αξιωματικός βρέθηκε, αλλά σκοτωμένος. Αμέσως άρχισαν να ψάχνουν να βρουν τον Κουράτορα, ο οποίος μόλις έμαθε ότι οι Τούρκοι τον κυνηγούσαν, κρύφθηκε στις γύρω περιοχές, προσπαθώντας να τους ξεφύγει. Δεν το κατόρθωσε όμως. Κάποια στιγμή τον συνέλαβαν και τον κρέμασαν σ’ έναν πλάτανο στο χωριό Χελιανά και, από τότε, ο πλάτανος αυτός λέγεται του Κουράτορα ο πλάτανος.
Από τα χωριά που κατοικήθηκαν από πολλούς Τούρκους λόγω του πεδινού και εύφορου εδάφους τους ήταν η Αγία Παρασκευή Αμαρίου. Ήταν όμως από τους πιο σκληρούς αλλά και πλούσιους της Κρήτης. Η περιοχή τότε λεγόταν Μεξάρια (τούρκικη λέξη).
Στη θέση Σπορέ υπάρχει ένα σπήλαιο που χρησίμευε σαν καταφύγιο για τα γυναικόπαιδα που αρκετές φορές ζήτησαν άσυλο για να γλιτώσουν από τη θηριωδία των Τούρκων, ιδιαίτερα στους μεγάλους ξεσηκωμούς.
Μαρτυρική περιοχή και η Αγία Πελαγία Μιξορρούματος που θυμίζει την ύπαρξή της κυρίως μέσα από την προφορική παράδοση.
Στα δυτικά του χωριού, σε μικρή απόσταση από την Αγία Πελαγία, υπάρχει η Καστανέ, μια πολύ όμορφη εξοχή με άφθονα νερά και εύφορα περιβόλια. Στη θέση αυτή αναφέρει η ιστορία, υπήρχε πριν από την Τουρκοκρατία ένα πλούσιο χριστιανικό χωριό. Σήμερα υπάρχουν μόνο ερείπια των σπιτιών του.
Το χωριό καταστράφηκε από τους Τούρκους, οι περισσότεροι κάτοικοι σφάχτηκαν και μόνο δυο άτομα σώθηκαν και κατέφυγαν στην Αγία Πελαγία που ήταν μετόχι του μοναστηριού Μαλαθρέ. Μετά από πολλά χρόνια οι Τούρκοι επέτρεψαν στους επιζήσαντες κατοίκους του χωριού να εγκατασταθούν και πάλι στα σπίτια τους, όμως στο χωριό δεν υπήρχε σπίτι όρθιο και οι περιουσίες των κατοίκων είχαν περάσει σε ξένα χέρια. Εξάλλου, ήδη, είχαν εγκατασταθεί σε άλλα μέρη και ήταν δύσκολο να επιστρέψουν στον τόπο τους.
Ένα από τα χωριά που γνώρισε την τουρκική θηριωδία ήταν και ο Άγιος Ανδρέας. Οι αλλόθρησκοι τον έκαψαν στα 1769 και από τότε έγινε Τουρκοχώρι. Η εκκλησία του Αγίου Ανδρέα μετατράπηκε σε τζαμί, γεγονός με το οποίο συνδέεται η εξής παράδοση: Όταν χτιζόταν το τζαμί, ένα εικόνισμα που το ‘παιρναν έξω από το χωριό, βρισκόταν την επόμενη μέρα στην εκκλησία. Οι Τούρκοι το ‘ριξαν σε θημωνιές, για να το κάψουν, αλλά το εικόνισμα δεν καιγόταν. Τελικά οι ίδιοι το ‘χτισαν στον τοίχο και τέλειωσαν το τζαμί. Όταν το 1938 οι Χριστιανοί ξανάχτιζαν τον Άγιο Ανδρέα, βρήκαν το εικόνισμα, που τώρα πια βρίσκεται μέσα στην εκκλησία.
Οι Τούρκοι έφυγαν γύρω στα 1910 και στον Άγιο Ανδρέα εγκαταστάθηκαν οι Σκουλούδηδες από το Ρέθυμνο, οι Χουρδάκηδες απ’ τους Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, οι Γιαννάδες απ’ το Ροδάκινο, οι Ριτζάκηδες απ’ το Ασκύφου Σφακίων και οι Φραδέλλοι από την Ανώπολη Σφακίων. Το 1924 ήρθαν και πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, απ’ τους οποίους μόνο η οικογένεια των Γιαννούληδων παραμένει στον Άγιο Ανδρέα.
Από τα σημαντικά χωριά και ο Άγιος Ιωάννης ο Καμμένος στην πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Επί Τουρκοκρατίας έγιναν πολλές και μεγάλες μάχες στο χωριό, στις οποίες όλοι σχεδόν οι κάτοικοι πήραν μέρος. Εξάλλου, το χωριό πυρπολήθηκε πολλές φορές από τους Τούρκους.
Στην Τουρκοκρατία έχει τις ρίζες της και αυτή η παράδοση που αναφέρεται στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου που πήρε το όνομά του από το ξωκκλήσι.
Η παράδοση μάλιστα αναφέρει ένα περιστατικό για το ξανακτίσιμο του παλιού και ερειπωμένου πλέον ξωκλησιού. Παλιότερα τριγύρω απ’ αυτό υπήρχαν μόνον χωράφια, τα οποία ο Τούρκος ιδιοκτήτης νοίκιαζε σ’ ένα Χριστιανό που του έδινε τη μισή σοδειά του. Επειδή ο Τούρκος αγάς δεν έμεινε ευχαριστημένος μια χρονιά και υποψιάστηκε ότι ο Χριστιανός τον έκλεβε, πήγε μια μέρα να επιθεωρήσει τ’ αμπάρια.
Τη νύχτα βγήκε ο Αϊ-Γιάννης και με το καμιτσίκι του τον έδιωξε από κει. Το πρωί στον ενοικιαστή του που τον βρήκε γυμνό και ξυπόλητο στην άκρη του κτήματος, είπε: «Άντε μωρέ τζάνουμ να μου φέρεις τα ρούχα μου και τα παπούτσια μου και να δώσεις το μερίδιό μου από τη φετινή σοδειά στον Άγιο για να διορθωθεί το σπίτι του. Είναι κρίμα και ντροπή να μένει έτσι χαλασμένο και ξέσκεπο». (Βλ. Αλεξ. Χατζηγάκη, «Εκκλησίες Κρήτης. Παραδόσεις». Ρέθυμνο 1954, σελ. 24-27).
Το χωριό Άγιος Ιωάννης είναι η ιδιαίτερη πατρίδα του λησμονημένου ηρωικού αρματολού Μητροφάνη, ο οποίος για να σωθεί από τους γενίτσαρους έγινε καλόγερος στη μονή Ασωμάτων χωρίς όμως ποτέ να εγκαταλείψει το όπλο του.
Διασώζεται και ένας θρύλος για την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, όταν αυτή ήταν μοναστήρι: Κάποτε, στον καιρό της Τουρκοκρατίας ζούσε κάποιος μοναχός με το ψυχοπαίδι του και που για συντροφιά είχαν κι ένα σκυλί, τη Βλαχούσα. Κάποτε λοιπόν, οι Τούρκοι θέλησαν να σκοτώσουν τον μοναχό. Πήγαν στο μοναστήρι, σκότωσαν το σκυλί για να μην τους φέρει εμπόδια στην εκτέλεση της ανόσιας πράξης τους και σε λίγο έφτασαν κοντά στον μοναχό, που εκείνη την ώρα έφτιαχνε τυρί. Σκέφτηκαν λοιπόν να μην τον πειράξουν μέχρι να φτιάξει το τυρί, γιατί έτσι θα είχαν διπλό όφελος: και τον θάνατο του μοναχού και κέρδος το τυρί.
Ο μοναχός όμως κατάλαβε τι γύρευαν οι Τούρκοι και με τα παρακάτω λόγια ειδοποίησε τον ψυχογιό του να πάει να φέρει βοήθεια: «Την Βλαχούσα εσκοτώσαν, το μητάτον επλακώσαν, έβγα πάνω μοναχός και κατέβα με πολλούς. Ο καλά καλυκωμένος (με καλά παπούτσια) παρά λίγο καβαλάρης, του Γενάρη το φεγγάρι, παρά λίγο μέρα κάνει». Οι Τούρκοι νομίζοντας ότι τα λόγια αυτά τα έλεγε ο γέρος για να πήξει το τυρί δεν έδωσαν σημασία. Έτσι ο ψυχογιός κατάφερε και έφερε βοήθεια με αποτέλεσμα να σωθεί ο μοναχός. Πολλά και ενδιαφέροντα για το χωριό του αναφέρει ο επιφανής λόγιος Σταύρος Φωτάκης στα βιβλία του και στις τόσο σημαντικές μελέτες του.
Ας σταθούμε τώρα σε έναν άλλο Άγιο Ιωάννη στην περιοχή Μυλοποτάμου. Δίπλα από το χωριό περνάει ο ποταμός Γεροπόταμος. Πάνω από το ποτάμι στη θέση Βουκολίδια υπήρχε μεγάλο σπήλαιο όπου οι Χριστιανοί επί Τουρκοκρατίας έκρυψαν τις περιουσίες τους και έφραξαν την είσοδο, μετά έφυγαν από το χωριό και δεν ξαναγύρισαν. Οι σημερινοί κάτοικοι δεν μπόρεσαν να βρουν την είσοδο. Σε μιαν άλλη τοποθεσία με το όνομα Μαύρα Σπήλαια, υπάρχουν πολλές μικρές σπηλιές, στην πάνω μεριά του φαραγγιού.
Υπάρχει μάλιστα και η εξής παράδοση για το χωριό: Το χωριό είχε τρεις εισόδους, που τα βράδια τις κλείνανε. Στις τρεις εισόδους υπάρχουν τρεις εκκλησίες: Του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, της Παναγίας και του Αγίου Γεωργίου. Όταν κάποτε έπεσε πανώλη, οι ντόπιοι πίστευαν ότι η αρρώστια ήταν γυναίκα που προσπαθούσε να μπει στο χωριό για να αρρωστήσουν οι κάτοικοι, αλλά οι τρεις άγιοι δεν την άφησαν. Στον τοπική διάλεκτο την πανώλη τη λένε πανώγλα.
Την εποχή της Τουρκοκρατίας στο χωριό Αγγελιανά κατοικούσαν Τούρκοι αγάδες. Κάποιος Τούρκος, που ονομαζόταν Σεΐτ Αγάς, έμενε σ’ έναν ενετικό πύργο στον οποίο είχε τοποθετήσει σκοπιές, για να προστατεύει την περιουσία του από τους κλέφτες. Στον ίδιο πύργο ζούσε και ο Αλή Μπέης. Οι κάτοικοι έκρυβαν σε καλύβες ακόμα και σε εκκλησίες τη συγκομιδή τους, για να την προστατέψουν από τους Τούρκους επιδρομείς που έρχονταν από το Ρέθυμνο.
Ο Πάνος Κορωναίος με εθελοντές και ντόπιους επαναστάτες επιτέθηκε εδώ στον Ομέρ Πασά, το 1867, με μεγάλη επιτυχία. Το 1868 ο τούρκικος στρατός θέλησε να κτίσει πύργους στο Μπαγί και στο Φόδελε, για να ελέγχει την περιοχή από τους επαναστάτες.
Στα 1910 οι Τούρκοι άρχισαν να πουλούν τα τσιφλίκια τους στους Έλληνες – τα τσιφλίκια αυτά των Τούρκων ήταν τα καλύτερα της περιοχής – και κατέφυγαν στο Ρέθυμνο.
Για τον Άγιο Ανδρέα της επαρχίας Ρεθύμνης έχουμε επίσης στοιχεία ενδιαφέροντα.
Το 1769, ο οικισμός κάηκε από τους Τούρκους κι έγινε Τουρκοχώρι. Η εκκλησία του Αγίου Ανδρέα μετατράπηκε σε τζαμί, γεγονός με το οποίο συνδέεται η εξής παράδοση: Όταν χτιζόταν το τζαμί, ένα εικόνισμα που το ‘παιρναν έξω από το χωριό, βρισκόταν την επόμενη μέρα στην εκκλησία. Οι Τούρκοι το ‘ριξαν σε θημωνιές, για να το κάψουν, αλλά το εικόνισμα δεν καιγόταν. Τελικά οι ίδιοι το ‘χτισαν στον τοίχο και τέλειωσαν το τζαμί. Όταν το 1938 οι Χριστιανοί ξανάχτιζαν τον Άγιο Ανδρέα, βρήκαν το εικόνισμα, που τώρα πια βρίσκεται μέσα στην εκκλησία.
Στο χωριό Άγιος Κωνσταντίνος υπάρχει ένας θρύλος, τον οποίο οι κάτοικοι αναφέρουν σαν πραγματικό γεγονός: Γύρω στα 1800, πρωτοπαλίκαρο και άρχοντας του χωριού ήταν ο Μουσούρος τον οποίο ήθελε να σκοτώσει ο Τούρκος αγάς της περιοχής. Καβάλησε λοιπόν το άλογό του και προσπάθησε να μπει στο χωριό από κάποια είσοδο, που κοντά της υπήρχε μια εκκλησία. Μόλις όμως έφτανε στην είσοδο, το άλογο σταματούσε μόνο του και δεν έμπαινε μέσα. Τότε ο Τούρκος παρακάλεσε τον Άγιο Κωνσταντίνο να τον αφήσει να μπει στο χωριό και υποσχέθηκε πως δε θα σκοτώσει τον Μουσούρο. Μπήκε πραγματικά στο χωριό και κράτησε την υπόσχεσή του. Τον επόμενο χρόνο ο Μουσούρος έκανε πανηγύρι στον Άγιο Κωνσταντίνο για να τον ευχαριστήσει για τη σωτηρία του.
Έχουν και τα Αγρίδια τη δική του ιστορία από εκείνα τα μαύρα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας.
Τον καιρό της Τουρκοκρατίας κοντά στο χωριό, στην τοποθεσία Βρυσίδια είχε γίνει μάχη των κατοίκων των γύρω χωριών με τους Τούρκους με μεγάλες απώλειες και από τις δυο μεριές.
Από τις πιο βασανισμένες περιοχές και το Νεύς Αμάρι που πέρασε τα πάνδεινα από τους Τούρκους αλλά οι κάτοικοι δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια παρά τη σκληρότητα των Γεννίτσαρων που ζούσαν εκεί.
Ο Γ. Ανδρεδάκης στο βιβλίο του «Ιστορικά σημειώματα» αναφέρει ότι οι γενίτσαροι πήγαν στο σπίτι της Γιακουμοπούλας, η οποία μόλις τους είδε να πλησιάζουν έκλεισε την πόρτα του σπιτιού και πήρε αγκαλιά το παιδί της. Οι γενίτσαροι όμως την πυροβόλησαν απ’ έξω και η σφαίρα διαπερνώντας την πόρτα βρήκε την καρδιά της γυναίκας που πέθανε αμέσως. Το παιδί της, βρέφος ακόμη, δεν το κατάλαβε και συνέχιζε να θηλάζει από τη μητέρα του. Όταν μεγάλωσε, επειδή ήταν κίτρινο, είπαν πως έφταιγε γι’ αυτό το γεγονός ότι θήλασε γάλα νεκρής.
Αργότερα το χωρίο έγινε κέντρο των Τούρκων. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης δεν έμεινε τίποτα στο χωριό που να θυμίζει ότι κάποτε ζούσαν εκεί Τούρκοι. Εξαιτίας της παραμονής των Τούρκων στο χωριό, δεν έγινε εκεί ποτέ καμιά σημαντική μάχη. Οι κάτοικοι όμως πήραν μέρος σε διάφορες μάχες.
Σε προηγούμενο αφιέρωμά μας είχαμε αναφερθεί στον θρύλο της αρχόντισσας που έδωσε και το όνομα του χωριού Αρχοντική ή Αρκούδαινα. Έχει όμως και συνέχεια το συναξάρι της περιοχής που γράφτηκε επί τουρκοκρατίας.
Το 1828 οι Τούρκοι του Ρεθύμνου ήρθαν στο χωριό κι έσφαξαν στην πλατεία 90 άοπλους Χριστιανούς, για να εκδικηθούν τον θάνατο του Αγριολίδη της Μεσαράς. Ας σημειωθεί ότι τότε έσφαξαν και τον παπά του χωριού. Τους πιο πολλούς απ’ αυτούς που εκτελέστηκαν τους έβγαλαν μέσα από την εκκλησία, όπου βρίσκονταν.
Στις τόσες προφορικές παραδόσεις που ακούμε στο Γεράνι Ρεθύμνου και οι παρακάτω.
Λίγο πιο κάτω από το χωριό υπάρχει η εκκλησία η Παναγία στο Καμάρι. Μπροστά στην πόρτα της, κάτω από ένα κοφίνι, κρύφτηκε – σύμφωνα με την παράδοση – μια γυναίκα κυνηγημένη από Τούρκους. Τελικά οι Τούρκοι δεν την βρήκαν, γιατί δεν έβλεπαν την κόφα, αν και ήταν μπροστά τους.
Ένας δεύτερος θρύλος αναφέρει ότι κάποιος Τούρκος καβαλάρης μπήκε στην εκκλησία με το άλογό του. Ύστερα όμως δε μπορούσε να κουνηθεί, ούτε ο ίδιος ούτε το άλογο και έμειναν κι οι δυο μαρμαρωμένοι. Τότε ο Τούρκος επικαλέστηκε την Παναγία: «Παναγία των Χριστιανών, σώσε με και θα σου φέρω ένα ασκί λάδι». Έτσι μόνο μπόρεσε να βγει από την εκκλησία.
Από τα χωριά που δεν κατοικήθηκαν από Τούρκους ήταν και το Γιαννιού της κοινότητας Λευκογείων. Και σύμφωνα με την παράδοση ο Άγιος Γεώργιος ήταν εκείνος που τους εμπόδισε.
Μια παραλλαγή της παράδοσης αναφέρει ότι ένας καβαλάρης και μια μαυροφόρα δεν άφησαν τους Τούρκους να περάσουν.
Στην τοποθεσία Πλάτη, υπάρχει ο βράχος Ριζοβιτσιλές. Εδώ, την εποχή της Τουρκοκρατίας είχαν κρυφτεί τα γυναικόπαιδα του χωριού, ενώ ο σκοπός τους (βιγλάτορας) Μελετομανώλης, φύλαγε πάνω στον βράχο. Οι Τούρκοι είδαν τη φωτιά που είχε ανάψει να ζεσταθεί, ανέβηκαν στο βουνό και τον συνέλαβαν.
Στη συνέχεια, υπέκυψε στα βασανιστήρια, χωρίς να αποκαλύψει στους Τούρκους το μέρος που είχαν κρυφτεί τα γυναικόπαιδα.
Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας σώζονται στα Γουλεδιανά δυο θολωτά ισόγεια και η εκκλησία της Αγίας Κυριακής, που βρίσκεται 400 μ. βόρεια του χωριού. Ο θρύλος αναφέρει ότι οι Τούρκοι θέλησαν να πάρουν το εικονοστάσι της, αλλά δεν μπόρεσαν, επειδή οι μέλισσες το είχαν κάνει κυψέλη. Ύστερα, έφεραν κανόνι, για να γκρεμίσουν την εκκλησία έριξαν δυο φορές, αλλά και τις δυο σκοτώθηκαν Τούρκοι, ενώ η εκκλησία σώθηκε. Άλλες εκκλησίες είναι της Αγίας Ελεούσας και του Αγίου Αντωνίου.
Το οδοιπορικό μας στα χωριά του Ρεθύμνου στον καιρό της Τουρκοκρατίας συνεχίζεται.
