Πολύτιμοι θησαυροί γνώσης και ανεκτίμητα κειμήλια που καταγράφουν την ιστορία αιώνων, αποτελούν μέρος της κλειστής συλλογής του Πανεπιστήμιου Κρήτης αλλά και ιδιωτικών συλλογών, που μετά από δωρεές περνάνε στην κατοχή του Πανεπιστημίου. Αυτή η πολιτιστική κληρονομιά αποτελούμενη από βιβλία, περγαμηνές, φωτογραφίες, γκραβούρες, χάρτες και κάθε λογής αρχειακό υλικό πολλών αιώνων, λόγω της έκθεσης στην φθορά του χρόνου προϋποθέτει την κατάλληλη συντήρηση και αποκατάσταση, προκειμένου να παραδοθεί σε καλή κατάσταση στην επόμενη γενιά. Αυτό ακριβώς το έργο έχει αναλάβει να φέρει σε πέρας το Εργαστήριο Συντήρησης Βιβλίου και Αρχειακού Υλικού της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, κύριο μέλημα του οποίου, εκτός από την συντήρηση των παλαιών βιβλίων, είναι και οι επείγουσες επιδιορθώσεις των νεότερων που έχουν υποστεί φθορές, ώστε να γίνεται εφικτός ο δανεισμός τους στους φοιτητές, καλύπτοντας έτσι τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες.
Με μεγάλη αφοσίωση και πολύ μεράκι η υπεύθυνη συντηρήτρια αρχειακού υλικού της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου, Νίκη Πετράκη, από την αρχή της λειτουργίας του, που ξεκίνησε πριν από 16 χρόνια, έχει αναλάβει την απαιτητική και χρονοβόρα αυτή διαδικασία. Μιλώντας στα «Ρ.Ν.», που επισκέφτηκαν το εργαστήριο, η κ. Πετράκη επεσήμανε ότι: «Πρόκειται για μια πολύ χρονοβόρα διαδικασία που επιβάλλει πολύ λεπτούς χειρισμούς, μεγάλη υπομονή και απόλυτη προσήλωση, γιατί στα χέρια μας τις περισσότερες φορές έχουμε μικρούς θησαυρούς που θα πρέπει να ξαναβρούν την αίγλη τους, αλλά κυρίως να τους προστατέψουμε από τις φθορές που έχουν ήδη υποστεί αλλά και να προλάβουμε μελλοντικές φθορές».
Σκόνη, φως και υγρασία οι μεγαλύτεροι εχθροί των παλιών βιβλίων
Μεγαλύτερος εχθρός για τη σωστή διατήρηση του χαρτιού, που από τη φύση του είναι ένα ευάλωτο οργανικό υλικό, είναι οι συνθήκες του περιβάλλοντος, όπως η σκόνη, το φως και η υγρασία, η έκθεση στα οποία συμβάλλει στη φυσική φθορά του. «Έχουμε να τα βάλουμε με τρεις εχθρούς πολύ δυνατούς και επικίνδυνους στην προσπάθειά μας να διατηρήσουμε το αρχειακό υλικό σε καλή κατάσταση. Αυτοί είναι η σκόνη, η υγρασία και το φως» τόνισε η κ. Πετράκη.
Ειδικότερα για τις φθορές του φωτός αναφέρει πως είναι οι πιο «ύπουλες», μιας και έχουν την ιδιαιτερότητα να χρειαστεί να περάσει αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα για να γίνουν αντιληπτές. «Το φως έχει την ιδιαιτερότητα ότι δεν γίνονται άμεσα αντιληπτές οι φθορές που επιφέρει. Το χαρτί μετά την έκθεσή του στην ηλιακή ενέργεια αρχίζει να κιτρινίζει και ακολούθως να υποδιαιρείται σε μικρά κομμάτια. Αυτή η καταστροφή είναι πολύ επικίνδυνη και διαφέρει από την έκθεση στους άλλους δύο παράγοντες, καθώς είναι μη αναστρέψιμη. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που εμείς οι συντηρητές προβαίνουμε σε προληπτική συντήρηση αρχείων μετά τους καθαρισμούς. Πάγια τακτική μας είναι να προστατεύονται τα τεκμήριά μας σε ειδικούς αρχειακούς φακέλους και αρχειακά κουτιά, συμβάλλοντας έτσι στη σωστή φύλαξή τους», επεσήμανε η κυρία Πετράκη.
Η σκόνη είναι ένας ακόμα παράγοντας με καταστροφικά μακροπρόθεσμα αποτελέσματα για το χαρτί, όπως εξηγεί η υπεύθυνη του εργαστηρίου. «Η σκόνη εισβάλει στο βιβλίο και κυρίως στην ράχη του, δημιουργώντας στατικά προβλήματα, καθώς σε αυτό το σημείο ουσιαστικά στηρίζονται οι σελίδες. Αν λοιπόν διαβρωθεί η ράχη λογικό είναι πως θα αρχίσουν να αποκολλούνται μία μία οι σελίδες» εξήγησε η κ. Πετράκη προσθέτοντας: «Για την αντιμετώπιση αυτών των διαβρωτικών για το χαρτί παραγόντων, απαιτείται η τήρηση ειδικών εργαστηριακών συνθηκών και η ύπαρξη και εξειδικευμένου εξοπλισμού. Στο εργαστήριο με ειδικές ξηρές μεθόδους αφαιρείται η σκόνη από τα υπό διατήρηση βιβλία σελίδα, σελίδα αλλά και με υγρούς μεθόδους, εφόσον τα τεστ αντοχής στο μελάνι και στο χαρτί και στις χειρόγραφες σημειώσεις μας επιτρέπουν τέτοια είδους επεμβάσεις. Επίσης γίνονται και τοπικοί χημικοί καθαρισμοί για διάφορα τοπικά προβλήματα που υπάρχουν στα παλιά βιβλία».
Ενώ για την υγρασία η κ. Πετράκη επισημαίνει πως αποτελεί μια σημαντική αιτία βιολογικής φθοράς, καθώς η έκθεση του χαρτιού στο νερό ευνοεί την ανάπτυξη μικροοργανισμών που τρώνε το χαρτί. Οι διάφοροι μύκητες όπως η μούχλα, το σαράκι και το ψαράκι, είναι κάποιοι μονάχα από τους μικροοργανισμούς, που όπως λέει δημιουργούνται από το νερό και σταδιακά συμβάλλουν στη διάβρωση του χαρτιού. «Ειδικότερα το χαρτί πριν την προβιομηχανική εποχή αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα, γιατί είναι καθαρή κυτταρίνη. Οι κόλλες εκείνης της εποχής είναι αμυλόκολλες επίσης πολύ καλή τροφή για τους μικροοργανισμούς που μαζί με την υγρασία επιβιώνουν» συμπλήρωσε η συντηρήτρια έργων τέχνης με ειδικότητα στα οργανικά υλικά και στο χαρτί.
Εξοπλισμός συντήρησης του κέντρου
Για τον ειδικό εξοπλισμό αλλά και για τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται από το εργαστήριο συντήρησης του Πανεπιστημίου Κρήτης, μίλησε επίσης στην εφημερίδα η κ. Πετράκη, τονίζοντας ότι ανταποκρίνονται σε υψηλού επιπέδου προδιαγραφές και συμφωνούν με τη λειτουργία προτύπων Εργαστηρίων του εξωτερικού, διασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την αποτελεσματική αντιμετώπιση της φθοράς των εγγράφων. «Για να μπορέσουμε να είμαστε αποτελεσματικοί στην εργασία μας, απαιτείται ειδικός εξοπλισμός. Το εργαστήριο συντήρησης έχει υψηλού επιπέδου εξοπλισμό και λειτουργεί βάσει πρότυπων που ορίζονται από το Ινστιτούτο Έρευνας και Συντήρησης Βιβλίων του Καναδά. Οι Καναδοί έχουν αναπτύξει πρότυπες μεθόδους που δίνουν καλές λύσεις στο θέμα της συντήρησης. Εμείς από την πλευρά μας χρησιμοποιούμε τις μεθόδους εκείνες που ανταποκρίνονται στις δικές μας ανάγκες, στις δικές μας προτεραιότητες και στα δικά μας προβλήματα, έχοντας πάντα σαν βάση την τεχνογνωσία των Καναδών» σχολίασε ειδικότερα η κ. Πετράκη.
Πιο συγκεκριμένα, αναφερόμενη στο εξοπλισμό αυτό, προχώρησε στην αρίθμηση μιας σειράς διαδικασιών που ακολουθούνται για την τελική επίτευξη του στόχου και των εργαλείων που χρησιμεύουν για αυτή την διαδικασία.
«Χρησιμοποιούμε πολλά και διαφορετικά εργαλεία στη δουλειά μας. Ξεκινώντας από το φιλτραρισμένο νερό στο οποίο κάνουμε τις επιπλεύσεις του χαρτιού, τα φίλτρα, που είναι ειδικά σαπούνια που βοηθούν στην αλκαλοποίηση του χαρτιού κατά τις επιπλεύσεις και συνεχίζοντας με οργανικούς διαλύτες στην επαγωγό εστία που κάνουμε τους τοπικούς καθαρισμούς και τις απολυμάνσεις. Ένα άλλο μηχάνημα απαραίτητο για τους καθαρισμούς των αντικειμένων που χρήζουν συντήρησης στον ατμό, είναι μια συσκευή που λειτουργεί με μικροκύματα. Επιπλέον, χρησιμοποιούνται και οι θερμαινόμενες σπάτουλες, οι θερμοϋδρογράφοι για την καταγραφή υγρασίας και θερμοκρασίας, εργαλεία τα οποία συντελούν στο να ορίζουμε τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Τέλος, καθοριστικής χρηστικής σημασίας για το έργο μας είναι και η φωτεινή τράπεζα για τις συμπληρώσεις που κάνουμε στο χαρτί, όταν έχει διαβρωθεί από την υγρασία, καθώς και οι μεγεθυντικοί φακοί και οι πρέσες για την επιπεδοποίηση των έργων, αλλά και διάφορα άλλα μικρότερα εργαλεία χειρός, όπως πινέλα και διάφορες ειδικές κόλλες» δήλωσε η κ. Πετράκη.