(Ιστορική αναδρομή στην αποκάλυψη των Τάφων τους, στη φυλακή τους στον πύργο Σου Κουλέ, στον Κήπο και στους δρόμους που τους αφιέρωσαν επί Κρητικής Πολιτείας)
Οι τάφοι τους
Η αποκάλυψη, τον Απρίλιο του έτους 2002, των τεσσάρων Τάφων των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων- Γεωργίου, Αγγελή, Μανουήλ και Νικολάου (εικ. 1)- κάτω απὸ τον ενιαίο, μέχρι τότε, τάφο τους (αὐτὸν τοῦ ἔτους 1904), στὴ νοτιοδυτικὴ γωνία τού ναού τού Αγίου Γεωργίου Περιβολίων (εικ. 2), αποτελεί για τον τόπο γεγονός υψίστης θρησκευτικής σημασίας. σημασίας που αγγίζει βαθιά τόσο την πνευματική ταυτότητα του ναού και των Περιβολίων- του τόπου που κράτησε στα σπλάχνα του, για δύο, περίπου, χρόνια (1824-1826), τα τίμια λείψανά τους- όσο και της πόλης και του νομού, γενικότερα, που σεμνύνονται και καυχώνται για την ρεθεμνιώτικη, από τις Μέλαμπες, Αγίου Βασιλείου, καταγωγή τους.
Οι μάρτυρες, είναι οι κατεξοχήν Άγιοι της Εκκλησίας. Ανάμεσα στους διάφορους χορούς των Αγίων – σύμφωνα με την αρχαία χριστιανική παράδοση – οι Μάρτυρες κατέχουν ξεχωριστή και εξέχουσα θέση, αμέσως μετά τους Αποστόλους και τους Ευαγγελιστές. Οι πρώτοι που τύχαιναν τιμής και αναγνώρισης της αγιότητάς τους ήταν, πάντοτε, οι μάρτυρες, τους οποίους οι πιστοὶ (κλήρος και λαὸς) τιμούσαν αμέσως μετὰ τὸ μαρτύριό τους με μιαν αδιάσπαστη ομοφωνία. Ἡ θυσία τής ζωής ήταν και παραμένει η υπέρτατη και πιο εύγλωττη πράξη πίστης και αφοσίωσης στον Θεό. Για τούτο και «ήρωας» της Εκκλησίας θεωρούνταν και είναι κατεξοχήν ὁ «μάρτυς» κι έπειτα ο «άγιος». Έτσι, οι Μάρτυρες υπήρξαν οι πρώτοι και κορυφαίοι άγιοι της Εκκλησίας, οι «πολύφωτοι αστέρες» αυτής και τα «μυρίπνοα άνθη» Της, που διαμόρφωσαν τα πνευματικά πρότυπα όλων των μεταγενέστερων Αγίων.
Έχουμε, λοιπόν, και στο Ρέθυμνο τέτοιους λεβέντες μάρτυρες- προστάτες της πόλης, ενδεδυμένους- όπως τους βλέπεις στις αγιογραφίες τους- με τις κρητικές τους βράκες, με γνήσιο και υψηλό αντρίκειο φρόνημα και αδιάφθορη κρητική πρεπιά (βλ. εικ. 1), που έχυσαν το ιερό και πανάγιο αίμα τους και πότισαν με αυτό την ομώνυμη πλατεία τής πόλης μας. Μια πλατεία που, για τον λόγο αυτόν, δεν μπορεί ποτέ να πάψει να φέρει το τίμιο κι ευλογημένο όνομά τους. Η πλατεία αυτή, η μεγαλύτερη και κεντρικότερη του Ρεθύμνου έχει, είναι γεγονός, ταυτιστεί απόλυτα με τους μάρτυρές της, ώστε, έκτοτε, δεν την ακούς με άλλο όνομα.
Και χαίρω ιδιαίτερα – και το μοιράζομαι με ευγνωμοσύνη – που πριν από είκοσι και πλέον χρόνια, από τη θέση της τριμελούς Επιτροπής Ονοματοδοσίας Σχολείων της Περιφέρειας Κρήτης, στην οποία είχα την τιμή ως μέλος να συμμετέχω, παρακολούθησα με συγκίνηση τον Σύλλογο Διδασκόντων του 3ου Γυμνασίου να προτείνει ως πρώτη επιλογή για την ονομασία του σχολείου τους το όνομα «Τέσσερις Μάρτυρες». Ένα όνομα που δικαιωματικά τους ανήκει και αποδόθηκε από την Επιτροπή στο σχολείο, το οποίο κυριολεκτικά ζει και αναπνέει κάτω από τη σκιά των εν λόγω Ρεθεμνιωτών Μαρτύρων.
Δρόμοι αφιερωμένοι στους 4 Μάρτυρες επί Κρητικής Πολιτείας- Φυλακή των Μαρτύρων
Η οδός «Τεσσάρων Μαρτύρων» επί Κρητικής Πολιτείας – όταν από την ρωσική κατοχική δύναμη δόθηκαν, για πρώτη φορά, ονόματα στους δρόμους του Ρεθύμνου – ήταν ένας ασήμαντος δρομίσκος, η σημερινή οδός Μοσκοβίτου, παράλληλα και βόρεια της οδού Πρίγκηπος (σημερινής Παλαιολόγου). Εκεί ένα γύρο ανευρίσκουμε και τις οδούς Αγγελή, Νικολή, Μανόλη, Γεωργίου, που φέρουν τα ονόματα ενός εκάστου και των λοιπών αγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων. Το σύνολο των δρόμων αυτών οριοθετεί τον χώρο φυλάκισής τους, στον Προμαχώνα του Λιμανιού και στον Κήπο του Πρίγκιπα Γεωργίου, που στα τουρκικά ονομαζόταν Γκιουλ Μπαξές (= ωραίος κήπος) και με παραφθορά Γκιουλούμπασης, όπως μας είναι η περιοχή φυλάκισης των Αγίων γνωστή σήμερα.
Για τη δημιουργία αυτού του κήπου λέγεται ότι, όταν το 1898 εγκαταστάθηκαν στο Ρέθυμνο οι Ρώσοι, αποφάσισαν να δημιουργήσουν έναν δημοτικό κήπο στην περιοχή γύρω από τον πύργο Σου Κουλέ, όπου σήμερα βρίσκεται το τελωνείο. Ο Διοικητής του Ρεθύμνου, Θεόδωρος ντε Χιοστάκ, έδωσε εντολή στις 23 Νοεμβρίου 1898 «…προς εξωράϊσιν της πόλεως να φυτευθεί κήπος επί των προχωμάτων της οχυρώσεως του λιμένος…». Την επίβλεψη του έργου ανέλαβε ο μηχανικός Μιχαήλ Σαββάκης, ενώ υπεύθυνος για τη διαχείριση των χρημάτων ορίστηκε ο Ρώσος υπολοχαγός Δολγκώφ. Ο κήπος αυτός ονομάστηκε «Δημοτικός», καθότι δεν υπήρχε ακόμη ο σημερινός Δημοτικός Κήπος. Βρισκόταν ως δέκα μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και έδινε την εντύπωση των «Κρεμαστών Κήπων» τής Βαβυλώνας. Οι ρίζες των δέντρων θα έφθαναν, ασφαλώς, χαμηλά ως κάτω στις καμάρες τού προχώματος που προστάτευε το μικρό λιμάνι, κάτω από το οποίο υπήρχαν δυο σιδηρόφρακτες αποθήκες, χρησιμοποιούμενες από τους Τούρκους ως φυλακές (εικ. 3).
Εκεί, στις κάθυγρες αυτές και σκοτεινές αποθήκες, φυλακίστηκαν για τέσσερις περίπου μήνες, πριν από το μαρτύριό τους (28/ 10/1824), οι Άγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες του Ρεθύμνου. Τα τελευταία χρόνια πριν από την Κατοχή (1935), στον κήπο αυτόν φύονταν κυρίως φοίνικες, αλμυρίκια και άλλα δέντρα. Το 1931, επί υπουργίας Ν. Ασκούτση, ο κήπος, ο προμαχώνας και οι φυλακές των Αγίων κατεδαφίστηκαν, και στη θέση τους ανεγέρθηκε το τελωνείο από τον μηχανικό Γ. Τσίχλη. Κατά την εκσκαφή των θεμελίων ανευρέθηκαν ψηφιδωτά, τα οποία, όμως, δεν διασώθηκαν ούτε και χρονολογήθηκαν.
