Για πολλά θέματα της ιστορίας και όλων των επιστημών, υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες και απόψεις, γι’ αυτό και χρειάζεται νηφάλια και αντικειμενική προσέγγισή τους και επαρκείς σχετικές επιστημονικές γνώσεις. Ένα απ’ αυτά τα θέματα είναι και ποιός πυρπόλησε το Αρκάδι, η θυσία του οποίου ήταν το τελευταίο μεγάλο ολοκαύτωμα της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, συγκλόνισε και συγκίνησε όλη την Ευρώπη, διόγκωσε το κίνημα του φιλελληνισμού και των διαμαρτυριών και επιτάχυνε τη λύση του Κρητικού ζητήματος.
Υπάρχουν επτά εκδοχές για τους πυρπολητές με αρκετές μαρτυρίες, στοιχεία και επιχειρήματα η κάθε μία. Ως πυρπολητές φέρονται:
- Ο Ηγούμενος Γαβριήλ (Μαρινάκης).
- Ο αγωνιστής Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης από το Άδελε.
- Ο νεαρός δάσκαλος Εμμ. Σκουλάς από τ’ Ανώγεια.
- Ο αρχηγός Δράκος Ντελής (Τσιμπραγός), από τις Γωνιές Μαλεβιζίου.
- Άγνωστος γέρος Ιερέας.
- Άγνωστος καλόγερος βοηθός του Ηγουμένου Γαβριήλ.
- Πολλοί οι πυρπολητές.
Μια ενδιαφέρουσα άποψη με στοιχεία και αυτή αναφέρει ότι έγιναν τρεις ανατινάξεις: Στις 2 Δεκεμβρίου 1866 η εφημερίδα «Κλειώ», παρουσιάζει επιστολή με ημερομηνία 21 Νοεμβρίου και υπογραφή τα αρχικά Χ.Α. Η επιστολή δεν ανέφερε όνομα πυρπολητή, όμως σημείωνε ότι έγιναν τρεις εκρήξεις από τρία διαφορετικά σημεία της Μονής.
Αλλά και η επίσημη έκθεση του Μουσταφά Πασά αναφέρει τρεις εκρήξεις. Στο φύλλο της Ελληνόφωνης εφημερίδας Ανατολικός Αστήρ στην Κωνσταντινούπολη αναφέρεται η επίσημη έκθεση του Μουσταφά Πασά, σταλμένη από τα Χανιά στις 18/30 Νοεμβρίου και εκφράζει την τουρκική άποψη για τα γεγονότα.
Όσον αφορά στην πολιορκία έχει πολλές ομοιότητες με τις εκθέσεις που δημοσιεύθηκαν στις ελληνικές εφημερίδα. Συγκεκριμένα η έκθεση του Μουσταφά Πασά ανάμεσα σε άλλα αναφέρει: «…Ἀφοῦ διά τηλεβόλων ἐσχημάτισαν κρήμνισμα οἱ στρατιῶται ἤρξαντο εἰσερχόμενοι εἰς τό μοναστήριον, ὅτε αἴφνης οἱ ἐπαναστᾶται ἔθεσαν πῦρ εἰς τρεῖς ὑπονόμους. Αἱ δύω πρῶται ἀνετινάχθησαν πλησίον τοῦ στρατοῦ και ἐφόνευσαν πολλούς στρατιώτας εὑρισκομένους τήν στιγμήν ἐκείνην εἰς τήν αὐλήν τοῦ μοναστηρίου. Ἡ τρίτη ὑπόνομος ἀνετινάχθη εἰς τό ἐσωτερικόν τοῦ Μοναστηρίου τοῦ ὁποίου μέρος κατεδάφισε καί ἱκανός ἀριθμός ἐπαναστατῶν ἐτάφησαν ὑπό τά ἐρείπια»
Η άποψη μου, βάση των στοιχείων, είναι ότι οι πυρπολητές ήταν περισσότεροι του ενός, γιατί έγιναν περισσότερες από μία ανατινάξεις, από διαφορετικούς πυρπολητές και σε διαφορετικά σημεία. Είναι φυσικό να μην ήταν σε ένα μόνο σημείο όλα τα πυρομαχικά αλλά σε περισσότερα ώστε να είναι κοντά στους μαχητές. Ο Σκουλάς αναφέρεται ότι τίναξε τους υπονόμους και ο Ντελής το κελίον (δωμάτιο μοναχού). Άρα οι πυρπολητές πιθανότατα ήταν τρεις ή και παραπάνω και όχι ένας. Σωστά τιμούνται ως πυρπολητές όλοι οι αναφερόμενοι, γιατί πιθανότατα ανατίναξαν διαφορετικές μπαρουταποθήκες. Το ποιός απ’ όλους ανατίναξε την κεντρική είναι συγκεχυμένο.
Ένα κοινό μνημείο του Ηγουμένου Γαβριήλ, του Γιαμπουδάκη, του Σκουλά και του Δράκου Ντελή στο Αρκάδι, θα ήταν το πιο δίκαιο και αντικειμενικό σήμερα, αφού για όλους υπάρχουν στοιχεία.
*Ο Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης είναι διδάκτωρ πανεπιστημίου Αθηνών
