Από τότε που κατάλαβε τον εαυτό του ο Κρητικός, ένας από τους άγραφους νόμους ήταν και ο σεβασμός στους πρεσβύτες της οικογένειας.
Το χέρι του παππού θα φιλούσε ο νέος πριν ανταποκριθεί στο κάλεσμα της πατρίδας. Κάποιοι βέβαια θα τύχαινε να συναντήσουν παππούδες και στο μέτωπο που υπηρετούσαν, επειδή αρκετοί γέροντες δεν άντεχαν να μένουν μακριά από τις πολεμικές επιχειρήσεις.
Η πολιτεία όμως δεν έδειξε όσο έπρεπε τον σεβασμό της στην τρίτη ηλικία. Πολλοί από τους θρυλικούς αγωνιστές πέθαναν στην ψάθα από την αγνωμοσύνη της πατρίδας για την οποία είχαν θυσιάσει τα πάντα.
Παράδειγμα ο χιλίαρχος Γεώργιος Τσουδερός που έσβησε πάμπτωχος στο Τολό, που είχε καταφύγει περιμένοντας μάταια τη σύνταξη που του είχε υποσχεθεί ο Όθωνας Και δεν ήταν αυτή η μοναδική περίπτωση αγνωμοσύνης σε πατριώτες και εθνικούς ήρωες.
Αρχές του περασμένου αιώνα ακούστηκε πως κάθε πολεμιστής θα έπαιρνε μια τιμητική σύνταξη και οι ενδιαφερόμενοι να υποβάλουν τα χαρτιά τους. Τις επόμενες δυο δεκαετίες φαίνεται πως το κράτος πήρε πίσω την υπόσχεση και σταμάτησε κάθε χρηματοδότηση στους ήρωες που γέρασαν στις επαναστάσεις, αν κρίνουμε από δημοσιεύματα διαμαρτυρίας.
Ο αείμνηστος Θεμιστοκλής Βαλαρής στο βιβλίο του «Μια πόλη αναμνήσεις» αναφέρεται με τη γλαφυρή γραφή του στην ταλαιπωρία των γερόντων που δεν ήταν σε θέση να εργαστούν. Εκείνες τις εποχές η κοινωνική ασφάλιση ήταν κάτι εντελώς άγνωστο.Κάθε απόμαχος της ζωής αν δεν είχε κάποια περιουσία υποχρεωνόταν να κάνει θελήματα ή να μεταφέρει ξύλα στην αγορά προσδοκώντας σε κάποιο μεροκάματο. Χρειαζόταν όμως τύχη και γι αυτό.
Η θέση των απόρων γερόντων ήταν πράγματι τραγική ιδιαίτερα σε εποχές που η ένδεια μάστιζε το Ρέθυμνο. Ο Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκις μας περιγράφει σχετκά περιστατικά.Από τις τραγικές περιπτώσεις,ήταν αυτή με τον Τούρκο κουλουρά. Γιατί βέβαια και οι Τούρκοι αντιμετώπιζαν τα ίδια προβλήματα με τους ντόπιους. Αυτός ήταν ένας υπερήλικας Τούρκος, πάνω από 80 χρόνων που τον έβλεπες να κουβαλά, ένα μεγάλο δίσκο με κουλούρια. Τον έλεγαν Μουλά Αχμέτη.Έβγαινε λοιπόν κάθε πρωί έξω ο κουλουράς και φώναζε:
– Φταζιμάκια ιδέ κουλούργια.
– Με σισάμι ιδέ κολούργια!
Δυο κουλούρια στοίχιζαν μια πεντάρα. Ακόμα κι αυτό το ελάχιστο ποσό όμως ήταν απαγορευτικό για πολλούς που μπορεί να λαχταρούσαν ένα κουλούρι αλλά δεν πλησίαζαν τον κουλουρά. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να περισσεύουν αρκετά κάθε μέρα. Ζήτημα να πουλούσε ένα δυο. Γύριζε τα υπόλοιπα στον φούρνο γιατί λόγω ηλικίας δεν είχε πια δόντια. Και πώς να μασήσει.
Τον είχε προσέξει αυτό τον ταλαίπωρο κουλουρά, ένας ιππότης της γειτονιάς του ο ενωμοτάρχης της Κρητικής Χωροφυλακής Αντώνιος Γιανναράκης και τον είχε συμπαθήσει πολύ. Σκεφτόταν όμως με ποιον τρόπο να τον βοηθήσει χωρίς να τον προσβάλει.Μια μέρα όμως δεν άντεξε βλέποντας τον δίσκο γεμάτο σχεδόν. Πλησίασε και τον ρώτησε πόσα κουλούρια του είχαν περισσέψει.
– Τριάντα απάντησε ο γέρο κουλουράς νοιώθοντας και αμήχανος μπροστά στην …εξουσία.
– Και πόσο κάνουν;
– Δεκαπέντε πεντάρες. Εβδομήντα πέντε λεφτά.
Έβγαλε αμέσως ο Γιανναράκης και τα πλήρωσε. Τα πήρε μετά και τα μοίρασε στα κοπέλια της γειτονιάς. Δάκρυα ανέβηκαν στα μάτια του Τούρκου. Δεν ήξερε πώς να ευχαριστήσει τον ευεργέτη του που πήρε συνήθειο κι όποτε έβλεπε τον ταβά γεμάτο αγόραζε τα κουλούρια.
Όπως αναφέρω στο σχετικό αφιέρωμα (30-1-2020) ο καημένος αυτός ο γέρος είχε τραγικό τέλος. Καθένας με την τύχη του όπως θα έλεγε κι εκείνος πιστεύοντας σαν κάθε πιστός μουσουλμάνος στο κισμέτ.
Η σωτήρια παρέμβαση του φιλόπτωχου
Η δημιουργία Φιλόπτωχου Ταμείου κλείνει αρκετές πληγές χωρίς βέβαια να λύνει και το πρόβλημα της φτώχειας. Η Φιλόπτωχος Εταιρία κατά τον Γεώργιο Εκκεκάκη ήταν ένα από τα αρχαιότερα σωματεία της Κρήτης.
Φέρεται να ιδρύθηκε το 1888 αν κρίνουμε από ένα φυλλάδιο με το έντυπο καταστατικό της που εντόπισε ο αείμνηστος μέγας Κρητολόγος, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και έκανε μάλιστα ιδιαίτερο σημείωμα γι’ αυτό με πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία. Στο καταστατικό αναφέρονται έντεκα ιδρυτές, σημαίνοντα πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας και ήταν οι εξής:
- Αγγελιδάκης Γρηγόριος Μ. πρέπει να ήταν έμπορος, γιος του Μάρκου, αγωνιστή στην ομάδα του Στυλιανού Βαρδάκη.
- Αετός Μιχαήλ, έμπορος με καταγωγή από τον Κάστελο. Η οικογένεια αυτή πρέπει να ήταν από τις επιφανέστερες του τόπου κατά το 19ο αιώνα.
- Καλοκαιρινός Κωνσταντίνος, αντιπρόσωπος γαλλικής εταιρίας. Ήταν φανατικός βιβλιόφιλος. Ο θάνατος του επτάχρονου γιου του Ευαγγέλου το 1885, είχε προκαλέσει μεγάλη συγκίνηση στην πόλη.
- Καφφάτος Ευάγγελος, γραμματέας της Εισαγγελίας.
- Κορωνάκης Νικόλαος, δικηγόρος και δραστήριο μέλος της ρεθεμνιώτικης κοινωνίας, αντιπρόεδρος του Γυμναστικού συλλόγου, γενικός γραμματέας της Φιλοπτώχου Εταιρίας και μέλος του Δικηγορικού συλλόγου. Ήταν από τους φλογερούς υποστηρικτές της επανάστασης του Θερίσσου (1905).
- Μανουσάκης Βασίλειος, εγγράμματος έμπορος και αγωνιστής. Έδρασε κατά την επανάσταση του 1866. Μετά την επανάσταση διετέλεσε έφορος των κοινών της πόλεως καταστημάτων.
- Μαρούλης Ζαχαρίας Δ., διευθυντής Εμπορικής Εταιρίας.
- Μανουσάκης Εμμανουήλ Γ., έμπορος με μεγάλη δραστηριότητα και ρητορικές ικανότητες.
- Παπαδάκης Μιχαήλ (ίσως πρόκειται για τον μετέπειτα δήμαρχο Ρεθύμνης).
- Σαουνάτσος Θεμιστοκλής Ε., φαρμακοποιός.
- Σιγανός Γρηγόριος Ι., βιβλιοπώλης.
Οι συνεδριάσεις της Φιλοπτώχου Εταιρίας γινόταν στο σπίτι του εκ των Ιδρυτών Εμμ. Γ. Μανουσάκη, στη συνοικία «Τσίτσο» κοντά δηλαδή στον καθεδρικό ναό.
Ο Πολύβιος Τσάκωνας δίνει μεγάλη σημασία στην ενίσχυση αυτών των σκοπών που υποστηρίζει και μέσα από την εφημερίδα του «Εφημερίς των Συζητήσεων».
Δεν διστάζει μάλιστα να αρθρογραφήσει σε βάρος του Επισκόπου Τιμοθέου που ολιγώρησε κάποια φορά στην οργάνωση εράνου παραμονές εορτών.
Η ανάγκη όμως να δημιουργηθεί ένα ίδρυμα για τους γέροντες αρχίζει να γίνεται επιτακτική.
Και ένα περιστατικό φέρνει πιο γρήγορα το θέμα στο στάδιο της υλοποίησης.
Ανάγκη για ίδρυση Γηροκομείου
Μόλις είχε ανατείλει το σωτήριον έτος 1945 και ένα περιστατικό αναστατώνει την κοινή γνώμη. Μια 70χρονη Ρεθεμνιώτισσα, που ζούσε μόνη, χρειάστηκε να μεταφερθεί επειγόντως στο Νοσοκομείο γιατί είχε γίνει βορρά των …ψύλλων.
Η καημένη στα νιάτα της ήταν πρότυπο νοικοκυράς. Έμελε όμως στα γεράματα να μην μπορεί να περιποιηθεί τον εαυτό της. Δυο βδομάδες πάλευε ο Τσουδερός να τη φέρει στα καλά της. Και τελικά τα κατάφερε.
Πήγαν και από το Φιλόπτωχο Ταμείο στο σπίτι της και τον απολύμαναν, αλλά η καημένη η γυναίκα δεν μπορούσε να επιστρέψει σ’ αυτό. Χρειαζόταν φροντίδα. Η πληροφορία αυτή ευαισθητοποίησε κόσμο και έχουμε τις πρώτες 100.000 δραχμές (ποσόν σημαντικό για την εποχή) προκειμένου να γίνει το Γηροκομείο. Αναφέρει σχετικά η εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» ξεκινώντας από την περίπτωση της γιαγιάς που είχε περάσει τόση ταλαιπωρία από τους ψύλλους:
«Το θλιβερόν τούτο γεγονός έκανε τους Ρεθεμνιώτες των οποίων τα ονόματα θα δοθούν εν καιρώ εις τη δημοσιότητα να θέσουν εις τη διάθεση του φιλόπτωχου 80.000 δραχ. δια την ίδρυσην του Γηροκομείου.
Προστιθεμένων και των δωρεών εις μνήμη του αειμνήστου συμπολίτου Εμμ. Τσουδερού υπάρχουν ήδη εις τη διάθεση του Φιλόπτωχου Ταμείου 100.000 δρχ. και πλέον προς τον σκοπόν τούτον.
Υπερέχει επίσης το υλικό (κλίναι και κλινοσκεπάσματα) υπό του Ελλ. Ερυθρού Σταυρού.
Οι κ. ιατροί εις τους οποίους απευθυνθεί ήδη το Φιλόπτωχον εδηλωσαν ευχαρίστως ότι θα προσφέρουν προθύμως την ιατρική βοήθεια του νοσοκομείου αμισθεί. Η περαιτέρω λειτουργία του Γηροκομείου είναι απολύτως εξασφαλισμένη.
Κατόπιν όλων αυτών το φιλόπτωχον ταμείο Ρεθύμνης δι εγγράφου του προς το Δημοτικόν Συμβούλιον Ρεθύμνης και τον κ. Δήμαρχον παρακαλεί όπως παραχωρηθεί η Κλινική Μαρούλη προς λειτουργία του Γηροκομείου δια το οποίον άλλωστε ο αείμνηστος ιατρός εκληροδότησεν αυτήν εις δήμον.
Το Δημοτικόν Συμβούλιο Ρεθύμνης και ο κ. δήμαρχος είμεθα βέβαιοι ότι θ’ ανταποκριθούν εις το υποβληθέν αίτημα του Φιλόπτωχου Ταμείου όπερ άλλωστε αποτελεί καθολικόν αίτημα της πόλεως.
Μετά την ευμενή απόφαση του Δημ. Συμβουλίου συντάχθει η Ιδρυτική πράξις υπό των Ιδρυτών του Γηροκομείου.
Οι δεσποινίδες του Φιλοπτώχου Ταμείου εδήλωσαν ότι είναι πρόθυμοι να προσφέρουν τας υπηρεσίας των εις το Γηροκομείον. Η έκδοσις του εγκριτικού Βασ. Διατάγματος. Μετά τούτο η λειτουργία του Γηροκομείου θα καταστεί δυνατή από 1ης Μαρτίου».(Κρητική Επιθεώρηση 1946)
Το κληροδότημα Μαρούλη
Είναι γεγονός ότι ο σπουδαίος αγωνιστής και επιστήμονας Μιχάλης Μαρούλης που είχε πάντα μια ευαισθησία σε ό,τι είχε σχέση με την τρίτη ηλικία ήθελε να δοθεί η κλινική του στον δήμο για να γίνει Γηροκομείο.
Αυτό που δεν έχουμε προσέξει αρκετά όσοι ασχολούμεθα με την τοπική ιστορία είναι ότι ναι μεν ο Μαρούλης ήθελε αλλά πέρασε καιρός για να του αποδοθεί η περιουσία που του είχε κατάσχει η Γκεστάπο όταν τον είχε συλλάβει για την αντιστασιακή του δράση.
Ο πρόωρος μάλιστα θάνατός του ήρωα, τον Απρίλιο του 1945, τον βρήκε στη φάση της αναμονής απόδοσης της περιουσίας του.
Ο εκλεκτός συντοπίτης μας πρώην υπουργός κ. Νίκος Σηφουνάκης, ανεψιός του μεγάλου ήρωα, θυμάται τον πατέρα του Οδυσσέα (επίσης μεγάλο πατριώτη) να διεκδικεί πάντα από τον τότε δήμαρχο Στέλιο Ψυχουντάκη την παραχώρηση της κλινικής για να υλοποιηθεί το σχέδιο δημιουργίας Γηροκομείου. Κάτι που όπως φαίνεται δεν έγινε ποτέ. Κι ενώ ήταν όλα έτοιμα η κλινική δεν λειτούργησε ποτέ ως Οίκος Ευγηρίας. Αργότερα παραχωρήθηκε στη Δημοτική Φιλαρμονική.
Λεπτομέρειες γύρω από το κληροδότημα αυτό θα δημοσιεύσουμε σε άλλο αφιέρωμα.
Το πρώτο γηροκομείο
Από το 1958 έχουμε εξελίξεις όπως αναφέρει στη μελέτη του ο κ. Μάνος Γοργοράπτης. Το έτος 1958 δημοσιεύεται η υπογραφή της ιδρυτικής πράξης του πρώτου Γηροκομείου Ρεθύμνης. Ήταν Σάββατο 23 Φεβρουαρίου 1958. Κι όλα έγιναν με πρωτοβουλία του χαλκέντερου εκείνου δικηγόρου και σπουδαίου παράγοντα του τόπου αγωνιστή Νικολάου Ανδρουλιδάκη.
Σημαντικά και τα πρώτα ποσά που κατατέθηκαν. Διαβάζουμε στη μελέτη του κ. Γοργοράπτη που δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα της Ιεράς Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου:
Ο Επίσκοπος Αθανάσιος δώρισε 20.000 δρχ., το Φιλόπτωχο Ταμείο Ρεθύμνης 20.000 δρχ. που είχε συγκεντρωθεί από δωρεές στη μνήμη του Εμμανουήλ Τσουδερού, πρωθυπουργού της Ελλάδος, Χρυσή χήρα Στυλιανού Δεινάκη το γένος Νικολάου Σιράγα κατέθεσε 25.000 δρχ. και η Στέλλα Νικολάου Σιράγα το ποσόν των 25.000 δρχ. Οι δωρεές των αδελφών Νικολάου Σιράγα κατετέθησαν στη μνήμη του αδελφού τους Ιωάννου Ν. Σιράγα, που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές στα Μισίρια στις 24 Μαΐου του 1941. Τέλος υπέρ του Γηροκομείου κατέθεσε η Ελισάβετ Ιω. Περακάκη το ποσόν των 15.000 δρχ. και ο Νικ. Ανδρουλιδάκης το ποσό των 10.000 δρχ. Συνολικώς το πρώτο κεφάλαιο του «Οίκου Ευγηρίας» ανέρχονταν στις 115.000 δρχ. χωρίς να περιλαμβάνεται το ακίνητο που θα στεγάζονταν οι τρόφιμοι.
Πρώτο οίκημα αναφέρεται μια ιδιοκτησία ωφελουμένης από το Φιλόπτωχο της Χρυσάνθης Σκεπασιανού. Το ακίνητο είχε δωρηθεί από τον Οκτώβριο του 1957 με τον όρο όμως να μεταβιβαστεί, αφού πρώτα υπογραφεί η πράξη ιδρύσεως του Γηροκομείου. Η οικία βρισκόταν στην οδό Χαιρέτη (πάροδος οδού Αρκαδίου προς τη Βάρδα Καλλέργη – Καμαράκι).
Η δύναμη των τροφίμων, στην πρώτη χρονιά λειτουργίας του, ανέρχονταν στα δέκα άτομα με προοπτική περαιτέρω αναπτύξεως των δομών του. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Πολύζο στέλεχος του Οργανισμού Διοικήσεως Μοναστηριακής Περιουσίας η Μητρόπολη λειτούργησε Γηροκομείο μισθώνοντας κτήριο στην οδό Καλλιρρόης Παρρέν Σιγανού απέναντι από το σημερινό ΚΑΠΗ.
Ο Οίκος Ευγηρίας όπως τον γνωρίζουμε προσφέρει τις πολύτιμες υπηρεσίες του από το 1973 επί Τίτου Συλλιγαρδάκη στο χώρο που τελικά επέλεξε ο ίδιος.
Η τραγική Αμαλία Λαρίου
Μια ακόμα συγκινητική περίπτωση ηλικιωμένης που ζούσε μόνη και απογοητευμένη από τα βάσανα της ζωής αναφέρει νεκρολογία που υπογράφει ο αείμνηστος κορυφαίος της αντίστασης Γιάννης Κυριακάκης. Και την αναφέρουμε για να τονίσουμε πόσο θα πρέπει να εκφράζεται σεβασμός και έγνοια σε κάθε απόμαχο της ζωής που πρόσφερε στον τόπο του χωρίς να διεκδικήσει ποτέ ανταπόδοση.
Αναφέρει σχετικά η εφημερίδα:
Η μοναξιά η δυστυχία και η εγκατάλειψις οδήγησαν όπως φαίνεται στην αυτοκτονία την Αμαλία χήρα Βασιλείου Λαρίου ετών 77 της οποίας το πτώμα ανευρέθη χθες εις την θαλάσσιαν περιοχήν του Αγίου Σπυρίδωνος.
Συγκεκριμένως χθες την 7.30 πρωινήν το Λιμεναρχείον Ρεθύμνης ειδοποιήθη ότι υπό διερχομένων εθεάθη εις την θάλασσαν και εις απόστασιν 200 περίπου μέτρων εκ της ακτής όπισθεν του Νομαρχιακού Μεγάρου, πτώμα παρασυρόμενον υπό των κυμάτων.
Επί τόπου κατέφθασε αμέσως ο Λιμενάρχης Ρεθύμνης κ. Καραγιαννάκης υπό την επίβλεψιν του οποίου ήρχισαν τόσον από θαλάσσης διά δύο πλωτών μέσων, όσον και από ξηράς προσπάθειαι ανελκύσεως του πτώματος.
Τελικώς δε το πτώμα ανέσυρον δύο ναύται καλυμβηταί του Λιμεναρχείου ριφθέντες από ξηράς.
Το πτώμα ως διεπιστώθη ανήκε εις την γραίαν Αιμιλία Λαρίου και η νεκροτομή την οποίαν διενείργησεν ο χειρουργός κ. Λίτινας απέδειξεν ότι ο θάνατος ξεπήλθεν εκ πνιγμονής, επειδή δε ουδεμίαν κάκωσιν έφερε και εξ’όσων προέκυψαν εκ των πρώτων ανακρίσεων τας οποίας διενείργησεν ο κ. λιμενάρχης συνάγεται ότι πρόκειται περί αυτοκτονίας, αποκλειομένης της εγκληματικής ενέργειας.
Επίσης εις τον κ. Λιμενάρχην κατετέθη ότι η ατυχής γραία είχε εθεάθη την 10ην νυκτερινήν της προηγούμενης ημέρας εις τον σημείον εκείνο της περιφερειακής οδού, μάλιστα δε διερχόμενοι την ηρώτησαν τι ζητεί εκεί και την συνεβούλευσαν να επιστρέψη εις την οικίαν της.
Η Λαρίου όμως ως φαίνεται απογοητευμένη και απηλπισμένη από την ζωήν της, διότι ως προκύπτει, είχε εγκαταλειφθή μόνη χωρίς καμμίαν φροντίδα και βοήθειαν από κανένα, είχε λάβει οριστικώς την απόφασιν να τερματίση τον βασανισμένον βίον της περίμενε εκεί και ερρίφθη εις την θάλασσαν αργότερον χωρίς να γίνει αντιληπτή.
Όπως ξεφυλλίζαμε στα επόμενα φύλλα κέντρισε την προσοχή μας μια νεκρολογία με την υπογραφή του σπουδαίου αγωνιστή Γιάννη Κυριακάκη. Αναφερόταν και αυτός στην Αμαλία Λαρίου για να αποχαιρετήσει μια μεγάλη αγωνίστρια, μια γυναίκα δοτική και γεμάτη θάρρος που είχε ανοικτό το σπίτι της για κάθε κυνηγημένο αγωνιστή.
Η ίδια μπορούσε να στερηθεί και το ψωμί προκειμένου να μην φύγει νηστικός από το σπίτι της κανένας αντάρτης. Και ενώ ο κίνδυνος να συλληφθεί ήταν πάντα ορατός εκείνη ποτέ δεν δείλιασε.
Μεγάλες μορφές της Αντίστασης φιλοξενήθηκαν στο φτωχικό της. Βρέθηκε όμως στα γεράματα μόνη και αβοήθητη Φαίνεται πως τη λύγισε η κακουχία και πήρε την τραγική απόφαση να βάλει τέλος στη ζωή της
Αυτά συνέβαιναν σε εποχές που δεν λειτουργούσαν οι δομές που έδωσαν ευκαιρίες για ζωή σε πολλούς ηλικιωμένους όπως συμβαίνει σήμερα. Δομές όπως τα ΚΑΠΗ που προσθέτουν ποιότητα στην καθημερινότητα της τρίτης ηλικίας και ευκαιρίες ακόμα και για καλλιτεχνική έκφραση. Αυτό που ζήσαμε πρόσφατα με τον ταλαντούχο σκηνοθέτη Γιάννη Περογαμβράκη και μέλη των ΚΑΠΗ που μας έδωσαν καταπληκτικές ερμηνείες επί σκηνής. Και περιμένουμε επόμενες δράσεις.
Ευτυχώς δηλαδή που τουλάχιστον στις μέρες μας οι ηλικιωμένοι έχουν διεξόδους για μια μικρή έστω απόδραση από τα προβλήματά τους. Κι αυτό είναι δώρο ζωής.
