Η σχολική βία και ο εκφοβισμός είναι φαινόμενα που κυριαρχούν στη ζωή πολλών μαθητών. Φαινόμενα που καταγράφονται μέσα στις σχολικές αίθουσες, στις αυλές των σχολείων ή ακόμα και στις πλατείες και στους δρόμους. Άλλοτε πολύ άγρια με έντονη άσκηση σωματικής βίας και άλλοτε λεκτικά με ύβρεις και προσβολές ή απειλές ενώ εσχάτως έχει κάνει την εμφάνισή του και ο διαδικτυακός εκφοβισμός.
Πρωταγωνιστές μαθητές κάθε ηλικίας άλλοτε σε ρόλο θύτη άλλοτε σε ρόλο θύματος και άλλοτε σε ρόλο παρατηρητή.
Γονείς και εκπαιδευτικοί εμφανίζονται προβληματισμένοι και ανήσυχοι, ταυτόχρονα όμως πολλές φορές νιώθουν ανήμποροι να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και τα όσα διαδραματίζονται.
«Σχεδόν 160.000 παιδιά χάνουν το σχολείο τους κάθε μέρα από φόβο μήπως γίνουν θύματα επίθεσης από άλλους μαθητές και περίπου το 7% των οκτάχρονων μαθητών μένουν σπίτι τουλάχιστον μια φορά το μήνα εξαιτίας των θυτών (Mayo Clinic, 2001)», αναφέρεται χαρακτηριστικά στο υλικό που μοιράστηκε με τα «Ρ.Ν.» ο κ. Ηλίας Κουρκούτας, καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας – παιδικών και εφηβικών διαταραχών/ΕΕΑ, διευθυντής εργαστηρίου Ψυχολογίας και διευθυντής διατμηματικού Μεταπτυχιακού προγράμματος Ε.Α. ΠΤΔΕ ΠΚ και συντονιστής κλάδου Κλινικής Ψυχολογίας της ΕΛΨΕ, αποδεικνύοντας τη σκληρή πραγματικότητα που βιώνουν καθημερινά οι σχολικές κοινότητες.
Ο διαχωρισμός της σύγκρουσης από τον εκφοβισμό
Όπως εξήγησαν και οι δύο επιστήμονες στα «Ρ.Ν.», η Νίκη Μπογά Ψυχολόγος και επιστημονικά υπεύθυνη του Κέντρου Πρόληψης Ρεθύμνου και ο κ. Ηλίας Κουρκούτας, ο σχολικός εκφοβισμός διαφέρει από τη σύγκρουση ή τους καβγάδες που μπορεί να προκύψουν ανάμεσα στα παιδιά στο πλαίσιο των σχέσεων που αναπτύσσουν. Χαρακτηριστικό του εκφοβισμού είναι η επαναληψιμότητα μιας κακοποιητικής συμπεριφοράς από τον θύτη η οποία έχει αποδέκτη έναν συγκεκριμένο στόχο.
«Εκφοβισμός δεν είναι οι τυχαίοι καβγάδες ανάμεσα στα παιδιά, ούτε οι τσακωμοί μεταξύ φίλων ή παιδιών που πάνω κάτω έχουν την ίδια ηλικία ή την ίδια σωματική δύναμη. Σχολικός εκφοβισμός είναι μια βίαιη συμπεριφορά που συμβαίνει με σκοπό να προκαλέσει πόνο και αναστάτωση. Είναι κάτι που συνήθως επαναλαμβάνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα και υπάρχει μια ανισορροπία μεταξύ του θύματος και του θύτη. Δηλαδή το θύμα είναι συνήθως ένα άτομο που δεν μπορεί είτε λόγω σωματικής διάπλασης είτε λόγω ιδιοσυγκρασίας να υπερασπιστεί τον εαυτό του», αναφέρει η κ. Μπογά.
Τα λεγόμενά της επιβεβαιώνει και ο κ. Κουρκούτας ο οποίος τονίζει πως αυτές οι περιπτώσεις διακρίνονται και από τα κίνητρα του ίδιου του θύτη ο οποίος δεν θέλει απλώς να εκτονώσει τον θυμό του σε κάποιο καβγά αλλά αποκτά κάποιου άλλου είδους «οφέλη»: «Σχολικός εκφοβισμός σε αντίθεση με την επιθετικότητα είναι μια σκόπιμη ενέργεια, επαναλαμβανόμενη και ο βασικός στόχος είναι η απαξίωση και ταπείνωση, ο ευτελισμός μέσω της γελοιοποίησης είτε ψυχολογικής βίας είτε και σωματικής. Αυτή είναι η διαφορά της σύγκρουσης μεταξύ των παιδιών που είναι απόρροια καβγάδων, συγκρούσεων, το παιχνίδι γενικότερα στο πλαίσιο των σχέσεων κ.λπ. Και βέβαια είναι και το «όφελος» που παίρνει ο θύτης. Δηλαδή είναι ένα αίσθημα δύναμης, ένα αίσθημα κυριαρχίας, νιώθει ότι μέσα από την ταπείνωση του άλλου ο ίδιος αποκτά δύναμη. Πολλές φορές γίνεται και δημοφιλής είναι ένας τρόπος να μην τον αγγίζουν οι άλλοι, να μη νιώθει απειλή. Και ένα βασικό επίσης είναι ότι θύτες και θύματα μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά (ευαίσθητα παιδιά/επιθετικοί συνομήλικοι)», καταλήγει και συμπληρώνει πως αυτές οι συμπεριφορές μπορεί ακόμη να αποτελούν και τρόπο έλξης του αντίθετου φύλου γιατί όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «το 80% των θυτών είναι αγόρια και κυρίως τα αγόρια που είναι επιθετικά είναι ετεροφυλικά».
Μορφές σχολικής βίας
Ο σχολικός εκφοβισμός, όπως και κάθε άλλη μορφή βίας, δεν περιορίζεται στη σωματική κακοποίηση. Στη σχολική κοινότητα, επίσης, μπορεί να προκύψουν ψυχολογικές και λεκτικές κακοποιητικές συμπεριφορές. Από την άλλη, με την πλειοψηφία των μαθητών να έχει ενεργή διαδικτυακή παρουσία, το cyber bullying φαίνεται να αποτελεί ακόμα μια διαδεδομένη μορφή βίας.
Η κ. Μπογά αναφέρει: «Δεν είναι μόνο η σωματική βία. Αυτό που έχει αρχίσει και παίρνει πάρα πολύ μεγάλη έκταση είναι η ηλεκτρονική βία, το λεγόμενο cyber bullying. Και η συναισθηματική βία όσον αφορά την απομόνωση μαθητών, τη διάδοση φημών πέρα από τις προσβολές, τη λεκτική δηλαδή βία, την κοροϊδία κ.λπ.».
Από την πλευρά του ο κ. Κουρκούτας εντοπίζει την ύπαρξη του διαδικτυακού bullying ερμηνεύοντας ιδιαίτερα τις σεξουαλικές κακοποιητικές συμπεριφορές που παρουσιάζουν οι έφηβοι ως απουσία κατάλληλου υγιούς πλαισίου εκτόνωσης των σωματικών και συναισθηματικών αναγκών τους, πράγμα που τα οδηγεί τελικά σε παραβατικές συμπεριφορές: «Το διαδικτυακό bullying μπορεί να ξεκινάει από τον φυσικό χώρο και να επεκτείνεται στον ψηφιακό ή και το αντίθετο, είναι αλληλοσυντηρούμενα αυτά. Δεν πρέπει να το δούμε ξεχωριστά αλλά συνολικά το θέμα. Στις μεγαλύτερες ηλικίες είναι βίντεο με σχόλια ή σεξουαλικού περιεχομένου. Είναι αυτά τα θέματα που η εφηβεία τα πραγματεύεται. Δεν υπάρχει ο χώρος στην οικογένεια και στο σχολείο να εκτονωθούν τα παιδιά. Τώρα είναι πολύ πιο εύκολο βέβαια το να βγουν έξω μαζί αγόρια και κορίτσια αλλά δεν είναι απαραίτητο ότι όλες αυτές οι σχέσεις τους και όλες αυτές οι ανάγκες τους τόσο σε σωματικό όσο και συναισθηματικό επίπεδο ότι εκτονώνονται. Το λέω γιατί είναι ένα πολύ βασικό θέμα αυτές οι ματαιώσεις γιατί για την ηλικία αυτή η ταυτότητα του φύλου, οι σωματικές και συναισθηματικές ανάγκες σε σχέση με τον άλλον δεν είναι θέμα αν τον αγαπάει ο γονέας. Ο έφηβος θέλει να τον αγαπάνε και να τον εκτιμάνε και να βρει μια θέση στους συνομήλικούς του. Άρα όλα αυτά αν δεν εκτονώνονται καταλαβαίνετε ότι βγαίνουν με τη γελιοποίηση με την έκθεση του άλλου, τον ευτελισμού και έχουν πολλές φορές σεξουαλικό χαρακτήρα. Αν δεν έχουν σεξουαλικό έχουν φυσικά χαρακτηριστικά είτε ψυχολογικά. Απλά στο διαδίκτυο η ανωνυμία είναι πιο εύκολη, είναι πιο εύκολη η πράξη γιατί δεν έχεις τον άλλον απέναντι να τον χτυπήσεις απαιτεί μια άλλη δυναμική, πιο ύπουλη. Αυτό τρομοκρατεί τα παιδιά, δημιουργεί τρομερούς εφιάλτες και αισθήματα παράνοιας, μεγάλη ένταση».
Σημάδια της κακοποίησης, συνέπειες για το θύμα και ο ρόλος της υπερπροστατευτικότητας των γονιών
Τα σημάδια που μπορεί αποδεικνύουν πως ένα παιδί βιώνει σχολικό εκφοβισμό είναι ποικίλα και επηρεάζουν σε πολλά επίπεδα την καθημερινότητα του μαθητή όπως εξηγεί η κ. Μπογά: «Μπορεί να είναι πτώση στη σχολική επίδοση, άρνηση στο να πηγαίνει στο σχολείο, κάποια ψυχοσωματικά συμπτώματα όπως πόνοι στην κοιλιά και το κεφάλι που έχουν πάντα σχέση με το σχολείο. Μπορεί από την άλλη να είναι και αυξημένη επιθετικότητα, να είναι πιο κλεισμένο στον εαυτό του».
Από την άλλη, ο κ. Κουρκούτας αναφέρει: «Πολλά παιδιά δεν μπορούν να το πουν γιατί εγκλωβίζονται στην αδυναμία, είναι πιο συναισθηματικά, πιο ευαίσθητα. Αυτό κυρίως στο δημοτικό φαίνεται στο ότι αργούν να βγουν από το σχολείο, κολλάνε στους καθηγητές», καταλήγει ενώ σύμφωνα με το υλικό που μοιράστηκε η χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα συναισθήματα μοναξιάς, οι φτωχές κοινωνικές σχέσεις /σχολική εγκατάλειψη, η εμφάνιση περισσότερων συμπτωμάτων άγχους και κατάθλιψης και η αυτοκτονική συμπεριφορά είναι μερικές από τις σοβαρές επιπτώσεις που έχει ο εκφοβισμός στη ζωή του παιδιού.
Την ίδια ώρα, ο κ. Κουρκούτας καταρρίπτει το στερεότυπο που θέλει τα παιδιά των θυτών να προέρχονται από «διαλυμένες» οικογένειές και τονίζει πως το υπερπροστατευτικό μοντέλο που υιοθετούν πολλές Οικογένειας για την ανατροφή των παιδιών τους συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση τόσο παιδιών θυτών αλλά και θυμάτων: «Η οικογένεια πρέπει να ενισχύσει την αυτονομία των παιδιών. Ένα μεγάλο δεδομένο που έχουμε δει και εδώ στην Κρήτη, είναι ότι η υπερπροστασία των γονέων, η ελεγκτικότητα, δημιουργεί ευάλωτα παιδιά που μπορεί να γίνουν θύματα ή αντιδραστικά παιδιά που να γίνουν θύτες. Μάλιστα όλα αυτά τα παιδιά δηλώνουν και κατάθλιψη. Ότι και ο θύτης έχει συναισθήματα αρνητικά, καταθλιπτικά. Άρα αυτό δείχνει ότι τα παιδιά δεν μπορούν να πατήσουν στα πόδια τους, αυτό είναι πολύ βασικό. Αυτονομία και εμπιστοσύνη στο παιδί και αυτονομία και στο σπίτι και στο σχολείο, αντίστοιχα».
Ο καθοριστικός ρόλος του ενεργού παρατηρητή
Οι ενεργοί παρατηρητές των φαινομένων σχολικής βίας και εκφοβισμού είναι οι μάρτυρες των εν λόγω περιστατικών. Σύμφωνα και με τους δύο επιστήμονες, οι ενεργοί παρατηρητές κατέχουν καθοριστικό ρόλο για το σπάσιμο του κύκλου βίας που ζουν τα θύματα και της καταστολής της βίας γενικότερα.
Ο κ. Κουρκούτας σημειώνει: «Είναι πολύ βασικός ο ρόλος του παρατηρητή. Το σχολείο και ο κάθε εκπαιδευτικός στην τάξη πρέπει δημόσια να επαναλαμβάνει και να έχει ξεκάθαρη θέση με δυναμικότητα και εκφραστικό τρόπο ότι δεν επιτρέπουν τη βία, τα παιδιά ό,τι βλέπουν να το καταγγέλλουν και να ενημερώνουν ότι και παιδιά που είναι μάρτυρες δεν θα φοβούνται και επίσης ειδικά στο δημοτικό φωνάζουμε τον διευθυντή με τους εκπαιδευτικού,ς τον αποκαλούμενο θύτη και το θύμα και μπροστά τους ξηγούμε με τρόπο εκφραστικό ότι αν ξαναγίνει αυτό το πράγμα θα φωνάξουμε τους γονείς, ότι είναι ποινικό αδίκημα κ.λπ. Χρειάζεται κουβέντες «σταράτες» και δείχνουμε και στο θύμα ότι το προστατεύουμε και στον θύτη ότι δεν ανεχόμαστε τη βία».
Ενώ η κ. Μπογά συμπληρώνει: «Σαν Κέντρο Πρόληψης κάνουμε δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης μαθητών, εκπαιδευτικών και γονέων για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Ο στόχος στους μαθητές πέρα από το να αναγνωρίζουν το φαινόμενο είναι να ενισχύσουμε τον ρόλο του ενεργού παρατηρητή δηλαδή το πως θα αντιδράσουν όταν είναι μάρτυρες σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Τα παιδιά συνήθως συμμετέχουν. Έχουν πάρα πολλά να πουν από εμπειρίες τους ή των συμμαθητών τους. Δεν τους είναι κάτι ξένο. Η δυσκολία είναι να ξεχωρίσουν τον τσακωμό από τον σχολικό εκφοβισμό. Και επίσης η μεγάλη δυσκολία είναι στο πως θα ενεργούν σαν παρατηρητές που είναι πιο αμέτοχα γιατί τα περισσότερα φοβούνται μην βρεθούν κι αυτά μην θυματοποιηθούν κι αυτά με τη σειρά τους αλλά νομίζω ότι αυτό είναι ένα φαινόμενο όπου τα παιδιά εκφράζουν γενικότερα το πως δρούμε σαν ενήλικες παρατηρητές σε φαινόμενα που συμβαίνουν. Υπάρχει δηλαδή μια αποστασιοποίηση κάπως. Οπότε αυτό είναι το πιο δύσκολο. Να τους δείξουμε την αξία του να μετέχεις σαν ενεργός παρατηρητής, να βοηθήσεις να σπάσει ο κύκλος του εκφοβισμού».
6η Μαρτίου: Ημέρα κατά της Βίας και του Εκφοβισμού στο σχολείο
Με αφορμή τη χθεσινή ημέρα κατά της βίας και του εκφοβισμού, ο περιφερειακός Διευθυντής Εκπαίδευσης Κρήτης Μανώλης Καρτσωνάκης σε μήνυμά του αναφέρει: «Η 6η Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως η Ημέρα κατά της Βίας και του Εκφοβισμού στο σχολικό περιβάλλον, με στόχο την ευαισθητοποίηση και την αφύπνιση της κοινωνίας γύρω από τα σοβαρά προβλήματα που προκύπτουν από το φαινόμενο. Είναι μια ημέρα που ενδυναμώνει την κατανόηση της σημασίας του σεβασμού, της αλληλεγγύης και της αποδοχής της διαφορετικότητας, αξίες που πρέπει να διαπνέουν κάθε σχολική κοινότητα για να δημιουργηθεί ένα δημοκρατικό, δίκαιο και υποστηρικτικό περιβάλλον για όλους τους μαθητές/τριες.
Η βία στο σχολείο σε οποιαδήποτε μορφή και αν εκδηλώνεται, έχει σοβαρές συνέπειες για τα παιδιά, επηρεάζοντας την ακαδημαϊκή τους απόδοση, την κοινωνική τους ευημερία και τη σωματική και ψυχική τους υγεία. Οι συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού δεν περιορίζονται μόνο στα άμεσα θύματα, αλλά επηρεάζουν ολόκληρη τη σχολική κοινότητα, δημιουργώντας ένα κλίμα φόβου, ανασφάλειας και έντασης, το οποίο επηρεάζει αρνητικά τη λειτουργία του σχολείου και υπονομεύει τη δημιουργία ενός ασφαλούς σχολικού περιβάλλοντος.
Η αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού στον σχολικό χώρο είναι κρίσιμη και απαιτεί συντονισμένες και ολοκληρωμένες στρατηγικές πρόληψης και υποστήριξης για όλους τους εμπλεκόμενους στην εκπαιδευτική διαδικασία, μαθητές/τριες, εκπαιδευτικούς, γονείς και κηδεμόνες. Οι στρατηγικές αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση όλων των μελών της σχολικής κοινότητας και την καλλιέργεια μιας κουλτούρας σεβασμού, αποδοχής και αλληλεγγύης. Επίκεντρο της στρατηγικής αυτής πρέπει να είναι η ανάπτυξη ασφαλών και υποστηρικτικών σχολικών περιβαλλόντων, τα οποία ενθαρρύνουν τη συνεργασία, τη θετική επικοινωνία και τη συναισθηματική ευημερία όλων των μαθητών/τριών. Η ενίσχυση της αλληλοϋποστήριξης και της ανοιχτής επικοινωνίας είναι βασικά στοιχεία για την αποτελεσματική πρόληψη και την αναχαίτιση των φαινομένων εκφοβισμού.
Η 6η Μαρτίου αποτελεί μια υπενθύμιση για μαθητές/τριες, εκπαιδευτικούς, γονείς και κηδεμόνες για την ευθύνη που έχουμε να προσφέρουμε στους νέους και τις νέες μας ένα ασφαλές περιβάλλον, όπου θα μπορούν να αναπτυχθούν, να μάθουν και να δημιουργήσουν, μακριά από κάθε μορφή εκφοβισμού και βίας. Είναι μια μέρα για να αναλογιστούμε πώς μπορούμε να συμβάλουμε στη δημιουργία ενός κόσμου πιο δίκαιου, με σεβασμό και αλληλεγγύη προς τον συνάνθρωπο. Είναι μια ευκαιρία να σκεφτούμε πώς θα καλλιεργήσουμε μια θετική και υποστηρικτική σχολική κουλτούρα ενισχύοντας παράλληλα τη συλλογική μας κοινωνική συνείδηση, μέσα από δράσεις, συζητήσεις και βιωματικά προγράμματα».
