Η ωραία μακέτα της Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνου για τον γιορτασμό του ολοκαυτώματος μου δίδει αφορμή για το σημερινό σημείωμα. Πολύ ορθά, η φετινή μακέτα αναδεικνύει την εκπληκτική αρχιτεκτονική του ναού και άλλων κτισμάτων της Ιεράς Μονής. Αυθόρμητα ο καθένας από μας, από τη μια θαυμάζει την αρμονία και την μεγαλοπρέπεια των κτισμάτων και από την άλλη αναρωτιέται για την ιστορία τους, ποιοι, πως και κάτω από ποιες συνθήκες τα δημιούργησαν.
Εντυπωσιάζει ιδιαίτερα η πρόσοψη του ναού του Σωτήρος Χριστού, που όμοιά της δεν νομίζω να υπάρχει σ’ ολόκληρο το νησί της Κρήτης και της οποίας η εικόνα έχει κάνει πολλές φορές το γύρο του κόσμου.
Ανάλογα στοιχεία μεγαλοπρέπειας και επιβολής χαρακτηρίζουν και όλα τα άλλα κτίσματα της Μονής, που φανερώνουν ικανότατο αρχιτέκτονα, άφθονα για την εποχή οικονομικά μέσα, ισχυρό θρησκευτικό συναίσθημα του αρχιτέκτονα αλλά κυρίως των κτητόρων-δημιουργών. Ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα παραπέμπει σε μια ιστορική συγκυρία ακμής και πλούτου για την περιοχή του μοναστηριού.
Ας πάμε λοιπόν πίσω στην ιστορία. Ας πάμε στον 16ος αιώνα και ας δούμε τι συμβαίνει στην Κρήτη εκείνη την εποχή.
Ο 16ος αιώνας ανατέλλει και κυλάει μαρτυρικά για το σκλαβωμένο στους Βενετούς νησί. Ο Βενετσιάνος κατακτητής είναι σκληρός, πολύ σκληρότερος από τον Τούρκο που θα ακολουθήσει αργότερα. Από την αγγαρεία στις γαλέρες πολύ σπάνια έβγαινε κάποιος ζωντανός. Οι φόροι που επιβάλλουν οι Βενετοί είναι δυσβάστακτοι (τι μου θυμίζει, τι μου θυμίζει…), η ύπαιθρος στενάζει από την εξαθλίωση, η ορθόδοξη πίστη διώκεται, προσπαθούν να επιβάλλουν τον καθολικισμό.
Κάπου μέσα σ’ αυτά τα μαύρα χρόνια εμφανίζονται στο προσκήνιο δύο σημαντικοί άνθρωποι, δύο αδέλφια, ο Ματθαίος και ο Αντώνιος Καλλέργης. Είναι γιοι του Βίκτωρα Καλλέργη, έχουν πλούτο και δύναμη και μόρφωση, διατηρούν την ορθόδοξη πίστη τους και κυριαρχούν στην Κρήτη γύρω στα 1550.
Ο Ματθαίος (1523-1572) είναι στρατιωτικός, άνθρωπος της δράσης με ισχυρές γνωριμίες και προσβάσεις στα κέντρα της βενέτικης διοίκησης, μέχρι που συμμετέχει στο συμβούλιο των δέκα και έχει παντρευτεί την Camilla Donato, ανιψιά του ίδιου του δόγη της Βενετίας.
Ο άλλος αδελφός, ο Αντώνιος (1521-1555) έχει διαφορετικό προφίλ: Είναι άνθρωπος του πνεύματος, μεγάλος βιβλιόφιλος, ιστορικός και συγγραφέας που ανάλωσε τη ζωή του όχι στις απολαύσεις που συνήθως επιδιώκουν όσοι έχουν πλούτη και δύναμη, αλλά στη μελέτη και τη συγγραφή.
Ο Ν. Παναγιωτάκης τον αναφέρει ως ήταν γενναίο πολεμιστή, φιλογενή, προστάτη του ελληνικού πληθυσμού, πάτρωνα των γραμμάτων και των τεχνών, μεγάλο βιβλιοσυλλέκτη. Η βιβλιοθήκη του αριθμούσε 800 τόσους τόμους. Ήταν η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη επί κρητικού εδάφους με τα διασημότερα τότε ευρωπαϊκά βιβλία από την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό.
Πράγματι, ο Αντώνιος παραγγέλλει και προμηθεύεται βιβλία από τη Βενετία με τη μεσολάβηση γνωστών του και είναι απαρηγόρητος όταν πληροφορείται την πυρπόληση του πλοίου Gritta πάνω στο οποίο ο φίλος του Φραγκίσκος Μπαρότσης είχε φορτώσει για λογαριασμό του Καλλέργη βιβλία και μια κασέλα γεμάτη χαρτί! Πάνε τα βιβλία, πάει και το χαρτί!
Οι δύο αδελφοί ήταν ιδιοκτήτες τεραστίων εκτάσεων. Ελιές, αμπέλια και βοσκοτόπια ήταν ιδιοκτησίες τους. Κατείχαν ολόκληρα χωριά, ανάμεσα στα οποία και τα Ρεθεμνιώτικα χωριά Κυριάννα, Λούτρα, Αμνάτος και Καψαλιανά. Γιατί όχι και το κοντινό Αρκάδι;
Μα βέβαια, ανάμεσα στα φέουδα -ιδιοκτησίες των δύο αδελφών συμπεριλαμβανόταν και η Μονή Αρκαδίου. Την πληροφορία αντλούμε από σωζόμενο δημοσιευμένο νοταριακό έγγραφο του συμβολαιογράφου (νοταρίου) Μιχαήλ Μαρά με ημερομηνία 16-05-1572 που αναφέρει ρητά τον Ματθαίο Καλλέργη ως «αυθέντη», ιδιοκτήτη της Μονής.
Ας έρθομε τώρα στα κτίσματα της Μονής Αρκαδίου και την αξιολόγησή τους.
Η αρχιτεκτονική του ναού του Σωτήρος Χριστού είναι φανερά επηρεασμένη από τον ιταλό αρχιτέκτονα Sebastiano Serlio που έζησε και έδρασε στην Μπολόνια. Τα αρχιτεκτονικά βιβλία του Serlio ήταν ευρύτατα διαδεδομένα στην Κρήτη, και την επίδρασή τους συναντούμε σε μια ολόκληρη σειρά από κτίσματα. Στο συγκεκριμένο πεντάτομο βιβλίο του Serlio συναντούμε δημοσιευμένα τα πρότυπα της πρόσοψης της εκκλησίας του Αρκαδίου!
Οι ειδικοί πιστεύουν ότι κάποιος ικανός Κρητικός αρχιτέκτονας με βάση το βιβλίο του Serlio κατέληξε στην οριστική μορφή, αφού την εμπλούτισε με ντόπια αρχιτεκτονικά στοιχεία και αφού συνήρμοσε όλα τα στοιχεία σε μια τελική πρωτότυπη σύνθεση δικής του επινοήσεως, η οποία προσαρμόσθηκε με τρόπο αριστοτεχνικό στις απαιτήσεις του δίκλιτου ναού της Μονής Αρκαδίου. Και που άραγε βρήκε ο Κρητικός αρχιτέκτονας το βιβλίο του Serlio; Το βρήκε στην βιβλιοθήκη του Αντωνίου, της οποίας ο κατάλογος των 800 (!) βιβλίων που περιείχε σώζεται και μας είναι γνωστός.
Να πάμε και πιο πέρα; Αναζήτησα το οικόσημο των Καλλέργηδων στη Μονή Αρκαδίου, και πράγματι το βρήκα: Ένα από τα άμφια που βρίσκονται στο μουσείο της μονής, φέρει κεντημένο στο κέντρο του το οικόσημο της οικογένειας των Καλλέργηδων (υπάρχει και φυλάσσεται μέχρι σήμερα στη Μονή).
Όσα έδωσα, είναι μόνο ένα γενικό περίγραμμα. Για όσους ενδιαφερθούν, υπάρχουν πολύ περισσότερα, ολόκληρες αλληλουχίες γεγονότων.
Ας έρθομε όμως στο συμπέρασμα.
Η ιστορική Μονή, λόγω των γεγονότων του 1866 αποτελεί έτσι κι αλλιώς το μεγαλύτερο ιστορικό, πολιτισμικό, ακόμη και τουριστικό κεφάλαιο για το Ρέθυμνο. Η προγενέστερη όμως ενδιαφέρουσα ιστορία της και μάλιστα σε ότι αφορά τον 16ο αιώνα, παραμένει για το ευρύ κοινό άγνωστη και από την πολιτεία ανεκμετάλλευτη.
Η ιστορία αυτή, σε συνδυασμό με το πολύ καλά διατηρημένο κτιριακό συγκρότημα της Μονής που ζωντανεύει ανάγλυφα τις Αναγεννησιακές μας μνήμες, θα μπορούσε να αυξήσει την αίγλη, να λαμπρύνει το άστρο του Αρκαδιού και να μας κάμει ακόμη περισσότερο περήφανους για τον τόπο μας.
* O Μανόλης Καλλέργης είναι γιατρός
