Έργα που «νίκησαν» τις βόμβες

Με αφορμή τα 90 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, πραγματοποιείται στο Μουσείο Γ. Μπουζιάνη, στην Αθήνα, έκθεση με έργα του, που θυμίζουν το δικό του τραυματικό πλήγμα.
Σε ηλικία 29 ετών, ο Σπύρος Παπαλουκάς εγκατέλειψε το 1921 τις σπουδές ιατρικής και ζωγραφικής, αλλά και τις καλλιτεχνικές εκθέσεις, στο Παρίσι, για να μετάσχει εθελοντικά ως πολεμικός ζωγράφος στη Μικρασιατική Εκστρατεία, μαζί με τους ομοτέχνους του, Περικλή Βυζάντιο και Παύλο Ροδοκανάκη. Η εντολή ήταν να αποδώσει κυρίως θέματα ηθογραφικά, πέρα από τις πολεμικές σκηνές.
Έτσι ο ζωγράφος δημιούργησε μια σειρά σχεδίων με τζαμιά, εκκλησίες, συναθροίσεις και συναντήσεις μουσουλμάνων και χριστιανών, παρέχοντας πολλές πληροφορίες τέτοιου τύπου. Αποτύπωσε και τις πολεμικές δυνάμεις, με καμήλες οι μεν, με άλογα οι δε, με άμαξες οι Έλληνες, με τρένα οι Τούρκοι.
Η πλούσια συγκομιδή της Μικράς Ασίας (μόνο τα έργα του Παπαλουκά ήταν 500, σχέδια, μελάνια, ακουαρέλες) παρουσιάστηκαν τον Ιανουάριο του ‘22 στο Ζάππειο στη συγκλονιστική έκθεση «Πρώτη πολεμική έκθεση στρατιάς Μικράς Ασίας». Οι κριτικές των Φώτου Πολίτη και Ζαχαρία Παπαντωνίου ήταν διθυραμβικές. Με την εντύπωση ότι η Εκστρατεία θα κατέληγε σε επιτυχία, αποφασίστηκε η μεταφορά καλλιτεχνών και έργων στη Σμύρνη για μια έκθεση εκεί, η οποία δεν έγινε ποτέ. Αύγουστο και Σεπτέμβριο, ο Παπαλουκάς αποτύπωνε από τα πλοία των συμμάχων τις φρικτές εικόνες της πυρκαγιάς και της σφαγής, σκηνές από νοσοκομεία και νεκροταφεία.
Τη στιγμή της κατάρρευσης του μετώπου, ο ζωγράφος με έναν μεγαλύτερο από 500 αριθμό έργων ξαναμπήκε στο τρένο της επιστροφής, το οποίο εκτροχιάστηκε από μια οβίδα και τα έργα κάηκαν. Ο ζωγράφος, που κατά τραγική συγκυρία συμμετείχε με άλλο τρόπο στο δράμα του ξεριζωμού που βίωσαν οι Μικρασιάτες φίλοι του, Φώτης Κόντογλου και Στρατής Δούκας, κατάφερε να σώσει λίγες δεκάδες σχέδια και ελάχιστες ακουαρέλες. Βαθιά απογοητευμένος αποσύρθηκε στην Αίγινα, όπου επιδόθηκε στη μελέτη του ελληνικού τοπίου, με αισθητικό αίτημα πλέον την «ελληνικότητα», μια τέχνη με ιθαγένεια και ταυτότητα, που ταλάνισε τη γενιά του ‘30.
Τριάντα δύο από τα εναπομείναντα σχέδια και πέντε ακουαρέλες, από ιδιωτικές συλλογές, που μας μεταφέρουν τη λαίλαπα της σφαγής και της απελπισίας, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο κοινό. Πέρυσι στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Θεσσαλονίκης και τώρα στο Μουσείο Κόντογλου στην Αθήνα. Όλα φέρουν την ακρίβεια του χρόνου και του τόπου, από τις σημειώσεις του ζωγράφου, ο οποίος δεν είναι ο ιμπρεσιονιστής που γνωρίζουμε στη συνέχεια της διαδρομής του, όπως λέει η επιμελήτρια Ελένη Κυπραίου: «Είναι ένας μεγάλος ζωγράφος που ζωγραφίζει χωρίς σχέδιο, μέσα σε λίγα λεπτά». Ζωγραφίζει μάλλον σε μπλοκάκι σημειώσεων και όταν δεν του αρκεί ο χώρος ενώνει τις σελίδες, ενώ μερικές φορές συνεχίζει τη σύνθεση στην πίσω όψη.