Του ΧΑΡΗ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗ*
Συνεχίζουμε σήμερα την περιήγησή μας, με βάση το βιβλίο μου «Ιστορικές περιηγήσεις στα Χανιά» και την ξενάγηση που πραγματοποιήσαμε με την Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης στις 28 Ιανουαρίου. Είχαμε μείνει στο λιμάνι, το οποίο, παρ’ όλα τα έργα της βενετοκρατίας, της οθωμανικής κατοχής, της αιγυπτιοκρατίας και της Κρητικής Πολιτείας, δεν έγινε ποτέ λιμάνι ασφαλές, ακόμη και για μικρά πλοία, όπως άλλωστε το ζουν κάθε τόσο οι Χανιώτες μέχρι σήμερα και φαίνεται στη συνημμένη φωτογραφία. Το ίδιο δηλαδή που συνέβαινε και με το Ρέθυμνο, μόνο που οι άρχοντες των Χανίων κάποια στιγμή σταμάτησαν να επιμένουν και στράφηκαν στο λιμάνι της Σούδας, ενώ οι δικοί μας προσπαθούν μέχρι και σήμερα να δημιουργήσουν λιμάνι εκεί όπου και οι θαλασσοκράτορες Ενετοί εδώ και τέσσερις αιώνες είχαν παραιτηθεί, ρίχνοντας συνεχώς και αφειδώς χρήματα σε ένα βαρέλι δίχως πάτο…
ΣΤΑΣΗ 19Η. ΕΝΕΤΙΚΗ ΣΚΑΛΑ, ΚΡΗΝΗ ΚΑΙ ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ. Προχωρώντας προς τα ανατολικά θαυμάζουμε την εντυπωσιακότερη στα Χανιά σκάλα της περιόδου της Βενετοκρατίας, ενώ προσέχουμε στη βάση της και μια όμορφη κρήνη. Εντύπωση μας προκαλεί απέναντι ο sboratore του λιμανιού, το άνοιγμα δηλαδή στο τείχος του, προκειμένου να αποτρέπεται η προσάμμωση στο εσωτερικό του. Το δικό μας λιμάνι, το ρεθεμνιώτικο, διέθετε δύο τέτοιες εξόδους, για τις οποίες περισσότερα, ιστορικά και μυθοποιητικά στοιχεία μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο μου «Ρέθυμνο και θάλασσα».
ΣΤΑΣΗ 20Η. ΣΑΝΤΡΙΒΑΝΙ. Η πλατεία εδώ διατηρεί μέχρι σήμερα το λαϊκό όνομά της επί οθωμανικής κατοχής «Σαντριβάνι», από την τουρκική λέξη sadirvan που μεταφράζεται σε αναβρυτήριο. Στη θέση του σημερινού άτεχνου αναβρυτηρίου είχε κατασκευασθεί κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας μια ογκώδης εντυπωσιακή κρήνη. Ήταν ένα καλλιτεχνικό σιντριβάνι που αποτελούνταν από δύο ή τρεις ομοαξονικές μαρμάρινες λεκάνες με ανάγλυφες λεοντοκεφαλές και οικόσημα. Τα υπολείμματά του φυλάσσονται στην αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου.
ΣΤΑΣΗ 21Η. ΤΖΑΜΙ ΚΙΟΥΤΣΟΥΚ ΧΑΣΑΝ (ΓΙΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ). Το τζαμί αυτό οικοδομήθηκε κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα από τον πρώτο φρούραρχο των Χανίων Κιουτσούκ Χασάν. Χωροθετήθηκε στο λιμάνι, από το οποίο και πήρε το ανεπίσημο όνομά του Γιαλί τζαμισί (Τέμενος του Γιαλού). Αποτελεί ένα επιφανές δείγμα ισλαμικής τέχνης, για τα μέτρα της Κρήτης. Σήμερα έχει αναπαλαιωθεί και λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος. Στην κρήνη της πρόσοψής του η επιγραφή της κρήνης αναγράφει: «Η παροχή νερού είναι η ευγενέστερη αγαθοεργία, αφού σώζει όσους διψούν από μεγάλο κόπο. Αυτό το έργο κατασκευάστηκε από τα ευαγή ιδρύματα. Όσοι διψούν ας μνημονεύουν την παροχή του νερού…».
ΣΤΑΣΗ 22Η. Ο ΚΡΥΜΜΕΝΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΟΥ REMEZZO. Ένας θησαυρός περιμένει τον ανύποπτο επισκέπτη (αλλά και την πλειοψηφία των Χανιωτών, όπως αποδείχτηκε…) που θα ξεπεράσει το φράγμα των τραπεζοκαθισμάτων και θα προχωρήσει προς το εσωτερικό του μπαρ Remezzo (κάποτε διάσημου ξενοδοχείου Plaza) στην πλατεία του Σαντριβανιού. Θέση πάγκου σερβιρίσματος υπέχει η κρήνη τελετουργικών καθαρμών του τεμένους Κιουτσούκ Χασάν, με τους επτά κάποτε κρουνούς της. Τέτοια φαινόμενα ασεβούς χρήσης είναι σίγουρο ότι θίγουν τα αισθήματα των μουσουλμάνων κατοίκων των Χανίων αλλά και των επισκεπτών της πόλης, όπως άλλωστε και η κατάληψη του ιστορικού ταφικού διπλού Κουμπέ, στο δρόμο προς τη Σούδα, από ένα οβελιστήριο της εποχής μας…
ΣΤΑΣΗ 23Η. ΚΑΣΤΕΛΙ. ΟΔΟΣ ΚΑΝΕΒΑΡΟ (Corso). Ο λόφος του Καστελιού αποτέλεσε το πρωτοκύτταρο της κατοίκησης στην περιοχή των Χανίων, προσφέροντας τα πλεονεκτήματα της προστασίας από την θάλασσα και της παραγωγικής ενδοχώρας, έχοντας όλες τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της αλιείας και του εμπορίου. Το Καστέλι αποτελούσε από τα μεταβατικά νεολιθικά τουλάχιστον χρόνια μέχρι και την περίοδο της πρώιμης Οθωμανικής κατοχής το κέντρο της κατοίκησης. Οι Βενετοί κατακτητές φρόντισαν να επισκευάσουν τα υπάρχοντα τείχη του Καστελιού (Παλαιόκαστρου) και να τα υψώσουν. Μέσα σ’ αυτά εγκατέστησαν όλες τις κρατικές λειτουργίες και ανήγειραν τις ιδιωτικές τους κατοικίες. Ο χώρος οργανώθηκε πολεοδομικά κατά μήκος ενός ευρέως δρόμου, του Corso, (σημερινή οδός Κανεβάρο), που συνέδεε τις δύο βασικές πύλες του κάστρου.
ΣΤΑΣΗ 24Η. ΚΑΣΤΕΛΙ. ΟΔΟΣ ΛΙΘΙΝΩΝ. ΕΝΕΤΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΜΕΓΑΡΑ. Στο μέγαρο των Ενετικών Αρχείων σώζεται ένα εντυπωσιακό θύρωμα της πόλης, με τη λατινική μεγαλογράμματη επιγραφή «Regiminis Vigilan Tia Archivium ex Augustaforma Constructum Ammo Domini MDCXXIII» που μεταφράζεται «Με κυβερνητική εντολή και σε αυτοκρατορική μορφή οικοδομήθηκε το Αρχείο το έτος 1624». Περνώντας το στεγασμένο πέρασμα βρισκόμαστε σε μια μαγευτική πλατειούλα-διεύρυνση, στην οποία διασώζεται η κατοικία του Ρέκτορα με το πιο εντυπωσιακό από τα διασωζόμενα θυρώματα της πόλης.
ΣΤΑΣΗ 25Η. ΚΑΣΤΕΛΙ. ΠΛΑΤΕΙΑ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ. Η ανασκαφή στην περιοχή που βρισκόμαστε καλύπτει περίοδο 5000 χρόνων, από τα προανακτορικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Στην προανακτορική περίοδο (3000-1900 π.Χ.) ο οικισμός που υπήρχε εδώ παρουσίαζε σημεία ευμάρειας. Στα τέλη της περιόδου αυτής μετατράπηκε σε ανακτορικό κέντρο. Στην παλαιοανακτορική περίοδο (1900-1700 π.Χ.) αντίθετα, τα ανασκαφικά ευρήματα είναι αναλογικά πολύ περιορισμένα, αλλά οπωσδήποτε ο οικισμός συνέχισε να υφίσταται. Από την επόμενη περίοδο, την νεοανακτορική (1700-1450 π.Χ.), μπορούμε να παρατηρήσουμε ένα ολόκληρο κτήριο, κάποτε διώροφο, με 14 δωμάτια στο ισόγειο και λείψανα άλλων τριών κτηρίων. Το έτος 1450 π.Χ. εκδηλώθηκε μια καταστρεπτική φωτιά, η οποία παρ’ όλη την καταστροφή που επέφερε συντέλεσε στη διάσωση των πινακίδων Γραμμικής Β’ γραφής που υπήρχαν εδώ. Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια στον χώρο ανεγέρθηκε τρίκλιτη βασιλική, από την οποία διασώζονται σπαράγματα των τοίχων και των ψηφιδωτών που κοσμούσαν το δάπεδό της. Κατά τη Βενετοκρατία οικοδομήθηκε στην ίδια θέση ο καθεδρικός ναός (Duomo), αφιερωμένος στην Παναγία. Επί οθωμανικής κατοχής ανεγέρθηκε το τζαμί Κοτζά Μουσά Πασά, προς τιμήν του ναυάρχου του στόλου που μετέφερε τα οθωμανικά στρατεύματα στην Κρήτη. Η ευρύτερη περιοχή υπέστη τεράστιες καταστροφές από τους βομβαρδισμούς της Μάχης της Κρήτης.
ΣΤΑΣΗ 26Η. ΚΑΣΤΕΛΙ. ΠΑΡΟΔΟΣ ΟΔΟΥ ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ. Στο κατάστρωμα της οδού, ακριβώς νότια του κτηρίου της Μεραρχίας, στην κορυφή του λόφου, έχει ανασκαφεί σειρά κυλινδρικών ορυγμάτων, λαξευμένων στον μαλακό βράχο. Τα περισσότερα από τα ορύγματα αυτά έχουν μεγάλο βάθος και ανήκουν στην μεταβατική Νεολιθική περίοδο, έχουν διανοιχτεί δηλαδή περίπου 3500 χρόνια π.Χ. Αποτελούν την αρχαιότερη μαρτυρία κατοίκησης στην περιοχή των Χανίων και φαίνεται ότι έχουν σχέση με τη θεμελίωση πασσαλόπηκτων οικημάτων. Όπως έχει αποδειχτεί και σε άλλες περιπτώσεις, τα οικήματα αυτού του είδους δεν συνδέονται μόνο με λίμνες ή ποτάμια αλλά μερικές φορές συναντώνται και σε λόφους.
ΣΤΑΣΗ 27Η. ΚΑΣΤΕΛΙ. ΟΔΟΣ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΚΟΥ. ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΘΑΥΜΑΤΩΝ. Η Μονή της Παναγίας των Θαυμάτων (Santa Maria dei Miracoli) ανήκε στις Δομινικανές μοναχές και είχε οικοδομηθεί το έτος 1615. Από το συγκρότημά της διασώζεται ο νότιος τοίχος του καθολικού και ένα μέρος του ανατολικού, όπως και ένα τμήμα των κελιών στη νότια πλευρά του, στο τέρμα της οδού Αγίου Μάρκου. Διακρίνεται ένα τμήμα από τον σκεπαστό διάδρομο με την τοξοστοιχία και τα κελιά στο ισόγειο και στον όροφο, που σήμερα ανήκουν σε ιδιώτες. Το καθολικό της Μονής ήταν μονόκλιτο με τις γωνίες ενισχυμένες από λαξευτούς πεσσούς.
Θα διακόψουμε εδώ για σήμερα την περιήγησή μας στα Χανιά για να έρθουμε στα δικά μας, τα ρεθεμνιώτικα, και να γνωστοποιήσουμε μια άλλη, όμορφη περιήγηση. Η Ομάδα Ρεθύμνου του Τοπικού Τμήματος Δυτικής Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας κόβει μεθαύριο Κυριακή 11 Φεβρουαρίου στις 12.30 μ.μ. την πίτα της (πληροφορίες και συμμετοχές στον Πρόεδρο Μπάμπη Σκεπετζάκη, 6945298517). Σε αντίθεση όμως με άλλες τέτοιες εθιμικές κοπές, εμείς οι σπηλαιολόγοι δεν το κάνουμε σε ταβέρνες και κοσμικά κέντρα αλλά στο ίδιο το αντικείμενο της ενασχόλησής μας, σε μια σπηλιά δηλαδή, και για την ακρίβεια σε μια σπηλαιώδη εκκλησία. Αυτό το συνεχίζουμε εδώ και 25 συναπτά έτη, και έτσι δεν επιβαρύνουμε οικονομικά τα μέλη και τους φίλους μας, ενώ έχουμε τη χαρά να απολαμβάνουμε τη φύση δια ζώσης. Φέτος η κοπή και τα συμπαρομαρτούντα θα λάβουν χώρα στον σπηλαιώδη ναό της Αγίας Θεοδώρας, που βρίσκεται μεταξύ των χωριών Μουρτζανά και Μέσα Επισκοπή Μυλοποτάμου.
Διαβάστε παρακάτω τις όμορφες περιοχές που διαλέγουμε εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα, για να ζηλέψετε και να μας ακολουθήσετε, ακόμα κι αν οι σπηλιές δεν είναι το όνειρό σας: Άγιος Αντώνιος Ατσιπόπουλου (1994), Άγιος Αντώνιος Βένι (1995), Άγιος Αντώνιος Πατσού (1996), Άγιος Αντώνιος Καρωτής (1997), Άγιος Αντώνιος Καλής Συκιάς (1998), Άγιος Αντώνιος Πρίνου (1999), Άγιος Αντώνιος Ελεύθερνας-Χαλοπότα (2000), Άγιος Αντώνιο Αγαλιανού (2001), Άγιος Αντώνιος Αρκαδίου (2002), Άγιος Αντώνιος Καλονύχτη (2003), Άγιος Αντώνιος Ρουμελί (2004), Άγιος Αντώνιος Παλαιλίμνου (2005), Άγιος Αντώνιος Εμπρόσνερου (2006), Άγιος Αντώνιος Χορδακίου Ακρωτηρίου (2007), Άγιος Αντώνιος Κάτω Μαλακίου (2008), Άγιος Αντώνιος Χορδακίου Ακρωτηρίου (2009), Άγιος Αντώνιος Ρουσσοσπιτιού (2010), Άγιος Αντώνιος Αργυρούπολης και Άγιος Νικόλαος Χωστός (2011), Άγιος Αντώνιος Γερανίου (2012), Άγιος Αντώνιος Αβάτζου Ατσιπόπουλου (2013), Άγιος Αντώνιος Αγίας Πελαγίας (2014), Άγιος Αντώνιος και Άγιος Ιωάννης Μύλων (2015), Άγιος Αντώνιος Βαρσαμά Σισάρχων (2016), Άγιος Νικόλαος και Άγιος Σεραφείμ του Σαρώφ Αγίου Κωνσταντίνου (2017) και Αγία Θεοδώρα Δαφνέδων-Επισκοπής (2018).
Και δεν είναι μόνο οι όμορφες αυτές περιοχές, αυτές καθαυτές. Είναι και οι ευρύτερες περιοχές τους που περιέχουν πλήθος φυσικών και πολιτισμικών μνημείων, τα οποία δεν παραλείπουμε να επισκεφθούμε. Έτσι στη μεθαυριανή μας κοπή θα δούμε από κοντά στην «Επισκοπή των Κυρίμηδων» το μικρό θαύμα της Φραγκοκλησιάς του Αγίου Ιωάννη, μιας εκκλησίας πολύ μεγάλων διαστάσεων, έδρας της εκεί Λατινικής Επισκοπής επί Βενετοκρατίας. Είναι κτισμένη στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, επάνω στην οποία στα βυζαντινά χρόνια οικοδομήθηκε νεότερη εκκλησία, που το 1568 ανακαινίστηκε από τον Λατίνο επίσκοπο Ιάκωβο Σορέτο, ο οποίος φρόντισε να στολίσει με το στέμμα του ένα από τα διασωζόμενα θυρώματα του μνημείου.
Δεν θα δούμε όμως μόνο τη Φραγκοκλησιά αλλά και δυο μεγάλα συγκροτήματα πύργων, ιδιοκτησίας Ιωάννη Κυρίμη (παλιό Επισκοπικό Μέγαρο) το πρώτο και Κυριμάκη Μιχαήλ το δεύτερο, κηρυγμένα ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Κι ακόμα τον νερόμυλο του Μιχαλένιου και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που περιέχει κι αυτή οικοδομικό υλικό του λατινικού καθεδρικού ναού.
Εάν ο καιρός και τα πόδια μάς το επιτρέψουν, το απόγευμα μετά την κοπή της πίττας θα επισκεφθούμε και τον εγκαταλελειμμένο οικισμό Μούσι, κοντά στα Μουρτζανά. Ήταν ένας οικισμός νερομυλάδων, όπως ακριβώς οι γνωστοί μας Πάνω και Κάτω Μύλοι. Σε μια άλλη περίσταση πιστεύω να έχουμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε τα υπολείμματα του κάστρου στο Καστρί, την πηγή στους Αβδανίτες, τα κονάκια του Αργουλιού και το βενετσιάνικο μέγαρο στα Μουρτζανά. Κι αν δεν μπορέσουμε να το κάνουμε δια ζώσης, πιστεύω να καταφέρουμε να το κάνουμε τουλάχιστον από αυτή εδώ τη στήλη!
* Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι Δρ Παιδαγωγικής-ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας
strharis@yahoo.gr, 2831055031