Αναδιφώντας το χθες 51

ΣΤΑΣΗ 28^Η. ΚΑΣΤΕΛΙ. ΠΛΑΤΕΙΑ 5^ΗΣ ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ. Συνεχίζουμε σήμερα την περιήγησή μας, με βάση το βιβλίο μου «Ιστορικές περιηγήσεις στα Χανιά» και την ξενάγηση που πραγματοποιήσαμε στις 28 Ιανουαρίου για τους φίλους μας τους Χανιώτες. Είχαμε μείνει στον λόφο του Καστελιού, όπου στη βορειοδυτική του πλευρά οικοδομήθηκε το 1869-70 επί Μουσταφά πασά το Διοικητήριο, μαζί με τους Στρατώνες και τις Φυλακές. Κτίστηκαν λίγο πίσω από το παλιό Διοικητήριο (Σεράγιο) που πυρπολήθηκε το 1897 και με το μέγεθός τους χαρακτηρίζουν σήμερα την εικόνα του Καστελιού από την πλευρά του λιμανιού. Αυτό που βλέπουμε εδώ που βρισκόμαστε είναι το λεγόμενο «Ανάκτορο του Πρίγκιπα Γεωργίου», ενώ από το βόρειο μέρος της πλατείας έχουμε την καλύτερη και ευρύτερη θέα του λιμανιού των Χανίων.

ΣΤΑΣΗ 29^Η. ΑΚΤΗ ΤΟΜΠΑΖΗ. ΝΕΩΡΙΑ. Τα δύο πρώτα νεώρια (arsenali) ξεκίνησαν να χτίζονται το 1647 και ολοκληρώθηκαν σχεδόν ένα αιώνα αργότερα, το 1526. Το 1593 ολοκληρώθηκε το νότιο συγκρότημα με την κατασκευή 17 ακόμη νεωρίων. Το 1607 ξεκίνησε η κατασκευή στο μυχό του λιμανιού 5 ακόμη νεωρίων, από τα οποία ολοκληρώθηκαν τα 2 και ακούγονται μέχρι τις μέρες μας με το όνομα Moro του Γενικού Προβλεπτή που προώθησε την κατασκευή τους. Σήμερα σώζεται και τα 2 ενώ από την ομάδα των 17 σώζονται 7 συνεχόμενα. Πρόκειται για εντυπωσιακές σε διαστάσεις θολοσκέπαστες κατασκευές, οι οποίες αρχικά ήταν ανοικτές προς την πλευρά της θάλασσας, που εισχωρούσε στο εσωτερικό τους προκειμένου να είναι δυνατή η ανάσυρση των σκαφών.

ΣΤΑΣΗ 30^Η. ΑΚΤΗ ΤΟΜΠΑΖΗ. ΜΕΓΑΛΟ ΑΡΣΕΝΑΛΙ. Ακριβώς μπροστά μας σώζεται ένα μεμονωμένο νεώριο, το γνωστό ως Μεγάλο Αρσενάλι. Κατασκευάστηκε επί των ημερών του Γενικού Προβλεπτή Alvise Grimani και κατά καιρούς εξυπηρέτησε σημαντικές δημόσιες λειτουργίες (νεώριο, σχολείο, νοσοκομείο, δημαρχείο). Σήμερα έχει αναστηλωθεί και μετατραπεί σε Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου.

ΣΤΑΣΗ 31^Η. ΝΕΩΡΙΟ ΜΟΡΟ. Στο Νεώριο Μόρο στεγάζεται Έκθεση Ελληνικής Παραδοσιακής Ναυπηγικής, που περιλαμβάνει ένα ανακατασκευασμένο Μινωικό Πλοίο και μια συλλογή από παραδοσιακά σκαριά πλοίων και διάφορα εκθέματα από τη θαλάσσια ιστορία της Κρήτης. Το βασικό έκθεμα αφορά ένα πιστό αντίγραφο πλοίου του 15^ου π.Χ. αιώνα, μήκους 17 μέτρων, η κατασκευή του οποίου διήρκησε τέσσερα χρόνια και έγινε εξ ολοκλήρου με χρήση παραδοσιακών εργαλείων και υλικών. Είναι ένα πλοίο κωπήλατο, το οποίο δοκιμάστηκε με επιτυχία στη θάλασσα το έτος 2004 σε ταξίδι από τα Χανιά μέχρι τον Πειραιά, επιβεβαιώνοντας την ορθότητα της ναυπηγικής σύλληψης με την οποία κατασκευάστηκε.

ΣΤΑΣΗ 32^Η. ΟΔΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ. ΜΙΝΩΙΚΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΚΑΘΑΡΜΩΝ. Στο ισόγειο του σημερινού κτηρίου και πίσω από την κατατοπιστική πινακίδα μπορούμε να παρατηρήσουμε τμήμα ενός μεγάλου συγκροτήματος 750 περίπου τετραγωνικών μέτρων, το υπόλοιπο μέρος του οποίου έχει ανασκαφεί και καταχωθεί στην παρακείμενη οικοδομή. Το ένα από τα οκτώ διακρινόμενα δωμάτια λειτούργησε ως άδυτο (ή δεξαμενή καθαρμών, όπως συνηθίζεται να αποκαλείται στην μινωική ανακτορική ορολογία). Το άδυτο αυτό είναι στην πραγματικότητα το μοναδικό που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στη δυτική Κρήτη. Διέθετε κατάγραφους τοίχους, οικοδομήθηκε κατά τον 17ο αιώνα και

καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο έτος 1600 π.Χ.

ΣΤΑΣΗ 33^Η. ΟΔΟΣ ΣΗΦΑΚΑ. ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΤΕΙΧΩΝ. Με μια μικρή παράκαμψη στη διαδρομή μας θα έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε το παλίμψηστο των τειχών του Καστελιού. Το τείχος των Βυζαντινών χρόνων οικοδομήθηκε κατά τη δεύτερη Βυζαντινή περίοδο της Κρήτης και εδραζόταν επάνω σ’ εκείνο της Ελληνιστικής περιόδου. Το περίγραμμα του είναι ακανόνιστο και αποτελείται, στα σημεία που διασώζονται μέχρι τις μέρες μας, από ευθύγραμμα τμήματα, που διακόπτονται από μικρούς ορθογώνιους ή πολυγωνικούς πύργους. Στα βόρεια ήταν ατελές, εξαιτίας της διαμόρφωσης των βράχων, σε ορισμένα σημεία των οποίων απλά τους συμπλήρωνε σε ύψος. Αντίθετα στις άλλες πλευρές κάλυπτε απόλυτα τις ανάγκες προστασίας της πόλης. Στην ανέγερσή του είχε γίνει εκτεταμένη χρήση οικοδομικού υλικού της αρχαίας Κυδωνίας. Το τείχος διέθετε τέσσερις πύλες, από τις οποίες σήμερα δεν διατηρείται καμία. Στο τμήμα του που βλέπουμε στην οδό Σήφακα διακρίνονται όλες αυτές οι ιστορικές φάσεις.

ΣΤΑΣΗ 34^Η. ΟΔΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ. ΣΠΛΑΝΤΖΙΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΣ ΡΟΚΟΣ. Στη συνοικία Σπλάντζια κατοικούσαν στα τέλη του 19ου αιώνα 780 οθωμανικές οικογένειες και μόλις 150 χριστιανικές. Σήμερα η συνοικία αποτελεί ένα παλίμψηστο των Χανίων, με τις ανασκαμμένες μινωικές αρχαιότητες, τον ναό του Αγίου Ρόκου, τον ναό του Αγίου Νικολάου – Χιουνγκάρ τζαμισί, τον ιστορικό πλάτανο της επανάστασης του 1821 και την υπόγεια κρήνη. Ο ναός του Αγίου Ρόκου διασώζεται καλά συντηρημένος και επισκέψιμος. Είναι δίκλιτος, με αρχαιότερο το βόρειο κλίτος, και το νότιο διακοσμημένο σύμφωνα με τις τάσεις της ευρωπαϊκής Αναγέννησης και του Μανιερισμού. Εξωτερικά η νότια όψη του ναού διαθέτει ένα αετωματικό θύρωμα, δύο παράθυρα και κάτω από το γείσο την μεγαλογράμματη επιγραφή «Deo O(ptimo).M.(aximo) et D(ivo). Rocco Dicatum. M.D.CXXX.», που μεταφράζεται «Στον Άριστο και Μέγιστο Θεό και στον Θείο Ρόκο 1630». Η ίδια συντομευμένη επιγραφή για τον Άγιο Ρόκο, προστάτη από τις επιδημίες της πανώλης, υπάρχει και στην πρόσοψη του ναού. Στο εσωτερικό του ναού, στο δυτικό τμήμα του δαπέδου, κάτω από τους υαλοπίνακες παραμένει ορατή η συνεχής κατοίκηση στον χώρο κατά την περίοδο 2600-1100 π.Χ. Διατηρείται η μία από τις δύο εστίες του χώρου, ο οποίος ήταν εξωτερικός και πιθανά υπήρξε μαγειρείο, όπως φαίνεται και από τις τροφές και τα εργαλεία που αποκαλύφθηκαν (στάχτες, όστρακα δίθυρων, τριβεία και τριπτήρες).

ΣΤΑΣΗ 35^Η. ΠΛΑΤΕΙΑ 1821. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ. Η Μονή του Αγίου Νικολάου των Δομινικανών μοναχών οικοδομήθηκε γύρω στο έτος 1320 και αποτελούνταν από το καθολικό σε ρυθμό βασιλικής και από μια διπλή στοά κελιών στη βόρειά του πλευρά. Σήμερα σώζεται αλλοιωμένο το καθολικό και ένα μέρος της στοάς. Σώζεται επίσης το υπόλοιπο της βάσης του υψηλού κωδωνοστασίου της μονής, το οποίο αποτελεί το βορειοδυτικό τμήμα του ιερού. Επί Οθωμανικής κατοχής ο ναός μετατράπηκε στο κεντρικό τζαμί της πόλης, το τζαμί Χιουνγκάρ (Αυτοκρατορικό), προς τιμήν του σουλτάνου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Ιμπραήμ. Στη νοτιοδυτική γωνία του τεμένους προστέθηκε εντυπωσιακός μιναρές με δύο εξώστες (σεριφιέδες) και στην πλατεία μπροστά του κατά τον 18ο αιώνα κατασκευάστηκε η υπάρχουσα υπόγεια κρήνη, στη θέση βενετσιάνικης δεξαμενής, για τις απαραίτητες τελετουργικές νίψεις. Το 1918 οι ορθόδοξοι κάτοικοι της πόλης κατέλαβαν το τζαμί και το καθιέρωσαν στο όνομα του Αγίου Νικολάου, εφοδιάζοντας τον ναό με το απαραίτητο κωδωνοστάσιο.

ΣΤΑΣΗ 36^Η. ΠΛΑΤΕΙΑ 1821. ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ. Στο κέντρο της Πλατείας θάλλει μέχρι σήμερα ο μεγάλος και ιστορικός πλάτανος, στον οποίο πραγματοποιήθηκαν επί Οθωμανικής κατοχής πολλοί απαγχονισμοί, με αποκορύφωμα εκείνους του επισκόπου Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη και του ιεροδιακόνου και δασκάλου Καλλίνικου Βεροιαίου τον Μάιο του 1821. Στη μνήμη τους έχει τοποθετηθεί επί τόπου μια αναμνηστική πλάκα.

ΣΤΑΣΗ 37^Η. ΟΔΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ. ΝΑΟΣ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ. Ο ναός αυτός ήταν ο ενοριακός της ομώνυμης συνοικίας ήδη από τον 16ο αιώνα. Επί Οθωμανικής κατοχής αποτέλεσε τον μοναδικό ορθόδοξο ναό μέσα στην πόλη, παραμένοντας σε λειτουργία ως καθεδρικός του επισκόπου Κυδωνίας μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Είχε οικοδομηθεί πιθανόν κατά τον 13ο αιώνα και είναι τρίκλιτος, αφιερωμένος στους Αγίους Αναργύρους, στον Άγιο Χαράλαμπο και στον Άγιο Αρτέμιο. Το ανατολικό κλίτος, που είναι και το μικρότερο, είναι το αρχαιότερο. Διασώζεται η αφιερωτική επιγραφή του Ρέκτορα Nicolaus Venerio και του Γεωργίου Σταυριανού, ενώ το τέμπλο χρονολογείται στην περίοδο 1837-1841. Σημαντικότατες είναι οι φυλασσόμενες εδώ εικόνες της Κοίμησης της Θεοτόκου του 16^ου αιώνα της Σχολής Δαμασκηνού, και της Δευτέρας Παρουσίας, στην οποία μεταξύ άλλων απεικονίζονται ο Δαρείος, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Αύγουστος και ο Μέγας Κωνσταντίνος.

ΣΤΑΣΗ 38^Η. ΟΔΟΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ ΝΤΑΛΙΑΝΗ. ΜΙΝΑΡΕΣ ΑΓΑ ΤΖΑΜΙΣΙ. Στην οδό Χατζημιχάλη Νταλιάνη διασώζεται ένας ακόμα χώρος τεμένους, που ήταν αφιερωμένος στον πρώτο αγά των γενιτσάρων μετά την κατάκτηση της πόλης. Ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος, αλλά θα αποζημιωθούμε από τον μιναρέ του τεμένους, που παραμένει ακέραιος, διασώζοντας στο ανώτερο σημείο του την ορειχάλκινη ημισέληνο που τον επίστεφε, γεγονός σπάνιο σήμερα σε παρόμοια οθωμανικά μνημεία ανά την Ελλάδα.

ΣΤΑΣΗ 39^Η. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ. Η Δημοτική Αγορά υπήρξε οπωσδήποτε το επιφανέστερο από τα κτήρια που ανεγέρθηκαν στα Χανιά επί Κρητικής Πολιτείας. Έχει σχήμα ελεύθερου σταυρού και διαθέτει μορφολογικά στοιχεία υστερονεοκλασικιστικά. Εγκαινιάστηκε τον Δεκέμβριο του 1913, στα πλαίσια του εορτασμού της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Τις τελευταίες δεκαετίες στα καταστήματά της παρατηρείται μια τάση επικράτησης εκείνων με τουριστικά είδη. Στο κέντρο της Αγοράς στεγάζεται σε μόνιμη βάση μια ιστορική φωτογραφική έκθεση, που δείχνει επίσης την ιστορική ματιά με την οποία αντιμετωπίζουν οι Χανιώτες τον περιβάλλοντα χώρο τους.

ΣΤΑΣΗ 40^Η. ΔΗΜΟΤΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ. Στα πλαίσια του κινήματος των ευρωπαϊκών κήπων του 19ου αιώνα ο διοικητής των Χανίων Ρεούφ πασάς δημιούργησε το έτος 1870/71 τον χανιώτικο Κήπο. Ήταν το πρώτο κοινωφελές έργο της πόλης και χωροθετήθηκε σε αμμώδες έδαφος, σε υπερυψωμένη έκταση. Αποτέλεσε τον προνομιακό χώρο περιπάτου και αναψυχής των κατοίκων, φυτεμένος κυρίως με αειθαλή δέντρα αλλά και θάμνους και λουλούδια. Κατά τον 20ό αιώνα λειτούργησε και ως χώρος εκδηλώσεων, αφού στην αυγή του, το έτος 1900, διοργανώθηκε η Α’ Διεθνής Έκθεση των Χανίων. Το 1905 λειτούργησε εκεί ο πρώτος κινηματογράφος της πόλης. Και άλλα σημαντικά γεγονότα της ιστορίας των Χανίων έλαβαν χώρα στον Κήπο, όπως η αναχώρηση του Ελευθερίου Βενιζέλου για τον σχηματισμό της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης το 1916, από την οποία μάλιστα έχει διασωθεί η αναμνηστική φωτογραφία. Το έτος 1918 ο Κήπος έτυχε γενικής ανακαίνισης και δέκα χρόνια αργότερα η φύτευσή του πύκνωσε με φυτά που πρόσφερε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Εδώ τελειώνει η περιήγησή μας στην ιστορία των Χανίων. Πάμπολλα είναι βέβαια τα μνημεία της πόλης (στο βιβλίο παρουσιάζονται 311), οπότε αυτά στα οποία αναφερθήκαμε και στα οποία ξεναγήσαμε, τα επιλέξαμε με βάση όχι μόνο τη σημαντικότητά τους αλλά και την σύμπτωσή τους επάνω στη διαδρομή που σχεδιάσαμε. Σε άλλη ευκαιρία μπορούμε να επισκεφθούμε τις ανοικτές ανασκαφές στην οδό Κανεβάρο και στην οδό Κατρέ, τα νεκροταφεία ιστορικών χρόνων στις οδούς Παπανδρέου και Ηγουμένου Γαβριήλ, τον απίστευτο ελληνιστικό τάφο στην οδό Γ. Χατζηδάκη, τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή Χανίων, που στεγάζεται στο καθολικό της Μονής του San Salvatore, τον ενετικό τείχος στην περιοχή του ομώνυμου προμαχώνα (για να παρατηρήσουμε εκεί το τείχος που πρόλαβαν να ανεγείρουν οι Γενουάτες), τον προμαχώνα και την πύλη της Άμμου, τους ναούς της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ελευθερίου, τον Ιταλικό Στρατώνα, το Νομαρχιακό Μέγαρο Χανίων, τον Πύργο του Ρολογιού, το Βενιζέλειο Ωδείο, τα ιστορικά διδακτήρια του Α’ και του Β’ Γυμνασίου Χανίων και πολλά πολλά άλλα.

Ο εκδότης του βιβλίου μου «Ιστορικές περιηγήσεις στα Χανιά» και πρόεδρος της Πολιτιστικής Εταιρείας Κρήτης Ματθαίος Φραντζεσκάκης σκέφτεται να οργανώσει αμοιβαίες ξεναγήσεις στα Χανιά και στο Ρέθυμνο. Έτσι θα έχουμε την ευκαιρία να κάνουμε «ρεθυμνιώτικες» ξεναγήσεις στα Χανιά και «χανιώτικες» στο Ρέθυμνο, προβάλλοντας τα κοινά ιστορικά χαρακτηριστικά των δύο «μικρών Βενετιών της Μεσογείου». Από την πλευρά μου μπορώ να σας συστήσω να μην τις χάσετε, συμμετέχοντας ενεργητικά και προσθέτοντας όπου μπορείτε τις γνώσεις και τις εμπειρίες σας, όπως το κάναμε στις 28 του περασμένου μήνα στα Χανιά!