Η σημερινή ξενάγηση θα ξεκινήσει στις 8:30 από την Τρόμπα του Κουμπέ και θα καταλήξει στο ξενοδοχείο «Ιδαίον» και περιλαμβάνει 30 στάσεις και μία προβολή φωτογραφιών. Όλα αυτά περιγράφονται σύντομα παρακάτω, για όσους αναγνώστες ενδιαφέρονται αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να ακολουθήσουν.
Στάση 1η. Κρήνη και Τρούμπα Κουμπέ και «Κουμπές». Η εκκίνηση θα γίνει στον Κουμπέ, από την ομώνυμη κρήνη και αντλία (Τρούμπα). Ένα υδραγωγείο πέτρινων αγωγών οδηγούσε επί Βενετοκρατίας το νερό στον τεκέ Βελή Πασά και από εκεί σε τέσσερα σημεία της πόλης του Ρεθύμνου. Την ίδια περίοδο λειτουργούσε στην περιοχή αμυντική σκοπιά, ενταγμένη στο πρωτεύον δίκτυο ακτοφρουράς. Η περιοχή μετονομάστηκε επί Τουρκοκρατίας σε Κουμπέ από το ομώνυμο κυκλικό υπερυψωμένο κτήριο, που στεγαζόταν με θόλο. Κάτω από αυτόν λειτουργούσε καφενείο και αργότερα, επί Κρητικής Πολιτείας έπαιζε τις Κυριακές η μπάντα των ρωσικών δυνάμεων. Μέχρι και το τρίτο τέταρτο του 20ου αιώνα πραγματοποιούνταν εδώ μαθητικές εκδρομές αλλά και έξοδοι οικογενειακές και σωματειακές, για τον εορτασμό Καθαρής Δευτέρας, της Πρωτομαγιάς και για το «πιάσιμο της μαλλιαρής πέτρας» κατά την εορτή της Ανάληψης. Το καλοκαίρι πραγματοποιούνταν και θαλάσσια λουτρά. Το νερό της κρήνης υπήρξε ονομαστό και το πουλούσε σε στάμνες στο Ρέθυμνο ο νερουλάς Βαγγέλης Ακτουδιανάκης.
Στάση 2η. Άγιος Γεώργιος. Τα υπάρχοντα σήμερα ερείπια εκκλησίας νοτιοδυτικά της κρήνης συγκροτούσαν τη βάση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου επί Βενετοκρατίας.
Στάση 3η. Πετζακάδες. Η περιοχή αυτή ήταν γνωστή την περίοδο αυτή ως Πετζακάδες (Πετσακάδες, από το πετσί=δέρμα). Εδώ αποβίβασε τα κανόνια του για την πολιορκία του φρουρίου της Φορτέτζας το 1646 ο αρχηγός του τουρκικού στόλου.
Στάση 4η. Αρχαίο Λατομείο-«Γλίστρα» Κουμπέ. Εδώ γινόταν εξαγωγή πελεκιών (καντονάδων και γωνιολίθων) και πιθανώς μυλολίθων. Είναι ένα ημιβυθισμένο στη θάλασσα λατομείο, πιθανόν της αρχαίας Ρίθυμνας. Η βύθιση έγινε επί Ρωμαιοκρατίας, πιθανώς στον σεισμό του 365 μ.Χ. Η «γλίστρα» χρησιμοποιήθηκε για ανελκύσεις και καθαιρέσεις σκαφών και φορτίων σε μεταγενέστερη περίοδο. Νότια από αυτήν σώζονται τα ερείπια βυρσοδεψείου και σκαφτές στον βράχο λίμπες. Άλλο λατομείο της δυτικής ακτής είναι το γνωστότερο «του Λαμέρα», από την ομώνυμη οικογένεια.
Στάση 5η. Βραχοσκεπές παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος. Στρατόπεδο. Από το Στρατόπεδο μέχρι και το Γεράνι διανοίγονται τουλάχιστον 32 τουλάχιστον βραχοσκεπές παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, η μεγαλύτερη συγκέντρωση στη Μεσόγειο, με κύρια ευρήματα τα απολιθωμένα θηλαστικά, όπως ελαφοειδή, νάνοι ελέφαντες, τρωκτικά κλπ.
Το Στρατόπεδο Θεοδωράκη πρωτολειτούργησε το έτος 1979 και συνεχίζει μέχρι σήμερα τη λειτουργία του ως Αερομεταφερόμενο Τάγμα Πεζικού και παράλληλα ως Κέντρο Εκπαίδευσης Νεοσυλλέκτων.
Στάση 6η. Λίθινη γέφυρα οδού Ρεθύμνου-Χανίων. Η κατασκευή της χρονολογείται στη δεκαετία 1878-1889, μετά την υπογραφή της Σύμβασης της Χαλέπας, οπότε κατασκευάστηκαν τα τρία πρώτα χιλιόμετρα της οδού Ρεθύμνου-Χανίων.
Στάση 7η. Αγγλικό Τηλεγραφείο. Το τηλεγραφείο ανήκε στην εταιρεία «Eastern Telegraph Company», που από το 1871 συνέδεσε την Κρήτη με τη Ρόδο και τη Μικρά Ασία και από το 1873 με την Αλεξάνδρεια, τα Επτάνησα και την Ιταλία. Τα υποθαλάσσια καλώδια ποντίζονταν έξω από το υπάρχον και σήμερα κτήριο και από την άλλη πλευρά οδηγούνταν μέχρι το κτήριο του Τηλεγραφείου μέσα στο Ρέθυμνο, που ήταν το «Σεράι» του Ιζέτ πασά και αργότερα η οικία Δρανδάκη στην οδό Αρκαδίου.
Στάση 8η. Γναφεδιά. Πριν το 1900 λειτουργούσαν στο Ρέθυμνο περί τα 40 βυρσοδεψεία. Το 1920 λειτουργούσαν 5, των Αστρινού, Δερμιτζάκη, Δρανδάκη-Τσίχλη, Ξηρουχάκη και Χαλικιαδάκη. Χρησιμοποιούσαν για βαφική ύλη τον φλοιό του πεύκου και το βελανίδι, που η παραγωγή του στην περιοχή γύρω από το Ατσιπόπουλο και τον Κάστελλο ήταν σημαντική. Σήμερα λειτουργούν δύο βυρσοδεψεία.
Στάση 9η. Κατοικία Αλμπάν πασά. Παστοποιείο. Το κτήριο οικοδομήθηκε το 1886 πάνω στο θαλάσσιο μέτωπο ως θερινή κατοικία του Αλμπάν Πασά (γνωστότερου από το Μετόχι Αλμπάνη). Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μετατράπηκε σε παστοποιείο σαρδελών. Το 1985 μετατράπηκε σε ξενοδοχείο με το όνομα «Δελφίνι» και την τελική του μορφή πήρε με ανακαίνιση το 1999.
Στάση 10η. Άγιος Σπυρίδωνας Κουμπέ. Σπηλαιώδης ναός, στη θέση του ναού της Αγία Κυριακής της Βενετοκρατίας. Μέχρι το 1935 μόνασε εδώ ο Αθανάσιος Βασσάλος, που ίδρυσε το Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρα, και τάφηκε εδώ. Έχει σημαντικό λαογραφικό και παλαιοντολογικό ενδιαφέρον αλλά παράλληλα και σπηλαιολογικό, αφού πρόκειται για οριζόντιο σπήλαιο δύο θαλάμων και όχι για βραχοσκεπή, όπως όλα σχεδόν τα υπόλοιπα επάκτια της περιοχής.
Στάση 11η. Σκοπευτήριο και παλιό Πυρηνελαιουργείο. Στη δυτική πλευρά του Γαλλιανού ρέματος κατά την Κρητική Αυτονομία είχε δημιουργηθεί σκοπευτήριο, εκεί όπου είναι σήμερα το εγκαταλελειμμένο πυρηνελαιουργείο (που το οικόπεδό του προορίζεται για οικοδόμηση σχολείου). Στο χωράφι αυτό είχε κατασκευαστεί μια μεγάλη παράγκα, σκεπασμένη με λαμαρίνες. Στο ισόγειο της απέναντι μοναδικής τότε οικίας είχε ανοίξει καφενείο και αρκετοί Ρεθεμνιώτες με τις οικογένειές τους απολάμβαναν τους σκοπευτικούς αγώνες.
Στάση 12η. Αγία Φωτεινή. Η εκκλησία είναι οικοδομημένη το 1975 ως συνέχεια παλιότερης ομώνυμης εκκλησίας (1910-2007), πιθανότατα στη θέση παλιότερης εκκλησίας της Βενετοκρατίας, όπως δηλώνεται και από το σωζόμενο τοπωνύμιο «ρέμα Αγιάς Φωτιάς». Η δυτική ακτή είχε ιδιαίτερη θρησκευτική φόρτιση κατά την εποχή εκείνη, όπως φαίνεται και από τον μεγάλο αριθμό ναών [Αγία Άννα (περιοχή Νομαρχίας), Αγία Κυριακή (Κουμπές), Αγία Φωτιά (Κουμπές), Άγιος Αντώνιος στη Μεσαμπελίτισσα (μονή, σήμερα σπηλαιώδης ναός), Άγιος Γεώργιος (Κουμπές), Άγιος Γεώργιος στο Μόλο (περιοχή Κιουλούμπαση), Άγιος Ιωάννης Ερημίτης (Κουμπές, σημερινή Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρα), Άγιος Λάζαρος (Κουμπές, Μονή) και Παναγία Ζωοδόχος Πηγής (Μονή, σημερινός νεκροταφειακός ναός)].
Στάση 13η. Το εργοστάσιο της Αγίας Φωτεινής και οι περισσότερες από 32 βιομηχανίες της δυτικής ζώνης. Τα βυρσοδεψεία μεταφέρθηκαν σταδιακά από την Καλλιθέα και την εκβολή του ρέματος Συνατσάκη που λειτουργούσαν στον Κουμπέ πριν τα μέσα του 19ου αιώνα. Κατά περιόδους λειτούργησαν στην ίδια ζώνη 2 αλευρόμυλοι, 1 βιοτεχνία ζυμαρικών, 1 κονσερβοποιία, 2 αποθήκες συγκέντρωσης ελαιολάδου, 1 αποθήκη συγκέντρωσης κίτρων, 8 σαπωνοποιεία, 1 βιοτεχνία χαλβά, 1 βιοτεχνία μεταξιού, 1 οινοπνευματοποιείο, 1 οινοποιείο, 1 παγοποιείο, 3 πυρηνελαιουργεία, 1 βιοτεχνία αλιπάστων, 1 εργοστάσιο επίπλων, 1 βιοτεχνία ξηρών καρπών και 1 χαρουπόμυλος συνολικά 32 βιομηχανίες-βιοτεχνίες, που μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα σταδιακά έκλεισαν. Από την παλιότερη βιομηχανική ζώνη μοναδικά σχεδόν απομεινάρια μένουν δύο καμινάδες.
Στάση 14η. Δεσποτική Κολύμπα. Καφενεία. Πριν την μετατροπή σε βιομηχανική-βιοτεχνική ζώνη η δυτική ακτή του Ρεθύμνου λειτουργούσε και ως χώρος αναψυχής (κολύμβηση, καφενεία Αλέκου, Δαλέντζα, Μάρκου και Γιάννη Κουτσουράκη, Ρουσάκη).
Στάση 15η. «Μαρίνα» Κουμπέ. Την περίοδο 1991-92 επιχειρήθηκε η κατασκευή μαρίνας στην περιοχή του Κουμπέ, όπου μεταφέρθηκαν τεράστιες ποσότητες μπαζών, χωρίς εγκιβωτισμό. Η χωροθέτηση του έργου εκεί αντί του εσωτερικού της λιμενολεκάνης είχε δικαιολογηθεί με το επιχείρημα της αποτροπής οικοδόμησης κτηρίων μεγάλου όγκου και ύψους μπροστά από την Παλιά Πόλη. Για την καταστροφή του περιβάλλοντος με την τυχαία εναπόθεση των μπαζών και την διασπορά τους από της κυματισμούς, είχε απειλήσει να καταφύγει στα ευρωπαϊκά δικαστήρια ο μηχανικός Νίκος Σταγάκης, ο οποίος τόνισε ότι «είναι τραγικό να χρειάζεται να ζητούμε την ευρωπαϊκή ευαισθησία για την προστασία της δικής της φύσης». Το έργο ακυρώθηκε από το Συμβούλιο Επικρατείας και σήμερα στην επιχωμάτωση έχουν οικοδομηθεί και στεγάζονται κτήρια της ΔΕΥΑΡ.
Στάση 16η. Γερανιώτικα. Είναι το παλιότερο όνομα της συνοικίας, που σήμερα είναι γνωστότερη ως «Κολυμβητήριο» ή «Άγιος Νικόλαος» και παλιότερα ως «Γυναικωνίτης» (θαλάσσια λουτρά χριστιανών γυναικών) και «Καναρά».
Στάση 17η. Άγιος Νικόλαος. Είναι οικοδομημένος στη θέση της Μονής του Αγίου Λαζάρου της Βενετοκρατίας, που διέθετε αμυντικό πύργο και τείχος. Το 1911 στην περιοχή εντοπίστηκε αμυδρό φως και μετά από ανασκαφή αποκαλύφτηκαν τα θεμέλια μιας εκκλησίας. Απέναντι στήθηκε ένα εικονοστάσι με κουτί για τον οβολό των διερχομένων, με τον οποίο χτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, με τέμπλο του Γιάννη Κανακάκι και τέσσερις μεγάλες εικόνες του Φώτη Κόντογλου.
Στάση 18η. Εβραϊκά Μνήματα. Σφαγεία μουσουλμάνων και χριστιανών. Το νεκροταφείο των λιγοστών Εβραίων του Ρεθύμνου βρισκόταν στο χώρο του σημερινού ΚΤΕΛ. Λίγο δυτικότερα λειτουργούσαν τα τουρκικά σφαγεία και ανατολικά κυλούσε ένας χείμαρρος, οι όχθες του οποίου γεφυρώνονταν με το «γεφύρι των Οβριών». Τα σφαγεία των χριστιανών Ρεθεμνιωτών ήταν χωροθετημένα στον χείμαρρο Καμαράκι και μεταφέρθηκαν στην περιοχή πριν από το 1924. Υπήρχαν ως χαλάσματα μέχρι τις αρχές του αιώνα. Η συγχωροθέτηση νεκροταφειακών χώρων και σφαγείων δεν ήταν ασφαλώς άσχετη με την απόβλητη κοινωνική θέση των Εβραίων (η «Οβριακή» συνοικία του Ρεθύμνου ήταν γκετοποιημένη στην ευρύτερη περιοχή της οδού Χειμάρας).
Στάση 19η. Παράγκα και Αποθήκη λιπαντικών και καυσίμων (μη υφιστάμενα σήμερα κτήρια). Η Παράγκα, που διασώζεται μόνο σε φωτογραφίες των αρχών του 20ου αιώνα, ήταν ένα ξύλινο κτήριο αποδυτηρίων, κατασκευασμένο πάνω σε βραχονησίδα στου «Καναρά». Την χρησιμοποιούσαν οι μουσουλμανίδες λουόμενες, για τις οποίες ήταν ανεκτά τα θαλάσσια λουτρά μόνο στη συγκεκριμένη περιοχή και τα βράδια στην παραλία των Περιβολίων. Η Αποθήκη λιπαντικών και καυσίμων απεικονίζεται σε όλες τις φωτογραφίες της δυτικής ακτογραμμής της περιόδου 1900-1970 και η χωροθέτησή της στην έρημη τότε εκείνη περιοχή αποσκοπούσε στην αποτροπή των κινδύνων από πιθανή ανάφλεξη των περιεχόμενων εύφλεκτων υλικών.
Στάση 20η. Ακ Σεράι (Καινούρια Πόρτα). Η περιοχή αναφέρεται και με άλλα τοπωνύμια, όπως Μαρμαρόπορτα και Χανιόπορτα. Τα τοπωνύμια αυτά είναι γεωγραφικά (Χανιόπορτα) αλλά και τοπογραφικά (Μαρμαρόπορτα) και χρονολογικά (Καινούρια Πόρτα). Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο προμαχώνας Καλλέργη των εξωτερικών τειχών της πόλης του Ρεθύμνου και η ομώνυμη τρίτη πύλη (οι άλλες ήταν η Μεγάλη Πόρτα και η Άμμος Πόρτα) κατεδαφίστηκαν, μαζί και με το ημιτείχος που τα συνέδεε με εκείνη της Φορτέτζας, στα πλαίσια αναδιάταξης των στρατιωτικών χώρων της περιοχής (Στρατώνες). Η πύλη Καλλέργη αντικαταστάθηκε τότε με την Μαρμαρόπορτα ή Καινούρια Πόρτα, η οποία διακρίνεται σε αρκετές ταχυδρομικές κάρτες των αρχών του 20ου αιώνα και σε πίνακα του λαϊκού ζωγράφου Μούρμουρα (Τεριακή).
Στάση 21η. Νεκροταφείο Ρίθυμνας κλασικών χρόνων. Καμία συγκεκριμένη πληροφορία δεν άφησε ως τις μέρες μας το εκτεταμένο νεκροταφείο λαξευτών τάφων της περιοχής δυτικά της πόλης του Ρεθύμνου, μεταξύ της Μαρμαρόπορτας και του νεκροταφείου της Μεσαμπελίτισσας. Το παραθαλάσσιο εκείνο νεκροταφείο συγκροτούνταν από περισσότερους από 200 τάφους και καταστράφηκε το έτος 1869 κατά τις εργασίες εκβραχισμών για την οικοδόμηση του Στρατώνα και για την ισοπέδωση στη συνέχεια του περιβόλου του.
Στάση 22Η. Στρατώνες και Νομαρχία. Συνοικία Μικρά Χασίλια. Γερμανικό μνημείο. Οι Στρατώνες συγκροτούνταν από δύο κτήρια. Το ένα ήταν διώροφο και σχετικά μικρό και το έκτισε στα 1845 ο τότε Διοικητής Κρήτης Μουσταφά Πασάς, ο επονομαζόμενος Γκιριτλής (Κρητικός). Ο μεγάλος Στρατώνας, που σωζόταν μέχρι το 1941, οπότε βομβαρδίστηκε και στη συνέχεια κατεδαφίστηκε για τη δημιουργία της δυτικής κερκίδας του γηπέδου και του γερμανικού μνημείου, είχε οικοδομηθεί αμέσως μετά την Επανάσταση του 1866-1869. Οπωσδήπ
οτε κανένας Στρατώνας στο Ρέθυμνο δεν χτίστηκε από τους Ρώσους, οι οποίοι απλώς τους χρησιμοποίησαν και άφησαν με την παραμονή τους σ’ Αυτούς το όνομά τους. Το Νομαρχιακό Μέγαρο Ρεθύμνου κατασκευάστηκε στην αρχή της δεύτερης τουρκικής κυριαρχίας, επί Νουρή Πασά, σε βακουφικά επίσης κτήματα, στη συνοικία «Μικρά Χασίλια». Η έναρξη της κατασκευής του έγινε το 1844 και προοριζόταν για διοικητήριο του Ρεθύμνου και κατοικία του επάρχου. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε και ως ιατρείο της τουρκικής διοίκησης και αργότερα ως κτήριο διοικητικών υπηρεσιών (μέχρι και σήμερα) και δικαστήρια.
Στάση 23η. Ελληνιστικοί νεώσοικοι. Το έτος 1575 ο διορατικός ρέκτορας του Ρεθύμνου Alvise Lando αναρωτιόταν αν στα δυτικά του Ρεθύμνου υπήρξε κάποτε ένα άλλο λιμάνι, όπως διέκρινε από κάποιους αποβραχισμούς. Πολλούς αιώνες αργότερα αποδείχτηκε ότι είχε δίκιο, αφού δύο δίδυμες κατασκευές, με κατευθύνσεις από ανατολικά προς τα δυτικά και από βορρά προς νότο, ερμηνεύτηκαν από τους αρχαιολόγους ως νεώσοικοι του λιμανιού της ελληνιστικής Ρίθυμνας, η οποία απλωνόταν στο εσωτερικό του λόφου του Παλαιοκάστρου, του μεταγενέστερου λόφου της Φορτέτζας. Οι κατασκευές αυτές ακούγονται μέχρι σήμερα από τους Ρεθεμνιώτες ως «πλύστρες» ή «γλίστρες» και υπάρχει η αντίληψη ότι είχαν λατομηθεί για την κάθοδο των μουλαριών των Στρατώνων στη θάλασσα για καθαρισμό από τα παράσιτα. Τίποτα δεν αποκλείει και τη μεταγενέστερη αυτή χρήση τους.
Στάση 24η. Άγιος Σπυρίδωνας Φορτέτζας (Σκιέρος). Ο σπηλαιώδης ναός του Αγίου Σπυρίδωνα υπήρξε σημαντικός χώρος λατρείας ήδη από τη Βενετοκρατία. Κατά την πολιορκία της Φορτέτζας από τους Τούρκους επιχειρήθηκε η χρησιμοποίησή του ως τάφρου υπονόμευσης του φρουρίου. Επί Τουρκοκρατίας παρέμεινε στη διακριτική εξουσία των χανουμισσών της καθαρά τουρκογειτονιάς «Χαράκια». Το 1897 τον ανέλαβε η Χριστιανική Κοινότητα Ρεθύμνης και τα έτη 1902 και 1922 επισκευάστηκε, τόσο η εκκλησία όσο και το σπιτάκι ακριβώς από κάτω. Την εργασία προσέφερε εθελοντικά το «συνάφι» (συντεχνία) των χριστιανών κτιστών, γι’ αυτό και εθιμικά ο Άγιος θεωρείται ως προστάτης τους, όπως και γενικότερα των ενδεών και των αδυνάτων αλλά και των ναυτικών («Άγιε Σπυρίδωνα μου Σπυρίδωνα / απού ‘σαι στσοί Κορφούς / ξεμίστευγέ μας ούλους / μεγάλους και μικρούς»).
Στάση 25η. Ταρσανάς Αγίου Σπυρίδωνα. Στην περιοχή Squero (Σκιέρο), που σημαίνει μικρό ναυπηγείο, λειτουργούσε επί Βενετοκρατίας ο δεύτερος ταρσανάς του Ρεθύμνου, με προστάτη άγιο την παρακείμενη τότε εκκλησία της Αγίας Άννας (εκλείψασα). Στον ταρσανά του Αγίου Σπυρίδωνα πραγματοποιούνταν οι βασικές εργασίες και, αφού το πλοίο καθελκυόταν, οδηγούνταν στο βενετσιάνικο λιμάνι, όπου συμπληρωνόταν το «ντύσιμό» του. Στο συνδετήριο τείχος Φορτέτζας και τείχους της πόλης θα πρέπει να διανοιγόταν κάποια πυλίδα για επικοινωνία με το ναυπηγείο, αφού η υπεράνω κείμενη δυτική πυλίδα του φρουρίου δεν εξυπηρετούσε τοπογραφικά.
Στάση 26η. Βόρεια Πυλίδα Φορτέτζας και κανάλι προσέγγισής της. Κατά την πολιορκία του από τους Οθωμανούς το Ρέθυμνο και το φρούριό του δεν κατέστη δυνατόν να υποστηριχτούν ουσιαστικά από τη θάλασσα από τον ναυλοχούντα αλλά δειλό τελικά ενετικό στόλο. Ο ελάχιστος εφοδιασμός πραγματοποιήθηκε ως προς την πόλη από την Πύλη της Άμμου και ως προς τη Φορτέτζα από τη βόρεια πυλίδα, της οποίας η προσέγγιση είχε επιχειρηθεί να γίνει ομαλότερη με τη διάνοιξη στα βράχια ενός τεχνητού καναλιού. Ο καπουδάν πασάς, ανενόχλητος από τον αντίπαλο στόλο, με φορτηγά πλοία και 30 γαλέρες αγκυροβόλησε στην ανατολική αμμουδιά και επιβίβασε αιχμαλώτους και λάφυρα, έπλευσε προς τους Πετζακάδες και ξεφόρτωσε κανόνια και κάτω από τη βόρεια πυλίδα έριξε 12 κανονιές από τη ναυαρχίδα του, ως επιστέγασμα της θαλάσσιας κυριαρχίας του στόλου που διοικούσε.
Στάση 27η. Τουρμπές Σεχίτη Φορτέτζας. Πριν την κατασκευή του Περιφερειακού δρόμου το ερημικότερο μέρος του Ρεθύμνου ήταν η βόρεια ακτή του φρουρίου της Φορτέτζας. Έφτανε κανείς εκεί από ένα μονοπάτι, που οδηγούσε σε ένα απερίφρακτο τάφο αμέσως έξω από τη βορεινή πυλίδα. Ο τάφος ανήκε σε Τούρκο στρατιώτη, που κατά την πολιορκία πήγε να κατασκοπεύσει την πλευρά αυτή του φρουρίου, συνελήφθη, εκτελέστηκε μετά από βασανιστήρια και το πτώμα του πετάχτηκε κάτω από τα τείχη. Τα οστά του μεταφέρθηκαν στο Αϊβαλί το 1925. Το αναμμένο από τις Ρεθεμνιώτισσες χανούμισσες καντήλι του τάφου θα πρέπει να επηρέασε και τις αναφορές για παρόμοιες φλόγες στη δυτικότερη ακτή (Άγιος Νικόλαος και Αγία Φωτεινή).
Στάση 28η. Βράχια Σταρά και Νέο Λιμάνι. Οι Ρεθεμνιώτες είχαν ονοματοδοτήσει κάθε βράχο της ακτής του Κιουλούμπαση και του Περιφερειακού δρόμου. Από τα ονόματα αυτά διασώζονται σήμερα 14: «Χαράκα», «Μυτερό», «Χαμάμα», «Σκίστρα», «Μπαλί», «Μικρόλακος», «Χοιρόλακος», «Χαμαμάκι», «Γκόλφω», «Μεγάλη Σέλλα», «Κακοπέρατος», «Χατζή Κάβος», «Μανουσάκι» και «Κασέλα». Το Νέο Λιμάνι κατασκευάστηκε την περίοδο 1956-1967, βελτιώθηκε έκτοτε με 13 -μικρότερα ή μεγαλύτερα- έργα και έχει στοιχίσει σε αποπληθωρισμένο ποσό περισσότερα από 22 εκατομμύρια ευρώ.
Στάση 29η. Υπολείμματα συνδετήριου τείχους βενετσιάνικου λιμανιού-Φορτέτζας. Ρωμαϊκό κτήριο. Συνοικίες Σολέρο και Κιουλούμπαση. Στο ξεκίνημά του ο Περιφερειακός δρόμος υποστηρίζεται προς βορράν από υπόλειμμα του συνδετήριου τείχους βενετσιάνικου λιμανιού-Φορτέτζας. Λίγο πριν, η πλατεία Πλαστήρα είχε διαμορφωθεί με τις επιχωματώσεις από την κατεδάφιση του Πύργου του Νερού (Σου Κουλέ) το έτος 1953, οπότε κατά τη διάρκεια των εργασιών διαμόρφωσής της είχε αποκαλυφθεί ένα οικοδόμημα, πιθανόν κατοικία, όπως εικάζεται από το τμήμα της κρηπίδας και από τη βάση και το τμήμα του κίονα που αποκαλύφθηκαν. Η συνοικία Σολέρο της Βενετοκρατίας θα πρέπει να καταλάμβανε τον χώρο μεταξύ του λιμανιού και της ανατολικής απόληξης του φρουρίου, να αντιστοιχούσε δηλαδή με τη συνοικία που μεταγενέστερα ονομάστηκε Κιουλούμπασης (Γκιουλ Μπαξές).
Στάση 30η. Ξενοδοχείο Ιδαίον (εργοστάσιο Μουδριανάκη). Εξοχικά κέντρα. Στο χώρο όπου από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 λειτουργεί το ξενοδοχείο «Ιδαίον» υπήρχε το σημαντικό για τις διαστάσεις του Ρεθύμνου εργοστάσιο ξυλουργικής του Μουνδριανάκη. Ανήσυχος άνθρωπος ο ιδιοκτήτης του Βαγγέλης μαζί με τον Γιώργο Πρινιωτάκη επινόησαν στις αρχές του 20ου αιώνα ένα σύστημα εκμετάλλευσης της κυματικής ενέργειας της θάλασσας, το οποίο και εγκατέστησαν στα βράχια μπροστά από το εργοστάσιο. Η θάλασσα δεν άργησε να αποτελειώσει τον διαβρωμένο από την αλμύρα της σιδερένιο μηχανισμό. Μέχρι σήμερα αυτού του είδους ο μηχανισμός με τροποποιήσεις θεωρείται ως ο αποδοτικότερος για την εκμετάλλευση της κυματικής ενέργειας. Η περιοχή λειτουργούσε πάντα ως χώρος αναψυχής για τους κατοίκους της συνοικίας Κιουλούμπαση, με θαλάσσια λουτρά, παραστάσεις καραγκιόζη και, κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 με τα εξοχικά κέντρα των Παντελή Αναγνωστάκη, Φραγκουλατζή (Τρεχαντήρι) και Κατσίκη.
Η περιήγηση θα λήξει με προβολή ιστορικών φωτογραφιών από τα αρχεία Χ. Στρατιδάκη, Γ. Π. Εκκεκάκη, Γ. Σπανδάγου και Φωτο-Ρέθυμνο στον συνεδριακό χώρο του ξενοδοχείου «Ιδαίον.
Βασική Βιβλιογραφία:
Αετουδάκης Δ., Ρεθεμνιώτικο οδοιπορικό μέσα στο χρόνο, Αθήνα 1986.
Αρακαδάκη Μ., «Διάγραμμα του δικτύου ακτοφρουρών της Κρήτης από την Έκθεση του Nicola Gualdo de Priorati (1633)», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 13, 1997, σσ. 48-80.
Βαλαρής Θ., Μια πόλη αναμνήσεις, Ρέθυμνο 2005.
Γρυντάκης Γ., Η κατάκτηση της Δυτικής Κρήτης από τους Τούρκους. Η στάση των κατοίκων του διαμερίσματος Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 1998.
Εκκεκάκης Γ. Π., «Μια πληροφορία του Παύλου Βλαστού ανυπολόγιστα σημαντική για την ανίχνευση του ιστορικού παρελθόντος της πόλης μας», Κρητική Επιθεώρηση, φ. 13-1-1996.
Εκκεκάκης Γ., «Ένα περιηγητικό κείμενο του Παύλου Βλαστού με ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το ιστορικό παρελθόν του Ρεθύμνου», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 13 (1997), σσ. 131-140.
Καλοκύρης Κ., Ιστορία της πόλεως Ρεθύμνης. Α΄ Η αρχαία Ρίθυμνα, Αθήναι 1950.
Καραμαλίκη Ν., «Ελληνιστική κεραμική από τη Φορτέτζα Ρεθύμνου», στο Κώτσου Ε. (επιμ.), Ζ’ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Πρακτικά, Αθήνα 2001.
Καρινιωτάκης Μ., Ρεθυμνίων Νόστος. Εικόνες νόστου και μνήμες σύμβολα από εκείνη την ασπρόμαυρη καθημερινότητα των Ρεθυμνίων γηγενών της εικοσαετίας 1950-1970, Ρέθυμνο 2006.
Κούνουπας Μ., «Πλατεία Κιουλούμπαση», εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, φ. 12-9-2009.
Μαγιάφα Ειρ., «Νομαρχιακό Μέγαρο Ρεθύμνου», www.travelplorer.gr.
Μαλαγάρη Α. – Στρατιδάκης Χ., Ρέθυμνο, Οδηγός για την πόλη, Αθήνα 1985.
Μαλτέζου Χ., «Η φρούρηση των παραλίων του διαμερίσματος Ρεθύμνου», Αριάδνη τ. Α’ (1983), σσ. 139-172.
Μιχάλης Παπαδάκης, «Ρωσσικός Στρατών Ρεθύμνης», Ο Δούρειος Ίππος, τ. 2, 1985, Ρέθυμνο, σσ. 6-7.
Νουμανάκις Μ., «Άλλά τινα ιστορικά στοιχεία της πόλεως Ρεθύμνης», εφημερίδα Κρητική Επιθεώρησις, φ. 2-11-1954.
Ομάδα Alter Ego, «Γρίφοι Διαδικτυακού Κυνηγιού», www.alterego.com.gr <http://www.alterego.com.gr>, 2011.
Παναγόπουλος-Γκανασούλης, Εμποροβιομηχανικός Οδηγός της Ελλάδος, Αθήναι 1934, σσ. 871-877.
Παπαδάκης Κ. Ηλ., «Μια απεικόνιση των μοναστηριών και εκκλησιών των δυτικών περιοχών της πόλεως Ρεθύμνου», ret-anadromes.blogspot.com.
Παπαδάκης Κ. Ηλ., Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού Κουμπέ Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011.
Παπαδάκις Μ., «Τα τουρκικά προσκυνήματα στο Ρέθεμνος», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, περίοδος Β’, τ. 39, 1984, σσ. 209-222.
Παπαστρατής Θρ., «Η Ισραηλιτική Κοινότητα Ρεθύμνου», περιοδικό Χρονικά, τ. 32, 2009, φ. 223, σσ. 10-15.
Παπαστρατής Θρ., «Το Ρέθυμνο στις αρχές του 20ού αιώνα μέσα από τους εμπορικούς οδηγούς της εποχής», Κρητολογικά Γράμματα τ. 21, 2008, σσ. 227-269.
Παπιομύτογλου Γ. (επιμ.), Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 1995.
Παρασκευάς Π., «Μερικές ειδήσεις για τη βυρσοδεψία του Ρεθύμνου (1918-1939)», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 5/6, 1992, σσ. 25-28.
Πετρακάκη Αθ., Πυξίδα. Οδηγός στην Ιστορία του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2008.
Ποθουλάκης, Δ., Το Ρέθεμνος που έφυγε, Αθήνα 2008.
Σπανδάγος Γ., Μια πόλη μεταμορφώνεται. Το Ρέθυμνο στον 20ο αιώνα, Ρέθυμνο 2003.
Σπανδάγος, Γ., Ρέθυμνο. Λιμάνι και προκυμαία, Ρέθυμνο 1999.
Στεριώτου I., Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1560 – 1646), τ. Α’ και τ. Β’, Αθήνα 1992.
Στρατιδάκης Χ., «Σε κίνδυνο τα σπήλαια της δυτικής παραλίας του Ρεθύμνου. Μνημεία φυσικής ιστορίας του τόπου μας», εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, φ. 10-1-1996.
Στρατιδάκης Χ., Τα σπήλαια του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011.
Τσιριμονάκη Μαρία, Εν Ρεθύμνω, Ρέθυμνο 1997.
Στους Νίκο Σταγάκη για τη βοήθεια στην ξενάγηση και στον Μπάμπη Μπιρλιράκη για τη φιλοξενία στο ξενοδοχείο «Ιδαίον».
Οι υποψήφιοι περιηγητές θα πρέπει να φροντίσουν να κρατούν νερό και αντηλιακό και να φορούν καπέλο και παπούτσια κατάλληλα για περπάτημα εντός εκτός δρόμου.
Σάββατο 1 Ιουνίου 8:30 στην ανατολική ακτογραμμή του Ρεθύμνου, από το βενετσιάνικο λιμάνι μέχρι το Μνημείο στην Άμμο των Μισιρίων.
σχολικός σύμβουλος
