Αντώνιος Χατζή Γεωργίου Βεβελάκης, Ρεθύμνιος Κρης Ζωγράφος

Τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο: «Αντώνιος Χατζή Γεωργίου Βεβελάκης, Ρεθύμνιος Κρης Ζωγράφος» δημοσίευσε πρόσφατα ο γνωστός πρωτοπρεσβύτερος π. Χαράλαμπος Κ. Καμηλάκης, επίκ. καθηγητής της Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Ιερατικώς προϊστάμενος τού Μητροπολιτικού μας Ναού.

Ο Αντώνιος Χατζή Γεωργίου Βεβελάκης, ζωγράφος του ΙΘ’ αιώνα, γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το έτος 1819 και πέθανε το 1914. Είναι ο σπουδαιότερος και δημιουργικότερος αγιογράφος της εποχής του στον χώρο του Ρεθύμνου. Το ύφος της αγιογραφίας του -όπως επιτυχώς παρατηρεί ο π. Χαράλαμπος- χαρακτηρίζεται από έναν εκλεκτικιστικό συγκερασμό παραδοσιακού, σε ό,τι αφορά στη θεματολογία και τη σύνθεση και δυτικού σε ό,τι αφορά στην απόδοση των παραστάσεων, το οποίο δυτικό, τελικά, φαίνεται να υπερισχύει στα έργα του Βεβελάκη, χωρίς, όμως, ουδόλως να αλλοιώνει τον θρησκευτικό τους χαρακτήρα. Έτσι, οι εικόνες του Βεβελάκη δεν παύουν, σε καμιά περίπτωση, να διατηρούν το ακραιφνώς εκκλησιαστικό τους ύφος και τη θέση τους ως «εικονισμάτων» λατρείας και προσευχής στην ορθόδοξη εκκλησία. Απόδειξη ο μητροπολιτικός ναός του Ρεθύμνου, που σεμνύνεται ότι κοσμείται από τις γνωστές μας τεράστιες του τέμπλου εικόνες του Βεβελάκη, τις πρώτες που «διάβασαν» τα παιδικά μας ματάκια, και που συνεχίζουν και σήμερα να διδάσκουν τους πιστούς της πόλης μας καλλιτεχνικό ήθος και ευσέβεια.

Παρότι πλούσιο το καλλιτεχνικό υλικό για τους ζωγράφους του ΙΘ’ αι. τόσο στην Κρήτη όσο και στον νομό Ρεθύμνου ειδικότερα, οι πληροφορίες μας γύρω από αυτούς είναι ακόμα ελάχιστες. Έτσι, η διατριβή του π. Χαραλάμπους για τον Αντώνιο Χατζή Γεωργίου Βεβελάκη, τον σπουδαίο Ρεθύμνιο αγιογράφο που παρουσιάζομε με το σημείωμά μας αυτό, καθίσταται ιδιαίτερα σημαντική. Θα την αποκαλούσαμε συμβολή, για τη συγκεκριμένη περίοδο, λόγω του πλήθους και της σπουδαιότητας των πληροφοριών που προσκομίζει στον αναγνώστη της.

Και πιο συγκεκριμένα, στο Α’ Μέρος αυτής, εξετάζονται τα ιστορικά, καλλιτεχνικά και ιδεολογικά ρεύματα που επηρέασαν την Κρήτη κατά τον ΙΘ’ αιώνα- στον οποίο ανάγεται το έργο και του υπό εξέτασιν Ρεθυμνίου αγιογράφου- ενώ, φυσικά, εξετάζεται και αυτός ο ίδιος ο αγιογράφος, η οικογένεια και το έργο του.

Στο Β’ Μέρος της μελέτης παρουσιάζονται, περιγράφονται, συσχετίζονται και αναλύονται 161 χρονολογημένα, ενυπόγραφα του Βεβελάκη έργα, κατά θεματική (π.χ. Αγία Τριάς, Θεοτόκος, Πρόδρομος, Άγιοι κ.λπ) και χρονολογική σειρά και 93 χρονολογημένα μεν, αλλά ανυπόγραφα, αποδιδόμενα, όμως, στον Βεβελάκη έργα. Πρόκειται για ένα σημαντικό, θεωρώ, Μέρος, το «κλειδί» της όλης μελέτης.

Στο Γ’ Μέρος παρουσιάζονται κάποια από τα ελάχιστα -πέραν της αγιογραφίας- έργα του εξεταζόμενου ζωγράφου, σε άλλους χώρους της Τέχνης, που φανερώνουν, αν μη τι άλλο, την έκταση και τον πλούτο των καλλιτεχνικών του δεξιοτήτων^. δηλαδή, δύο προσωπογραφίες, έξι εικονογραφήσεις βιβλίων, ένα μαρμάρινο αρτοφόριο με ζωγραφικές παραστάσεις στις πλευρές του, που εκτίθεται στην έκθεση Εικόνων και Κειμηλίων του Πανελληνίου Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου και τρία χαρακτικά μεταξύ των οποίων και η αριστουργηματική λιθογραφία (1873), που φυλάσσεται στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ενορίας του Μητροπολιτικού Ναού και η οποία απεικονίζει σε αρνητικό σχέδιο τον ναό και ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα γύρω από αυτόν [σχολεία (Παρθεναγωγείο, Ελληνική Σχολή, Αλληλοδιδακτικόν Σχολείον), βοηθητικούς χώρους κ.λπ.].

Ειδικό για το Ρέθυμνο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Δ’ Μέρος της διατριβής, όπου εξετάζονται οι Αφιερωτές και Παραγγελιοδότες των εικόνων, από το οποίο παίρνουμε πολλές πληροφορίες για τη δομή και την οργάνωση της ρεθεμνιώτικης κοινωνίας, από τη μελέτη και ερμηνεία των επιγραφών, που αποκρυπτογραφούν την κοινωνική, πολιτιστική, θρησκευτική και πνευματική ζωή του Ρεθύμνου.

Το Ε’ Μέρος αποτελεί, θεωρώ, την κορύφωση της μελέτης. Εδώ προσεγγίζεται ερευνητικά η ζωγραφική του Βεβελάκη και ειδικότερα η τέχνη, η τεχνική και η τεχνοτροπία του, ενώ τα συμπεράσματα που ακολουθούν ολοκληρώνουν την εικόνα και το έργο του καλλιτέχνη σε σχέση με την εποχή του και τους σύγχρονους και ομότεχνούς του και γενικά την προσφορά του στον χώρο της θρησκευτικής ζωγραφικής.

Θεωρούμε εξαιρετικά πρωτότυπη και λειτουργική την εν γένει δομή και εσωτερική διάρθρωση του βιβλίου. Και ειδικότερα, η ανάλυση των εικόνων του καλλιτέχνη αγιογράφου (περιγραφή, συσχέτιση και ανάλυση), στο Β’ Μέρος, μπορεί, ταυτόχρονα, να παρακολουθείται άνετα και καταλεπτώς από τον Κατάλογο των έργων του Βεβελάκη, που παρατίθεται στο Παράρτημα της διατριβής. Εδώ, σε φωτογραφική μορφή παρατίθενται έγχρωμες όλες οι εικόνες του αγιογράφου, μαζί με σχετικό συγκριτικό υλικό άλλων ομόθεμων εικόνων.

Εξαιρετικά, επίσης, πρωτότυπη και πρακτική, που εκπληρώνει ικανοποιητικά την ειδική λειτουργία και τον σκοπό για τον οποίο προορίζεται, θεωρούμε και την ομαδοποίηση των έργων του Βεβελάκη σε πίνακες κατά θεματική, χρονολογική κ.λπ. σειρά. Έτσι, μπροστά του ο αναγνώστης έχει ομαδοποιημένη όλη τη θεματολογία του έργου του Βεβελάκη [φερ’ ειπείν Αγία Τριάς, Χριστός (Παντοκράτωρ- Μέγας Αρχιερεύς- Η Άμπελος κ.λπ., Γέννηση- Βάπτιση- Μεταμόρφωση- Ανάσταση κ.λπ.), Παναγία (Βρεφοκρατούσα- Γλυκοφιλούσα κ.λπ.- Ευαγγελισμός- Κοίμηση), Πρόδρομος, διάφοροι Άγιοι κ.λπ.]. Όλα, λοιπόν, τα παραπάνω θέματα είναι τακτοποιημένα στην εν λόγω μελέτη του π. Χαραλάμπους καθ’ ομάδες, ώστε να μπορείς να τα παρακολουθήσεις κατά θεματική και χρονολογική σειρά δημιουργίας τους, αλλά και ως προς τον τόπο και τον χώρο όπου αυτά ευρίσκονται.

Οι εικόνες τους Βεβελάκη είναι διάσπαρτες σε όλη την Κρήτη και μάλιστα στον νομό Ρεθύμνου, στον Μητροπολιτικό ναό του οποίου ο Βεβελάκης έχει ζωγραφίσει όλες της Δεσποτικές εικόνες του τέμπλου, τις εικόνες του Δωδεκάορτου, δύο εικόνες του Σκευοφυλάκιου και τέσσερις του Εκκλησιαστικού Μουσείου.

Αρκετές εικόνες, από τις καλύτερες του Βεβελάκη, είχαμε και μεις την τύχη να εντοπίσουμε κατά την έρευνά μας στα χωριά Κεραμές και Αγαλλιανός και τις έχουμε δημοσιεύσει στο σχετικό βιβλίο μας (Ρέθυμνο 2002). Όμως, πολλές εικόνες του Βεβελάκη υπάρχουν διάσπαρτες και στις Κυκλάδες (Τήνο, Νάξο και Σύρο), δεδομένου ότι μετά τον θάνατο της συζύγου του και λόγω της τότε εμπόλεμης κατάστασης της Κρήτης, ο Βεβελάκης κατέφυγε πρόσφυγας- όπως και πολλοί άλλοι Κρητικοί- στις Κυκλάδες και πιο συγκεκριμένα στην Τήνο. Στο διάστημα παραμονής του στην Τήνο ζωγράφισε εικόνες σε ναούς της Νάξου και της Σύρου, όπου μάλιστα υπήρχε και δρόμος αφιερωμένος στον εν λόγω Κρητικό ζωγράφο: «οδός Αντωνίου Βεβελάκη του Κρητός».

Είμαστε σε θέση να βεβαιώσουμε τον αναγνώστη μας για τη σπουδαιότητα του όλου έργου, το οποίο με πολλήν ομολογουμένως φιλοπονία, ένθεο ζήλο και επιστημονική δεοντολογία, ακρίβεια και πληρότητα δημιούργησε ο φίλος συγγραφέας του π. Χαράλαμπος Καμηλάκης, με ίδιον χαρακτηριστικό γνώρισμα τη μελέτη και ανάδειξη της νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Ζωγραφικής τού 19^ου αιώνα στην Κρήτη.

Ευχαριστούμε θερμά τον εκλεκτό φίλο π. Χαράλαμπο Καμηλάκη και γι’ αυτήν την όντως μεγάλη και γενναιόδωρη προσφορά του προς το «θησαυροφυλάκιο της πίστεως του παναγιόφιλου λαού του Ρεθύμνου, τον Καθεδρικό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου» αλλά και προς τη μεγάλη μορφή του Ρεθύμνιου αγιογράφου Αντώνιου Χατζή Γ. Βεβελάκη. Με το βιβλίο του αυτό να είναι βέβαιος ότι δικαίως καταλέγεται στους ικανούς ιχνευτές των Κρητικών Γραμμάτων, της θεολογίας και της εκκλησιαστικής Ζωγραφικής Τέχνης τού 19^ου αιώνα.

http://ret-anadromes.blogspot.com/