Ο γύρος της Κρήτης στα 1415 από το Χριστόφορο Μπουοντελμόντι, έκδοση του Συλλόγου Πολιτιστικής Αναπτύξεως Ηρακλείου (1983) με πρόλογο Στυλιανού Αλεξίου και Μετάφραση -Εισαγωγή Μάρθας Αποσκίτη, περιέχει αρκετές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες από την καθημερινότητα της εποχής εκείνης.
Η «δημοσιογραφική» ματιά του περιηγητή, κρατά τα στοιχεία εκείνα που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σε πολλά σημεία θα μπορούν μάλιστα οι ιστορικοί και κοινωνιολόγοι να οδηγηθούν σε χρήσιμα συμπεράσματα καλύπτοντας κενά που έχει αφήσει η αμιγώς ιστορική καταγραφή των γεγονότων.
Για παράδειγμα φαίνεται ότι οι διαφορές μεταξύ των μεγάλων οικογενειών δεν επηρεάζονται από την πορεία του χρόνου και συνεχίζουν να υπάρχουν. Επίσης βλέπουμε ότι ο Κρητικός εκδηλώνει τη φιλική του διάθεση χωρίς να γίνεται δουλοπρεπής στον ξένο.
Σας είχαμε υποσχεθεί να μείνουμε στο Μέρωνα, όπου ο Φλωρεντινός καλόγερος που επηρεασμένος από τον Πτολεμαίο και τον Πλίνιο είχε επισκεφθεί την Κρήτη για να επιβεβαιώσει ιδίοις όμμασι όσα αναφέρουν για το νησί οι δυο αρχαίοι γεωγράφοι ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Στην εύλογη απορία κάθε αναγνώστη πως συνεννοείτο ο Μπουοντελμόντι με τους ντόπιους μας απαντά η κ. Μάρθα Αποσκίτου στην εισαγωγή του βιβλίου αναφέροντας ότι ο καλόγερος είχε διδαχθεί στη Ρόδο τα ελληνικά, οπότε απολάμβανε με άνεση την κρητική πραγματικότητα ζώντας τους απλούς ανθρώπους.
Από την επίσκεψη στον Μέρωνα
Η επίσκεψή του όμως στον Μέρωνα αποδείχτηκε εξαιρετικά χρήσιμη για την συλλογή στοιχείων που τον ενδιέφεραν.
Ας αφήσουμε όμως και πάλι τον Χριστόφορο Μπουοντελμόντι να μας τα διηγηθεί όπως τα μεταφέρει στο χορηγό του Νικολό Νίκολι.
«Ένας δύσβατος δρόμος μας έφερε στην άλλη πλευρά του βουνού Ίδη, στο χωριό Μέρωνας. Είναι χτισμένο σε ένα ύψωμα με ευχάριστη θέση. Στην πλαγιά ψηλών βουνών διακρίναμε πολλές καρυδιές και καρποφόρα δέντρα με ένα αρχοντικό σπίτι. Ετοιμαζόμουν να θαυμάσω το τοπίο όταν ένας καλόγερος άρχισε να μου λέει:
«Όταν ο αγιότατος αυτοκράτοράς μας, κύριος της Οικουμένης και της Κωνσταντινουπόλεως, εγκατέλειψε τη σχιματική και διεφθαρμένη εκκλησία σας στις πλάνες της και μας εστερέωσε στην αγία ορθόδοξη πίστη, χάρις στο σεβαστό μας πατριάρχη, μας έστειλε για να μας προστατεύσει από τις παγίδες των δικών σας τον Καπετάνιο Καλλέργη, ο οποίος μας διοίκησε με τόση αγάπη και αφοσίωση στην πίστη μας, ώστε σήμερα ακόμα οι απόγονοί του δεν θεωρούνται άνθρωποι, αλλά θεοί εδώ κάτω. Όλη η Κρήτη ζει με την εμπιστοσύνη που έχει σ’ αυτούς και ό,τι και να υποδείξει ο πιο μικρός απ’ αυτούς αμέσως το εκτελούμε με όλη μας την ψυχή. Και για να μη συλληφθούν οι Καλλέργηδες, κύριοι, από τους Φράγκους σας δεν κατοικούν ποτέ όλοι μαζί στο ίδιο μέρος.
Γίνονται όλο και πιο ισχυροί με την ομόνοια στις κορυφές της Δίκτυς και των Λευκών Ορέων. Ο πιο ηλικιωμένος από αυτούς κατοικεί ακριβώς εδώ. Βλέπεις ανάμεσα στην Ίδη και σε μας αυτή την πεδιάδα τη στολισμένη με μεγάλα χωριά σκορπισμένα εδώ κι εκεί; Δεν φθάνει κανείς σε αυτά παρά από δρόμους επικίνδυνους και ανώμαλους. Οι εξόριστοι όλων των τάξεων καταφεύγουν εδώ και οδηγούνται στον κύριο Ματθαίο Καλλέργη, ο οποίος τους φέρεται πολύ καλά. Βλέπει ακόμη κανείς στα ανατολικά, μια άλλη πεδιάδα, πολύ γόνιμη, στις ρίζες των βουνών. Στην άκρη αυτής της πεδιάδας υπάρχει το μεγάλο χωριό. Άγιος Θωμάς. Λένε ότι κατά την αρχαιότητα ένας πολυάριθμος πληθυσμός ζούσε εδώ χωρίς τείχη και χωρίς σπίτια. Σήμερα ακόμη οι άνθρωποι κατοικούν στις σπηλιές αυτές του περασμένου καιρού και ζουν από τη συγκομιδή των κερασιών και από τα αμπέλια».
Αφού είχε πει όλα αυτά, στρέφοντας προς το ανατολικό μέρος, ο καλόγερος με οδήγησε στον ηγούμενό του, ο οποίος για χάρη της πόλης μας Φλωρεντίας, με δέχτηκε πολύ φιλικά. Κουβεντιάζοντας για πολλά πράγματα ιταλικά και ελληνικά, ανεβήκαμε με αργό βηματισμό σε ένα βουνό, ενώ ο ηγούμενος συνοδευόταν από τους υποτακτικούς του. Στους πρόποδες αυτού του βουνού ρέουν εκατό πηγές νερού.
Ιστορικές οικογένειες
Κοντά τους όπως μας είπε οι «Ρωμαίοι» κατοικούν σε μεγάλα χωριά. Σ’ αυτό το σημείο παρακάλεσα τον ηγούμενο με ζωηρή περιέργεια να μου διηγηθεί περί τίνος πρόκειται. Ζυγίζοντας τα λόγια του άρχισε με αυτό τον τρόπο:
«Αφού ο Κυρ-Φωκάς ανέκτησε τη νήσο για λογαριασμό του αυτοκράτορά μας, ήρθε ο γιος του αυτοκράτορα στο νησί με δώδεκα από τους σπουδαιότερους άρχοντες της Πόλης, για να εξουσιάσουν το νησί. Παραχώρησε σ’ όλους αυτούς τους αφέντες εξουσία και γαίες. Έπειτα αφού πέρασε ένα αρκετά μακρύ διάστημα, εξαντλημένοι από τους συνεχείς πολέμους, συγκεντρώθηκαν σ’ αυτά τα βουνά.
Αυτοί οι σημερινοί φέρουν ακόμη τα οικόσημα και τα ονόματα των παλιών ρωμαϊκών οικογενειών. Έγιναν τόσοι πολλοί, ώστε αν συμφωνούσαν θα τους ήταν εύκολο να καταλάβουν τη νήσο. Είναι πρώτα οι Χορτάτζηδες, γύρω στους πεντακόσιους. Οι Μελισσηνοί γύρω στους τριακόσιους. Οι Λιγνοί γύρω στους χίλιους εξακόσιους. Οι Βλαστοί γύρω στους διακόσιους. Οι Κλάδοι που είναι εκατόν ογδόντα. Οι Σκορδίληδες οκτακόσιοι. Τέλος ύστερα από πολύ καιρό ήρθαν δυο άλλες γενιές και απέκτησαν και αυτές κτήματα. Οι Αρκολέοι, οι οποίοι είναι εκατό και οι Λίτινοι που είναι μια τριανταριά. Αυτοί εδώ προτίμησαν να εγκατασταθούν στην περιοχή της Σητείας διότι διαφώνησαν με τους άλλους».
Ενώ ο ηγούμενος έλεγε αυτά τα λόγια φθάσαμε σε μια μικρή πεδιάδα. Εδώ κοντά σε μια πηγή, κάτω από ψηλές καρυδιές ξεκουραστήκαμε από τον κόπο μαζί με τους μοναχούς. Ακολουθούμε έπειτα το δρόμο μας πεζοί και λέμε και ξαναλέμε «καλή αντάμωση» σ’ αυτούς που μένουν. Κατεβαίνουμε από ένα στενό μονοπάτι με περάσματα πολύ επικίνδυνα, ενώ από τα ύψη με φωνές μας χαιρετούν αυτοί τους οποίους αφήσαμε…
Σκοπός και η αγορά χειρογράφων
Πραγματικά απολαμβάνεις το οδοιπορικό αυτό που φαίνεται να διήρκεσε τρεις μήνες αλλά από άλλα χειρόγραφα φαίνεται ότι υπήρξε και συνέχεια σύμφωνα με τις πολύτιμες διευκρινίσεις της κας Μάρθας Αποσκίτη στην εισαγωγή του βιβλίου που μας έδωσε ο σύλλογος Πολιτιστικής Αναπτύξεως Ηρακλείου.
Καρπός των ταξιδιών αυτών ήταν η συγγραφή δυο βιβλίων σε μεσαιωνική λατινική γλώσσα. Το ένα τιτλοφορείται «Βιβλίο των νήσων του Αρχιπελάγους (δηλαδή του Αιγαίου) και το άλλο «Περιγραφή της νήσου Κρήτης. Τα δυο βιβλία συνοδεύονται με ελεύθερα σχεδιάσματα και χάρτες, που όπως φαίνεται φιλοτέχνησε ο ίδιος ο Μπουοντελμόντι.
Το ταξίδι στην Κρήτη πραγματοποιήθηκε όπως προκύπτει από το ίδιο το έργο, σε διάστημα λίγων μηνών την άνοιξη του 1415. Φαίνεται όμως ότι ο Μπουοντελμόντι έμεινε και έπειτα από το έτος αυτό στην Κρήτη αγοράζοντας από μοναστήρια χειρόγραφα Ελλήνων συγγραφέων. Πάνω στα οποία σημείωνε ο ίδιος το έτος και τον τόπο της αγοράς. Οι σημειώσεις αυτές στα βιβλία, που σώζονται στην Ιταλία φθάνουν ως το 1418. Η αγορά αυτών των χειρογράφων φαίνεται πως ήταν κι ένα από τους σκοπούς του ταξιδιού.
Περίπλους με μια γαλέρα
Η κ. Αποσκίτου απαντά και στην απορία του πιο απαιτητικού αναγνώστη που θα ήθελε να ξέρει με ποιο είδος πλοίου ταξίδευε ο Φλωρεντινός καλόγερος.
Επέβαινε λοιπόν σε μια γαλέρα που εκτελούσε επίσημη αποστολή αν κρίνουμε από το γεγονός ότι σε κάποιο σημείο οι ντόπιοι αποκαλούν τους επιβάτες της γαλέρας «ρέκτορες και επιθεωρητές που επιβάλλουν την τάξη». Πιθανότατα επρόκειτο για γαλέρα του βενετικού δημοσίου που ενεργεί έλεγχο των ακτών. Πουθενά άλλωστε ο καλόγερος δεν αναφέρει για μεταφορά ή φόρτωση εμπορευμάτων.
Η επίσημη ιδιότητα του πλοίου προκύπτει και από την υποδοχή και τη φιλοξενία που προσφέρει ο καστελάνος της Κισάμου, δηλαδή ο Βενετός διοικητής του καστελιού και της επαρχίας Κισάμου.
Άραγε θα είχε μόνο καλές εντυπώσεις ο Μπουοντελμόντι από το ταξίδι του στην Κρήτη. Δυστυχώς όχι, σύμφωνα πάντα με τις μελέτες της κας Αποσκίτη.
Σε μια άλλη εκδρομή αναφέρεται πως τον …ξυλοφόρτωσαν γενναία Κρητικοί επειδή νόμισαν ότι θέλει να τους πάρει ένα χειρόγραφο με το βίο του Αη Κυρ Γιάννη…
Φαίνεται όμως ότι το ατυχές αυτό περιστατικό δεν επηρέασε καθόλου τις καλές εντυπώσεις που απεκόμισε γνωρίζοντας καλύτερα την Κρήτη.
Πόσα οφείλουμε αλήθεια στους σοφούς και λόγιους αυτού του νησιού που με τόση υπομονή, μελετώντας πηγές και ελέγχοντας τα στοιχεία επιμελώς, μας έδωσαν μια τόσο γλαφυρή εικόνα από τη ζωή του νησιού μας στο βάθος του χρόνου. Και πόσο αναγκαίο αποδεικνύεται να φθάνουν στο τυπογραφείο μελέτες όπως αυτή που φωτίζουν άγνωστες πτυχές της τοπικής ιστορίας.
