Πάνε χρόνια που ασχολούμαι με τη συλλογή στοιχείων γύρω από το δάσκαλο Γιώργη Ζανουδάκη. Και ποτέ δεν αισθάνομαι ότι μπορώ να ξεκινήσω την αναφορά μου στη μεγάλη αυτή μορφή του Ρεθύμνου, καθώς όλο και κάτι καινούργιο αναφύεται.
Ο Γιώργης Ζανουδάκης κυριαρχούσε στην πνευματική και πολιτιστική ζωή χωρίς ποτέ να επιδιώξει την προσωπική του προβολή. Και απέδειξε τα αγνά πατριωτικά του αισθήματα σε δύσκολους καιρούς τότε που αρκετοί άλλοι ευυπόληπτοι συμπολίτες για χάρη οικογενείας και παιδιών αναγκάστηκαν να δώσουν γη και ύδωρ στους παντός χρώματος και ιδεολογίας κρατούντες για να κοιμούνται χωρίς το άγχος στο χτύπημα της πόρτας. Για μια θεσούλα του παιδιού στο δημόσιο.
Ήξεραν τι έκαναν οι κάθε εποχής διαχειριστές της τύχης του έθνους μας. Με ή χωρίς κατάχρηση εξουσίας, ήξεραν πώς να κρατήσουν τον απελπισμένο από την ανέχεια και την ανασφάλεια κοσμάκη. Ας είναι όμως.
Όταν νόμιζα πως είχα αρκετά στοιχεία για να κάνω το αφιέρωμά μου στο Γιώργη Ζανουδάκη έτυχε να το φέρει η κουβέντα με ένα εκλεκτό και ιδιαίτερα προσφιλή μου συνάδελφο, τον Κώστα Τσουράκη, (στον οποίο οφείλω κυρίως την αγάπη μου για ιστορική έρευνα και φιλαναγνωσία σε βαθειά πελάγη) και ν’ ακούσω πολύ ενδιαφέροντα πράγματα.
Ζήτησα λοιπόν από τον καλό συνάδελφο να μου δώσει γραπτές αυτές τις τόσο τρυφερές αναμνήσεις κι εκείνος ανταποκρίθηκε πρόθυμα λίγες μέρες μετά. Έχω την αίσθηση ότι πρόκειται για ένα ιστορικής σημασίας κείμενο, καθώς χωρίς υπερβολές και σχόλια που κουράζουν περιγράφει μια εποχή που μαζί με τον πόλεμο θα πρέπει να ξορκίζει κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος.
Η επιστολή του κ. Κώστα Τσουράκη:
Η αναφορά σου στο Δάσκαλο Γιώργη Ζανουδάκη, κατά την πρόσφατη μακρά τηλεφωνική συνομιλία μας, ανακάλεσε στη μνήμη μου όσα έζησα από κοντά και όσα έχω μάθει για τη ζωή και τη δράση του. Δεν χρειάστηκε και μεγάλη προσπάθεια να τα θυμηθώ, αφού ποτέ δεν τον έχω ξεχάσει, καθώς μια κρίσιμη περίοδος του βίου μου έχει συμπέσει και έχει σημαντικά επηρεαστεί από τη ζωή και την πολυσχιδή δράση του Δασκάλου. Δεν θα σου τα γράψω ως «επιτήδειος ουδέτερος», καθώς είμαι βαθύτατα επηρεασμένος. Τα πραγματικά περιστατικά, όμως, στα οποία θα αναφερθώ είναι αληθινά και τεκμηριωμένα.
Το Γιώργη Ζανουδάκη πρωτογνώρισα στη γειτονιά μου, στην οδό Β. Κορνάρου. Δυο πόρτες πιο πέρα από το σπίτι μας ήταν το γραφείο της Επιθεώρησης Δημοτικής Εκπαίδευσης, όπου είχε εγκατασταθεί ο Δάσκαλος ως αναπληρωτής Επιθεωρητής. Γρήγορα αντιλήφθηκα ότι υπήρχε γνωριμία, αν όχι φιλία, ανάμεσα σ’ εκείνον και στην οικογένειά μου. Από την οικειότητα αυτή εισέπραξα εκ μέρους του προσωπική συμπάθεια και ηθική υποστήριξη, την οποία χρειαζόμουν. Είχαμε πρόσφατα χάσει τον πατέρα μας, αλλά και γενικά η ατμόσφαιρα γύρω μας ήταν βαριά και δύσκολη.
Στην αρχή ενημερώθηκα ότι ο Επιθεωρητής είναι «δικός μας άνθρωπος». Πράγματι, ο Γιώργης Ζανουδάκης είχε υπάρξει δάσκαλος και του πατέρα μου. Και στα πρόσφατα συγκλονιστικά χρόνια της ναζιστικής κατοχής είχαν συμπορευθεί στις γραμμές της οργανωμένης εαμικής εθνικής αντίστασης.
Την επόμενη σχολική χρονιά τον είχα κι εγώ δάσκαλο στο 1ο Δημοτικό Σχολείο, στο ιστορικό «Τούρκικο σχολείο». Όπως ήταν φυσικό, το καταχάρηκα. Φάνηκε ότι το χάρηκε κι εκείνος. Με καλούσε συχνά τα απογεύματα στο σπίτι του, στη λεωφόρο Κουντουριώτη, όπου κυριαρχούσε η σεμνότητα και η αξιοπρέπεια της συζύγου του και της κόρης τους.
Στη σχολική αίθουσα το μάθημα του Γιώργη Ζανουδάκη άρχιζε με το… ξύσιμο των μολυβιών! Μόλις είχαμε βγει από το έρεβος και τη φτώχεια της κατοχής, για πολλούς μαθητές η ξύστρα ήταν απλησίαστη πολυτέλεια και η αντικατάσταση των μολυβιών ήταν κι αυτή δύσκολη. Γι’ αυτό δεν έπρεπε να εξαντλούνται γρήγορα με αδέξιο ξύσιμο από εμάς τους μαθητές ή τους γονείς μας.
Μόλις μπαίναμε στην αίθουσα, τοποθετούσαμε τα άξυστα μολύβια πάνω στην έδρα. Έμπαινε ο δάσκαλος, έβγαζε από την τσέπη του ένα καλοακονισμένο σουγιά, άρχιζε να ξύνει τα μολύβια και ταυτόχρονα να διαλέγεται μαζί μας. Το μάθημά του εν πολλοίς ήταν διάλογος. Το σύστημά του, όπως το αντιλαμβάνομαι εκ των υστέρων, εδραζόταν στη δεκτικότητα του μαθητή. Δίδασκε με τρόπο που να μη μας αιφνιδιάζει. Με την απλότητα της διατύπωσης, με την επιλογή των λέξεων και με τα παραδείγματα, «ακουμπούσε» τα θέματα σε προσλαμβάνουσες που ήταν λογικό να έχουμε, τα μπόλιαζε με εικόνες που ήταν βέβαιο ότι μας ήταν οικείες. Οι ερωτήσεις του διευκόλυναν την απάντηση του μαθητή, δεν ήταν σε απόσταση από εκείνα που γνωρίζαμε και με τη βοήθειά του κατανοούσαμε τις καινούριες έννοιες που ήθελε να εισαγάγει.
Με το σουγιά στο μολύβι και με λοξή ματιά στο τετράδιο, με ρώτησε μια μέρα: «Δε μου λες, Τσουράκη, σε φωνάζει κανείς Κωνσταντίνο;».
«Όχι κύριε».
«Τότε, γιατί, το γράφεις έτσι στο τετράδιο σου;».
Έλα ντε! Ο διάλογος για το θέμα είχε εξαντληθεί μόλις ξεκίνησε. Το όνομα Κωνσταντίνος, που επέβαλλαν στα επίσημα έγγραφα ήταν πεποιημένο και για πολλούς αντιπαθές, ιδιαίτερα στην Κρήτη (με τη διαιώνιση του Διχασμού, που είχε προσωποποιηθεί μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου). Από τότε η μπίλια κάθισε στο Κώστας, ακριβώς όπως φώναζαν και τον παππού μου.
Μετά ήλθε η θύελλα, που δεν ήταν ξαφνική μπόρα. Τα σύννεφα -και οι βροντές- είχαν ήδη πυκνώσει πριν καλά καλά έλθει η απελευθέρωση. Μια μέρα, τα μολύβια έμειναν άξυστα πάνω στην έδρα, το μάθημα δεν έγινε, επιστρέψαμε στα σπίτια μας, χωρίς εργασία για το σπίτι. Περιέργως, δεν φάνηκε να το χαιρόμαστε σαν αναπάντεχο λαχείο. Η ατμόσφαιρα ήταν βαριά, εξαιτίας, ίσως, και της απόλυτης σιωπής των αρμοδίων για την απουσία του Δασκάλου. Προφανώς, είχαν όλοι αιφνιδιαστεί.
Τα νέα στην πόλη είχαν ήδη κυκλοφορήσει. Άλλωστε, τα γεγονότα διεξήχθησαν εν πληθούση αγορά. Το Δάσκαλο είχαν συλλάβει παρακρατικά καθάρματα και τον είχαν οδηγήσει δερόμενο στη φυλακή, όπου τον παρέδωσαν στο επίσημο κράτος! Το οποίο τον παρέλαβε και τον φυλάκισε!
Η πληγή ήταν βαθιά για την παιδική ψυχή μου και μπορώ να πω ότι και σήμερα ακόμη, στην όγδοη δεκαετία της ζωής μου, δεν έχει κλείσει. Η επίδραση στη συμπεριφορά μου και στη μαθητική επίδοση ήταν ολοφάνερη. Εκτός των άλλων, προέκυψε εκ μέρους μου απροκάλυπτη εχθρότητα απέναντι στο δάσκαλο που τον αντικατέστησε.
(Στα γεράματά μας συναντηθήκαμε τυχαία στην Αθήνα με το συνταξιούχο δάσκαλο Στ. Ρ. Μετά τις συστάσεις, του θύμισα ότι ήταν ο μόνος εκπαιδευτικός που με τιμώρησε σ’ όλη τη διάρκεια της μαθητικής ζωής μου. Δεν του ανέφερα, όμως, την αιτία της τιμωρίας).
Μετά από αρκετές μέρες, ο Δάσκαλος εμφανίστηκε πάλι στην τάξη. Εμφανώς αδυνατισμένος. Του έλειπαν και μερικά δόντια… Αλλά το ύφος του απέπνεε, όπως πάντα, λεβεντιά και αξιοπρέπεια. Σαν να μην είχε συμβεί τίποτε.
Τη συνέχεια την είχε προδιαγράψει το κράτος στο οποίο απέληξε η εφαρμογή των συμφωνιών της Μόσχας και της Γιάλτας. Αυτό το κράτος απομάκρυνε από την εκπαίδευση τον Γιώργη Ζανουδάκη, στο πλαίσιο «μέτρων …εξυγίανσης» της δημόσιας διοίκησης. Έτσι εξασφαλίστηκε η άκρα υγεία που απολαμβάνει και σήμερα ακόμη το δημόσιο. Και είναι φυσικό, αφού το κράτος έχει συνέχεια και το ήθος του διαιωνίζεται και επαυξάνεται, στα σχέδια που θέσπισαν οι αρχιτέκτονες της πολιτικής και κοινωνικής ζωής μας.
Τον Δάσκαλο τον έβλεπα σχεδόν κάθε μέρα, καθώς εργαζόμουν, άμισθος, σ’ ένα μανάβικο που ήταν πολύ κοντά στο χαρτοπωλείο που είχε ανοίξει στην οδό Τομπάζη. Όταν αργότερα εργαζόμουν, αμειβόμενος, σ’ ένα καφενείο στη λεωφόρο Κουντουριώτη, πολύ κοντά στο σπίτι του, έβλεπα σχεδόν κάθε μέρα το Δάσκαλο και την οικογένειά του. Αυτό κράτησε μέχρι το φθινόπωρο του 1950, που -μετά την αποφυλάκιση της μητέρας μου- μεταναστεύσαμε οικογενειακώς στον Πειραιά.
Έκτοτε δεν ξανασυναντηθήκαμε. Από τη μνήμη μου, όμως, δεν έφυγε ποτέ ο Δάσκαλος. Για πολλά χρόνια μάθαινα νέα του και ανταλλάσσαμε χαιρετίσματα μέσω του αγαπημένου θείου μου Κώστα Παντελιδάκη, που είχε ραφείο κοντά στο χαρτοπωλείο του Δασκάλου και ήταν ομόφρονες. Και ομοιοπαθείς.
Με μεγάλη συγκίνηση διάβασα στην εφημερίδα «Αυγή» σύντομο και σεμνό σημείωμα για το θάνατο του Δασκάλου, τιμητικό για τον ίδιο, αλλά και για την εφημερίδα και τον πολιτικό χώρο που εξέφραζε εκείνη την εποχή. Συγκινήθηκα, επίσης, με τις αναφορές του Νίκου Περρακάκη για το Δάσκαλο σ’ ένα από τα βιβλία του και σε τοπική εφημερίδα του Ρεθύμνου.
Εντυπωσιάστηκα όταν εντόπισα, στο πλαίσιο της επαγγελματικής μου δραστηριότητας, την ενεργό συμμετοχή του Γιώργη Ζανουδάκη σε κινήσεις συναφείς με πνευματικούς προβληματισμούς που κινούνται με περιορισμένη δημοσιότητα και δεν μπορούν να κατανοηθούν με βάση τα απλουστευτικά στερεότυπα τα οποία έχει καθιερώσει η μανιχαϊκή και ενίοτε προσχηματική αντιπαράθεση αριστερός-δεξιός, συντηρητικός-προοδευτικός και οι… παραφυάδες αυτών!
Με θλίψη διάβασα πέρυσι, σε χανιώτικη εφημερίδα του 1947* τη μονόστηλη είδηση που ενημέρωνε ότι «με Βασιλικό Διάταγμα για την εξυγίανση της δημόσιας υπηρεσίας απολύονται οι κάτωθι λειτουργοί στοιχειώδους εκπαιδεύσεως του νομού Ρεθύμνης». Ανάμεσά τους και ο Γιώργης Ζανουδάκης…
Αυτές τις μέρες, όμως, ένιωσα μεγάλη χαρά, αναδιφώντας παλιές σελίδες της καθημερινής εφημερίδας του Ρεθύμνου «Κρητική Επιθεώρησις». Ανακάλυψα σε φύλλο του 1937 μακροσκελή απολογισμό της δράσης της Εταιρείας Φίλων Ρεθύμνης, που κατείχε τότε δεσπόζουσα θέση στην πολιτιστική ζωή της πόλης. Ο πρόεδρος της Εταιρείας, πρώτος γυμνασιάρχης του Ρεθύμνου, Μιχαήλ Πρεβελάκις εξιστορεί την πλούσια δράση της (για την πορεία της ανασκαφής υπό τον καθηγητή Μαρινάτο, τις προσπάθειες για τη δημιουργία μουσείου, για την εποπτεία και τη διοίκηση της νυχτερινής σχολής, για τις διαλέξεις, τις μουσικές εκδηλώσεις και την παράσταση αρχαίου δράματος).
Στο τέλος αυτού του πλούσιου απολογισμού, που καλύπτει δραστηριότητες επί παντός του πνευματικού επιστητού για το 1935 ως το 1937, ο πρόεδρος ευχαριστεί ονομαστικά τους στενότερους συνεργάτες του στη διοίκηση για τις δραστηριότητές τους, τους εκφράζει την ευγνωμοσύνη του και προτείνει την επανεκλογή τους. Ανάμεσά τους και «ο κ. Γεώργιος Ζανουδάκης, Γραμματεύς και χαλκέντερος της Εταιρείας εργάτης». **
Αυτός ήταν ο Γιώργης Ζανουδάκης. Διανοούμενος έργω και λόγω και επί της ουσίας. Με ανοιχτούς ορίζοντες, με φιλελεύθερο και φιλέρευνο πνεύμα.
Υπερασπιστής της προόδου για όλους, με τη συμμετοχή όλων. Δεν εντοπίζεται καμιά απουσία του, κανένα κενό, καμιά μεροληψία στη μακρά πολύπλευρη δράση του.
Πατριώτης. Παρών ΕΚΕΙ και ΤΟΤΕ που τον χρειαζόταν η πατρίδα και ο λαός της, δηλαδή η κοινωνία του Ρεθύμνου, συγκεκριμένα. Απών, όμως, στα προσκλητήρια για την απονομή διπλωμάτων, αμοιβών και ονοματοθεσιών οδών και πλατειών επί δικαίους και αδίκους.
Ο Δάσκαλος Γιώργης Ζανουδάκης ήταν ένας Ακέραιος Άνθρωπος, που τίμησε με την ένταξή του τις εκάστοτε επιλογές του, στις οποίες προσέφερε γενναιόδωρα προστιθέμενη αξία. Αν δεν δέχθηκε το αντίδωρο που άξιζε η προσφορά του, είναι ευεξήγητο. Οι οφειλέτες, οι παντός χρώματος εξουσίες, έχουν άλλες προτεραιότητες και άλλα πρότυπα. Είχε κατακτήσει, όμως, με την αξία του, με τη δράση και το παράδειγμά του, την αγάπη και την εκτίμηση των μαθητών του και των ανθρώπων που τον γνώρισαν.
* Καθημερινή εφημερίδα των Χανίων «Κήρυξ», φύλλο της 15.11.1947. Τα φύλλα της εφημερίδας, βιβλιοδετημένα σε τόμους, απόκεινται στο Ίδρυμα Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, στην Αθήνα.
** Καθημερινή εφημερίδα του Ρεθύμνου «Κρητική Επιθεώρησις», φύλλο της 9.4.1937. Τα φύλλα της εφημερίδας είναι ψηφιοποιημένα, προσιτά στο Ανέμη-Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών και στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου.
Νέα Σμύρνη 26 Οκτωβρίου 2017 Κώστας Τσουράκης
συνταξιούχος δημοσιογράφος
Ευχαριστώ και από τη θέση αυτή τον καλό συνάδελφο Κώστα Τσουράκη για την παραπάνω επιστολή που νομίζω ότι αποτελεί πραγματεία για μια εποχή που σπάνια μας απασχολεί τους μεγαλύτερους κι είναι εντελώς άγνωστη στους νεώτερους. Ευτυχώς δηλαδή για να ντρέπονται λιγότερο (απενεχοποιηθέντες λόγω άγνοιας) τους επόμενους που μπορεί να σκεφτούν κάποια στιγμή να σχολιάσουν καιρούς, εποχές και καταστάσεις. Και τότε θα έχουν να μας οικτίρουν για τόσα πολλά.
Θα συνεχίσουμε στο επόμενο.
