Είπα να ξεχάσω για λίγο την παγερή, κρουσταλλιασμένη πολιτική πραγματικότητα και να σταθώ στην προσφιλή μου ενασχόληση (και ανάγκη) για τον τοπικό πολιτισμό.
Θα σας μιλήσω σήμερα για την Παναγία του Μέρωνα, διότι ο ναός αυτός είναι ένα μνημείο συγκλονιστικό της τοπικής μας ιστορίας, άγνωστο όμως στους πολλούς. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν γι’ αυτό απολύτως τίποτα!
Έτος 1415 στην Κρήτη, στο Αμάρι, στον Μέρωνα. Ο κρητάρχοντας Ματθαίος Καλλέργης, βγαίνει από το αρχοντικό του για να πάει στην εκκλησία της Παναγίας που απέχει όχι παραπάνω από 50 μέτρα. Στο μπράτσο του στηρίζεται η γυναίκα του, η Cecilia Gradenigo, Βενετσιάνα κι αυτή, άλλωστε δεν ήταν σπάνιο για την εποχή εκείνη οι φεουδάρχες της Κρήτης να παντρεύονται Βενετσιάνες και να τις φέρνουν για να ζήσουν στην Κρήτη.
Οι δυο αρχόντοι είναι ντυμένοι με μεγαλοπρέπεια όπως αρμόζει στους αφέντες του χωριού και ολόκληρης της περιοχής. Ολόκληρο το Αμάρι είναι ιδιοκτησία τους.
Το φόρεμά της της Cecilia είναι χρυσοΰφαντο και ο μανδύας από βελούδο μεταξωτό πορφυρό. Είναι ραμμένο στη Βενετία, από την καλύτερη ράφτρα και σύμφωνα με την τελευταία Βενετσιάνικη μόδα.
Οι υπηρέτες τους συνοδεύουν. Ο πρωτόπαπας έχει ήδη βγει στο προαύλιο της εκκλησίας για να τους υποδεχτεί. Γιατί, όλα κι όλα! Μπορεί να διαφεντεύει την Κρήτη ολάκερη η Βενετιά εκατό χρόνια τώρα, αλλά σύμφωνα με τη συνθήκη του 1299 στην Κρήτη υπάρχει ένας ορθόδοξος επίσκοπος, ο πρωτόπαπας, όπως τον ονόμαζαν οι Βενετοί. Αυτή η συνθήκη είχε την υπογραφή του ίδιου του Δόγη της Βενετιάς και του Αλέξη Καλλέργη, και δεν μπορούσε ν’ αλλάξει. Η ανάμνηση του Βυζαντίου είναι ζωηρή και η πίστη στην Ορθοδοξία ακλόνητη. Η ελπίδα πως οι Βυζαντινοί θα φτάσουν κάποτε με στόλο για να λευτερώσουν την Κρήτη παραμένει ζωντανή για αιώνες.
Ας δούμε τώρα κάποια πραγματικά στοιχεία του ναού της Παναγίας. Είναι τρίκλιτος, σκεπασμένος με καμάρες στο εσωτερικό και μια ενιαία δίκλινη στέγη στο εξωτερικό. Οι τρεις αψίδες και οι είσοδοι είναι στολισμένες με τόξα. Οι εργασίες αναστήλωσης αποκάλυψαν και μια ημικατεστραμμένη επιγραφή.
Η Παναγία του Μέρωνα είναι ιστορημένη με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες από ικανό ζωγράφο τον οποίο ο κτήτορας του ναού (ο Ματθαίος Καλλέργης) είχε μετακαλέσει από το εξωτερικό στις αρχές του 15ου αιώνα. Ανάμεσα στις τοιχογραφίες περιλαμβάνονται ένας κύκλος από τον βίο της Παναγίας, ο Ακάθιστος, η Ρίζα του Ιεσσαί και σκηνές από το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου. Σπάνιο είναι ανάμεσα στους συλλειτουργούντες το πορτραίτο του Αγίου Γρηγορίου του Διαλόγου, δηλαδή του πάπα Γρηγορίου του Μεγάλου. Απεικονίζεται ντυμένος όπως οι Ορθόδοξοι ιεράρχες. Πολύ ωραία είναι και η τοιχογραφία που παριστάνει τη Βαϊοφόρο. Είναι πολυπρόσωπη με ζωηρά χρώματα και κινητικότητα των μορφών που δίνουν μια γιορταστική εντύπωση.
Υπάρχει όμως και μια αυθεντική μαρτυρία για τον Μέρωνα του 15ου αιώνα. Την οφείλουμε στον Χριστόφορο Μπουοντελμόντι, Ιταλό περιηγητή ο οποίος επισκέφθηκε τον Μέρωνα στα 1415. Να ένα μέρος από την αυθεντική περιγραφή του:
«Ένας δύσβατος δρόμος μας έφερε στο χωριό Μέρωνας. Είναι χτισμένο σε ένα ύψωμα, σε μια ευχάριστη θέση. Στην πλαγιά ψηλών βουνών διακρίναμε πολλές καρυδιές και καρποφόρα δέντρα και ένα αρχοντικό σπίτι. Ετοιμαζόμουν να θαυμάσω το τοπίο, όταν ένας καλόγερος άρχισε να μου λέει:
«Όταν ο αγιώτατος αυτοκράτοράς μας, κύριος της οικουμένης και της Κωνσταντινουπόλεως, εγκατέλειψε τη σχισματική και διεφθαρμένη εκκλησία σας στις πλάνες της και μας στερέωσε στην αγία ορθόδοξη πίστη, χάρη στο σεβαστό μας πατριάρχη, μας έστειλε για να μας προστατεύει από τις παγίδες των δικών σας τον καπετάνιο Καλλέργη, ο οποίος μας διοίκησε με τόση αγάπη και αφοσίωση στην πίστη μας, ώστε σήμερα ακόμη οι απόγονοί του δεν θεωρούνται άνθρωποι αλλά θεοί εδώ κάτω. Όλη η Κρήτη ζει με την εμπιστοσύνη που έχει σ’ αυτούς και ό,τι και αν υποδείξει ο πιο μικρός απ’ αυτούς αμέσως το εκτελούμε με όλη μας την ψυχή.
Και για να μη συλληφθούν οι Καλλέργηδες κύριοι από τους Φράγκους σας, δεν κατοικούν ποτέ όλοι μαζί στο ίδιο μέρος. Γίνονται όλο και πιο ισχυροί με την ομόνοια στις κορυφές της Δίκτης και των Λευκών Ορέων. Ο πιο ισχυρός από αυτούς κατοικεί ακριβώς εδώ. Βλέπεις ανάμεσα στην Ίδη και σε εμάς αυτή την πεδιάδα τη στολισμένη με μεγάλα χωριά σκορπισμένα εδώ κι εκεί; Δεν φθάνει κανείς σ’ αυτά παρά από δρόμους επικίνδυνους και ανώμαλους. Οι εξόριστοι όλων των τάξεων καταφεύγουν εδώ και οδηγούνται στον κύριο Ματθαίο Καλλέργη, ο οποίος τους φέρεται πολύ καλά…»
Κάποτε ο αείμνηστος Στυλιανός Αλεξίου μου ζήτησε να τον οδηγήσω στον Μέρωνα. Ήθελε να δει ο ίδιος την περιοχή και το τοπίο, καθώς την εποχή εκείνη μελετούσε το έργο του Χριστόφορου Buondelmonti, για τον οποίο ήδη σας μίλησα.
Μόλις μπήκαμε στο προαύλιο της Παναγίας του Μέρωνα κοίταξε γύρω το τοπίο. Έδειχνε εκστασιασμένος από την ομορφιά της γύρω φύσης ιδίως του γέρο – Ψηλορείτη που απλωνόταν νωχελικά απέναντι. Μόνο αυτή η θέα του τοπίου που απλωνόταν μπροστά μας μπορούσε να εξηγήσει το ενδιαφέρον του Ιταλού. Τότε κι εγώ, για πρώτη φορά, κατάλαβα τι σημαίνει για την τοπική ιστορία ο Μέρωνας και ιδιαίτερα ο ναός της Παναγίας. Αρκεί να βρεθεί κάποιος μέσα εκεί, και θα νιώσει πως εισέρχεται σε άλλο κόσμο, υπερβατικό. Θα νιώσει πως ακουμπά νοερά μιαν άλλη Κρήτη, μιαν άλλη Ελλάδα απόκοσμη, θα αντικρύσει τη χαμένη του συνείδηση και την πνευματική του ταυτότητα που σήμερα τόσο του λείπει, τόσο του λείπει…
*Ο Μανόλης Καλλέργης είναι γιατρός
