Φόβος και τρόμος των Ρωμιών ήταν ο Ασάν αγάς από τον Άγιο Ιωάννη Μυλοποτάμου. Αδίστακτος και λάτρης του γυναικείου φύλου έγινε ο εφιάλτης των γονιών που είχαν νέες και όμορφες κόρες.
Ο Ασαν μόλις «ξεψύχησε» η επανάσταση του 1821, βρήκε την ευκαιρία, να εκμεταλλευθεί τη δεινή θέση των χριστιανών του ορεινού Μυλοποτάμου εξαιτίας των Αιγυπτίων και Τουρκαλβανών που είχαν στρατοπεδεύσει στην Αξό, να έρθει στ’ Ανώγεια και να κτίσει σπίτι στη θέση που ακόμα και σήμερα ακούγεται Ασανιανά, δημιουργώντας και υποστατικά για μέρος της κτηματικής του περιουσίας.
Η συμπεριφορά του απέναντι στους ντόπιους χριστιανούς ήταν αχαρακτήριστη. Οι άντρες αναγκάζονταν να φεύγουν, όταν ερχόταν στ’ Ανώγεια, για να αποφύγουν τις αγγαρείες και τις άλλες ταπεινώσεις. Ο λόγος που έφευγαν, ήταν για να μη βάλουν σε κίνδυνο τα γυναικόπαιδα, επειδή «έβραζε» το αίμα τους και πολλές φορές το είχαν «γκαρδιωθεί» να κάνουν τον αγά να βλαστημήσει την ώρα που γεννήθηκε. Τι έφταιγαν όμως οι αδύναμοι να υπερασπιστούν τον εαυτό τους όταν οι αλλόθρησκοι του Μυλοπόταμου θα ζητούσαν εκδίκηση για τον αγά τους;
Τα μαρτύρια των Ανωγειανών
Έτσι ο Ασάν ο σκληρός αυτός γενίτσαρος, αδιάντροπος καθώς ήταν, όλο και κάτι σκαρφιζόταν για να βασανίζει τους Ρωμιούς. Από τις πιο προσφιλείς του συνήθειες ήταν να διοργανώνει γλέντια κι ενώ γνώριζε την αυστηρότητα των ηθών και το πάθος των Ανωγειανών για την τιμή τους, συγκέντρωνε με τη βία γυναίκες και τις υποχρέωνε να χορεύουν ξυπόλητες και με τα στήθια έξω, πάνω στο στρωμένο με ρόβι ονταδάκι του Ξυλουροκωνσταντινιό. Σ’ αυτό το μοναδικό για την περιοχή ονταδάκι έκανε ο γενίτσαρος τα οργιώδη γλέντια του.
Οι προσβολές αυτές όμως δεν μπορούσαν να συνεχιστούν. Και οι Ανωγειανοί αποφάσισαν να πάρουν θέση. Δεν πήγαινε άλλο. Η αφορμή δόθηκε τον Νοέμβριο του 1830.
Και η σταγόνα που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει ήταν η Αγάπη, αδελφή του γενναίου οπλαρχηγού Σταύρου Νιώτη.
Ένας λεβέντης αγωνιστής
Ο Σταύρος Νιώτης γεννήθηκε στ’ Ανώγεια πιθανότερα το 1795. Το Νιώτης ήταν παρατσούκλι και του δόθηκε για να τονιστεί η ομορφιά του. Ήταν πράγματι ένας λεβέντης και πανέμορφος άνδρας που ξεχώριζε για τα σωματικά και ψυχικά του προσόντα.
Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και με την ιδιότητα του οπλαρχηγού είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον αγώνα του ’21. Εκείνο το βράδυ που συνέβη το επεισόδιο με την αδελφή του βρέθηκε κατά σύμπτωση στο χωριό κατεβαίνοντας από το λημέρι. Όταν βρήκε την Αγάπη να κλαίει με αναφιλητά τον κυρίευσε ένα κακό προαίσθημα. Μετά τη μεγάλη επιμονή του να μάθει την αιτία της μεγάλης θλίψης της, η Αγάπη του διηγήθηκε το επεισόδιο με τον Ασάν αγά.
Αυτό πήγαινε πολύ κι ο Σταύρος Νιώτης δεν θα μπορούσε να το αφήσει ατιμώρητο.
Περίμενε πότε θα έρθει ξανά ο Ασάν στο χωριό και μόλις φάνηκε ο Τούρκος και ειδοποίησε να ετοιμάσουν το γλέντι του, ο Νιώτης έβαλε αμέσως σ’ εφαρμογή το σχέδιό του.
Στην κατάλληλη στιγμή βγήκε και κρύφτηκε πάνω στο δώμα του σπιτιού που γινόταν η διασκέδαση, στη μέση του οποίου ήταν ένα πιθάρι, συνηθισμένος φωταγωγός της εποχής εκείνης.
Φρικτό μαρτύριο
Αυτά που είδαν τα μάτια του θόλωσαν το νου του. Οι φήμες, το ελάχιστο μόνο μετέφεραν από όσα γίνονταν εκεί στον οντά της ακολασίας.
Ο Νιώτης μετά βίας κρατιόταν στο θέαμα που αντίκριζε, ακούγοντας όμως το σπαρταριστό γέλιο του αγά δεν μπόρεσε να κρατηθεί περισσότερο. Τράβηξε το μαχαίρι του και πήδησε από το φωταγωγό με σκοπό να σκοτώσει τον αγά. Όμως γλίστρησε πάνω στο ρόβι, έπεσε κι αυτό έδωσε τον καιρό στον αγά και τους καβαζήδες του να τον πιάσουν.
Ο Ασάν αγάς έγινε θηρίο με την αποκοτιά αυτή του Ανωγειανού. Έξαλλος πρόσταξε να τον δέσουν, να ξυραφίσουν όλο του το σώμα και να γεμίσουν τις χαρακιές με μπόλικο αλάτι. Ήθελε να τον σκοτώσει με τον πιο μαρτυρικό τρόπο.
Κατάφερε να σωθεί
Ο Νιώτης υπέστη με αξιοπρέπεια το μαρτύριο. Όταν οι Τούρκοι τον είδαν να γέρνει μισοπεθαμένος, πήραν το βασανισμένο σώμα του και το πέταξαν σε κάτι χαλάσματα δίπλα στον οντά.
Από κει τον μάζεψαν οι χωριανοί και προσπάθησαν με κάθε τρόπο να απαλύνουν τον πόνο του.
Με δυσκολία και μετά από αφάνταστες φροντίδες, τα κατάφεραν να τον γλιτώσουν από του χάρου τα δόντια.
Ήταν όμως δυνατός και η τρομερή αντοχή του τον βοήθησε να τα καταφέρει.
Η πράξη αυτή όμως του αγά δεν θα έμενε ατιμώρητη. Μόλις συνέφερε ο Νιώτης συναντήθηκε με δυο από τους πιο σημαντικούς οπλαρχηγούς της περιοχής.
Η μεγάλη απόφαση
Τα υπόλοιπα μας τα καταθέτει με τη γνωστή της γλαφυρή περιγραφή, η λαϊκή μούσα με το παρακάτω τραγούδι της τάβλας:
«Στου εικοσιένα τον καιρό
στσι σκοτεινούς τσι χρόνους
στο κλησιδάκι του Χριστού που ‘ναι στη Νίδ’ απάνω
τρεις καπετάνιοι Ανωγειανοί στέκουν και κουβεδιάζουν.
Ο Νιώτης Σταύρος ήτονε κι ο Ξετρυποσταυρούλης
που στέκουν και τωνέ μιλεί ο Σμπώκος ο Βασίλης.
Αδερφοχτοί μου τ’ άρματα
χαράμι τα φορούμε
εφόσο ζει ο Ασάν αγάς κι έρχεται στ’ Ανώγεια
τσ’ ανθρώπους να καταφρονά,
χαράτσι να μαζώνει».
Και τότε τ’ αποκρίθηκε
ο Νιώτης ο Σταυρούλης:
«Το σχέδιο να κάμομε κι αφήστε τον σε μένα άπου ‘μαι νιος κι ανύπαντρος, ‘σεις είστε παντρεμένοι».
Το είπε και το ‘κανε ο γενναίος Ανωγειανός.
Κατέβηκε αμέσως στο χωριό και παρακάλεσε τη μάνα του να του ετοιμάσει τη βούργια του γιατί είχε στρατιά.
Η μάνα μη διαθέτοντας τα απαραίτητα δεν έχασε το θάρρος της. Πήρε πόρτα πόρτα και εξασφάλισε αλεύρι για να ετοιμάσει κάτι να έχει στον δρόμο του ο γιος της να ξεγελά την πείνα του.
Έστησε καρτέρι
Όπως καταθέτουν οι ιστορικές πηγές, ο Νιώτης ξεκίνησε και πήγε στην περιοχή της Μαύρης και επί τρεις ημέρες περίμενε τον Ασάν αγά στο Αξικό πέρασμα του ποταμού του Φονιά.
Πράγματι την τρίτη μέρα φάνηκε ο Ασάνης.
Μπροστά πήγαινε ο καβαζής του κρατώντας το όπλο του αγά, κι ακολουθούσε καβαλάρης καμαρωτός ο Ασάν με την πιστόλα και το ασημωτό μαχαίρι στη μέση του. Ο Νιώτης υπολόγισε να πυροβολήσει τον αγά από κοντά με την πιστόλα του, να τον σκοτώσει και στη συνέχεια με τ’ όπλο του να πυροβολήσει και να σκοτώσει τον αράπη για να μην πάει να ειδοποιήσει το στρατοπεδευμένο στη Αξό στρατό.
Υπάρχει σήμερα στ’ Ανώγεια χαραγμένη επιγραφή στο σημείο που καθόταν ο Νιώτης περιμένοντας να φανεί ο αγάς. Όταν ο γενίτσαρος πλησίασε αρκετά ο Νιώτης έτοιμος σηκώθηκε και με τις λέξεις: «πού πας μωρέ σκύλε» τον πυροβόλησε και τον τραυμάτισε στον μηρό. Ο αγάς κατέπεσε από τη φοράδα και την ώρα που ο Νιώτης ήταν απασχολημένος με τον καβάζη, που τρομοκρατημένος το ‘βαλε στα πόδια, ανέσπασε τη πιστόλα του και τον πυροβόλησε χωρίς επιτυχία. Ο Νιώτης αποτυγχάνοντας να πιάσει τον αράπη, τον άφηκε και επιστρέφοντας κατέσφαξε τον Ασάν αγά και πήρε τ’ άρματά του και το ρουμπινένιο κομπολόγι του.
Στη συνέχεια απομακρύνθηκε μπαίνοντας στο παρακείμενο δάσος. Ο αράπης φθάνοντας στην Αξό ειδοποίησε το στρατό, ο οποίος έτρεξε απ’ όλες τις μεριές, κύκλωσε το δάσος και άρχισε την έρευνα. Ο Νιώτης βγήκε πάνω στο διχάλι ενός ψιλωμένου δρυ κι από ‘κει παρακολουθούσε τις έρευνες. Οι Τούρκοι μετά από έρευνες πολλών ωρών επέστρεψαν απογοητευμένοι στην Αξό, ο δε Νιώτης κατέβηκε από το δρυ και πέρασε στον απέναντι Αχλαδιά. Εκεί κάθισε και σε λίγο αφού πυροβόλησε δυο φορές για να παραπλανήσει τους Τούρκους έφυγε επιστρέφοντας στ’ Ανώγεια. Αργότερα για ν’ αποφευκτούν αντίποινα εναντίον αθώων, ο Νιώτης έγραψε στον πασά το παρακάτω γράμμα, που περιλαμβάνεται στ’ απομνημονεύματα του γιατρού Γ. Δακανάλη.
«Πασά εφέντη, τον Ασάν αγά τον σκότωσα εγώ, ο Σταύρος Νιώτης, δια να εκδικηθώ την προσβολή που έκαμε στην αδελφή μου Αγάπη και ν’ απαλλάξω την περιοχή από τας σκληρός αγγαρείας και τα δεινά που επέβαλε ο σκληρός αυτός γενίτσαρος.
Σταύρος Νιώτης, Οπλαρχηγός».
Μετά την επιστολή σταμάτησαν οι διώξεις, μόνο που ο πασάς αφαίρεσε ένα κομμάτι της Μεσοσφήνας (ορεινής περιοχής Ανωγείων) και την έδωσε στους Αξικούς που την κατέχουν μέχρι σήμερα.
Στην ελεύθερη Ελλάδα
Ο Σταύρος Νιώτης μετά από αμνηστία που δόθηκε, πιθανότατα για να αποφευχθούν χειρότερα, μαζί με τον Σταύρο Ξετρύπη κατέφυγε στην ελεύθερη Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στο Τολό.
Σύμφωνα με το λαϊκό ποίημα του Γρηγορίου Φασουλά ή Ταμπάκη, το περίφημο «Τραγούδι του Νιώτη» έτυχε τιμών πρώτα στην Αθήνα.
«Μες στο παπόρι μπήκε νε κι έφταξε στον Πειραία
όλοι τον παρακολουθούν εκείνη την ημέρα.
Άλλος του ψήνει τον καφέ κι άλλος τον εχαιρέτα
κι άλλοι τον εκρατούσανε στα χέρια αλεμπρατσέτα.
Καλεί τονέ ο βασιλιάς να πάει στο παλάτι
απού θελε να τον ειδεί αυτόν τον τρομοκράτη.
Ως έφταξε στου βασιλιά αμέσως γονατίζει.
Χέρα και πόδια του φιλεί κι απόκεια αναντρανίζει
Και βγάνει ένα χρυσό σταυρό και του τονέ χαρίζει
κι αμέσως τον ερώτηξε «Που θες να κατοικήσεις;»
να παίρνεις και τη σύνταξη όσο καιρό θα ζήσεις.
Να παίρνεις και τη σύνταξη εσύ και τα παιδιά σου
Όλη η Ελλάδα εθαμαξε Σταυρούλη την αντρειά σου.
Εις το Τολό κατοίκησε κι έκαμε τον καιρό του
Κι οπλαρχηγός εγίνηκε και τίμαν το χωριόν του».
Επιστροφή στο καθήκον
Επανήλθε όμως στο νησί συμμετέχοντας στην επανάσταση το 1841 ενώ το 1866 σε μεγάλη ηλικία κατεβαίνει με του δυο γιους του Αριστείδη και Γεώργιο και συγκροτεί δικό του Σώμα από Ανωγειανούς και Μυλοποταμίτες υπό τη Γενική Αρχηγία του Μιχαήλ Σκουλά. Πήρε μέρος σε όλες τις μάχες που έγιναν στην Κεντρική Κρήτη και αλλού με απαράμιλλο ηρωισμό και αυτοθυσία. Έπειτα επέστρεψε στο Τολό, όπου και πέθανε το 1868 όπως αναφέρει το δημοτικό τραγούδι.
«Εις το Τολό κατοίκησε κι έκαμε τη ζωή του Κι εκειά το ‘νταφιάσανε το ηρωικό κορμίν του. Εξήντα πέντε ιερείς μαζί με το Δεσπότη του την έκαναν τη θανή του ξακουσμένου Νιώτη».
Για τον ήρωα αυτό μας μίλησε διεξοδικά ο πρώην δήμαρχος Ανωγείων και συγγραφέας κ. Γιώργος Σμπώκος για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ που ετοιμάζουμε με θέμα «Ώρα λευτεριάς», που αναφέρεται στην επανάσταση του 1821 στο Ρέθυμνο. Μια αφήγηση συγκλονιστική σε ιστορικές λεπτομέρειες.
Με τη σειρά του ο νυν δήμαρχος κ. Μανόλης Καλλέργης, μας παρέθεσε όλες τις πηγές που αναφέρονται στον ήρωα. Μας έδειξε με περηφάνια και το όπλο του Νιώτη, τιμημένο κειμήλιο, που κοσμεί τον χώρο του Δημαρχείου Ανωγείων.
Προτομή του ήρωα
Προτομή του ήρωα, με ιδιωτική πρωτοβουλία του Χαράλαμπου Ρούλιου, αποκαλύφθηκε 1 Νοεμβρίου του 2004, στον τόπο που εκτέλεσε τον Ασαν αγά, τέσσερα χιλιόμετρα έξω από τα Ανώγεια προς Αξό. Εκεί από δεκαετίες υπήρχε και βράχος στον οποίο η τότε κοινότητα Ανωγείων είχε χαράξει.
«Σταύρος Νιώτης 1830. Εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης»
Αυτός ήταν ο Σταύρος Νιώτης ο πανέμορφος Ανωγειανός που δόξασε τον τόπο του με την απαράμιλλη γενναιότητά του και τους ασυμβίβαστους αγώνες του ενάντια στον Τούρκο κατακτητή.
Πηγές:
Γεώργιος Ι. Σμπώκος: Ομιλία στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Σταύρου Νιώτη (Νοέμβριος 2004)
Γεωργίου Σμπώκου: «Πρωταγωνιστές της λευτεριάς»(Ανώγεια 2010)
Γ. Δακανάλη: Απομνημονεύματα
Ανωγή: Αφιέρωμα στον Σταύρο Νιώτη του Γιώργη Μπαγκέρη (1/3/2015)
Γρηγορίου Φασουλα (Ταμπακη): Το τραγούδι του Νιώτη
Εύας Λαδιά: «Ρεθεμνιώτες ήρωες στην επανάσταση του 21».
