Τη χρήση των νέων τεχνολογιών στην επιστήμη της αρχαιολογίας αλλά και την καθοριστική συμβολή τους στην «επικοινωνία» των αρχαιολόγων και ευρημάτων που αυτοί διαρκώς αποκαλύπτουν μέσω των ανασκαφών με το κοινό, αλλά και στην προβολή γενικότερα του αρχαιολογικού θησαυρού και κατ’ επέκταση στην προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς φέρνουν στο τραπέζι του διαλόγου επιστήμονες από την Κρήτη, τη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη που συμμετέχουν σε διεθνές συνέδριο που ξεκίνησε χθες στο Σπίτι του Πολιτισμού στο Ρέθυμνο.
Το συνέδριο με τίτλο «On shifting grounds – the study of archaeological practices in a changing world» πραγματοποιείται από χθες έως και το Σάββατο στο Ρέθυμνο στο πλαίσιο του ερευνητικού δικτύου COST-ARKWORK («Archaeological practices and knowledge work in the digital environment» www.arkwork.eu) σε συνεργασία με το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης «On shifting grounds – the study of archaeological practices in a changing world».
Στο συνέδριο συμμετέχουν 60 εγγεγραμμένοι σύνεδροι, καθηγητές αρχαιολογίας και συναφών επιστημών από πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής.
Η μελέτη των αρχαιολογικών πρακτικών και της παραγωγής της αρχαιολογικής γνώσης υφίσταται ως πεδίο έρευνας, εδώ και μερικές δεκαετίες, προσφέροντας σημαντικά ερευνητικά αποτελέσματα για την επιστήμη της αρχαιολογίας. Ωστόσο, οι αρχαιολογικές πρακτικές άλλαξαν πολύ δραστικά τα τελευταία χρόνια, ιδίως με την εισαγωγή των νέων τεχνολογιών. Σκοπός του συνεδρίου είναι να διαπιστωθεί ο αντίκτυπος αυτών των αλλαγών και πιο συγκεκριμένα να ερευνηθεί πού βρίσκεται η επιστήμη της αρχαιολογίας σήμερα, τους τρόπους με τους οποίους αλλάζει και προς τα που οδεύει στο μέλλον.
Όπως επεσήμαναν οι συμμετέχοντες έχουν διαπιστωθεί αλλαγές στη μεθοδολογία της αρχαιολογικής επιστήμης με την αυξανόμενη χρήση των νέων τεχνολογιών στη συλλογή, καταγραφή, επεξεργασία και παρουσίαση των δεδομένων και στη συνέχεια αλλαγές στην προσβασιμότητα, δηλαδή στην αρχειοθέτηση-ταξινόμηση, όπως και η παρουσίασή τους στο κοινό τον 21ο αιώνα. Παράλληλα διαπιστώνονται αλλαγές στη μελέτη νέων/σύγχρονων υλικών καταλοίπων, π.χ. η λεγόμενη σύγχρονη (contemporary) αρχαιολογία αλλά και επιστημονικές αλλαγές στενά συνδεδεμένες με τις μεθοδολογικές αλλαγές, καθώς δημιουργούνται νέα επιστημονικά υπο-πεδία με τη χρήση στατιστικής (π.χ. Bayeasian analysis), τεχνολογιών πληροφορικής π.χ. εξαιρετικά μεγάλος όγκος δεδομένων/αρχείων (big data) κ.ά. σημαντικές είναι και οι αλλαγές στην ερμηνεία των δεδομένων, η οποία όπως λένε οι επιστήμονες συνδέεται με τις προοπτικές και τις δυνατότητες αξιοποίησής τους π.χ. η τρισδιάστατη μοντελοποίηση και η αυξημένη προσβασιμότητα στα δεδομένα.
Ειδική αναφορά κάνουν και στις οικονομικές αλλαγές, που οφείλονται στην οικονομική κρίση αλλά και στην αναπτυξιακή πίεση που υφίσταται η σωστική αρχαιολογία, καθώς και στις πολιτικές αλλαγές- καθώς το πολιτικό περιβάλλον στην Ευρώπη αλλάζει, η αρχαιολογία και η πολιτιστική κληρονομιά κατά περίπτωση μπορεί να χρησιμοποιείται ως πολιτικό εργαλείο.
«Οι νέες τεχνολογίες αποτελούν χρήσιμο εργαλείο αλλά πρέπει να αξιοποιούνται με όρια»
Η πρόεδρος του τμήματος ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστήμιου Κρήτης Παυλίνα Καραναστάση μίλησε για τον καθοριστικό ρόλο των νέων τεχνολογιών στην επιστήμη της αρχαιολογίας υποστηρίζοντας ότι αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο τα χέρια των αρχαιολόγων, τόσο στον τρόπο συγκέντρωσης και καταγραφής του υλικού τους αλλά ταυτόχρονα και στην προβολή του έργου και της προόδου της αρχαιολογικής επιστήμης στο ευρύ κοινό. Επεσήμανε ωστόσο ότι παρά τη χρησιμότητα τους οι νέες τεχνολογίες θα πρέπει να χρησιμοποιούνται και να αξιοποιούνται με κάποια όρια και όχι να αποτελούν αυτοσκοπό. Χαρακτηριστικά, μιλώντας στα «Ρ.Ν.» η κ. Καραναστάση υποστήριξε:
«Το συνέδριο αφορά τις νέες μεθόδους και τεχνολογίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην αρχαιολογία με στόχο τη διαφύλαξη της πνευματικής και υλικής κληρονομιάς τόσο της δικής μας όσο και των χωρών που συμμετέχουν στο συνέδριο. Πιστεύουμε ότι είναι κάτι ελπιδοφόρο σε μια εποχή που όλοι καλούμαστε να αποδείξουμε ότι η αρχαιολογία εξακολουθεί να είναι σημαντική, οι ανθρωπιστικές επιστήμες εξακολουθούν να είναι σημαντικές. Οι νέες τεχνολογίες σήμερα μας δίδουν άλλες δυνατότητες σε σχέση με παλιότερα. Για παράδειγμα σήμερα έχει κάποιος τη δυνατότητα να φτιάξει βάσεις δεδομένων, στις οποίες να έχει περάσει είτε ευρήματα είτε ημερολόγια ανασκαφών τα οποία αν τα αφήσεις στην αρχική του μορφή -το χαρτί χαλάει με τα χρόνια- ενώ αυτά αν σκαναριστούν και περαστούν ηλεκτρονικά είναι προσβάσιμα μετά σε πολύ κόσμο, είναι ένα πολύτιμο υλικό. Αυτό ισχύει και με τα κινητά ευρήματα, τα οποία αν καταγραφούν και περαστούν σε τέτοιου είδους τράπεζες δεδομένων, μας δίνουν μια πολύ μεγαλύτερη δυνατότητα χρήσης τους και κατανόησης τους. Επίσης οι νέες τεχνολογίες δίνουν πλέον τη δυνατότητα προβολής μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, κάτι το οποίο παλαιοτέρα ήταν αδιανόητο, όμως σήμερα καταφεύγουμε όλο και περισσότερο σε τέτοια μέσα, όπως το facebook, γιατί έχει αποδειχτεί ότι ιδίως οι νέοι άνθρωποι ανατρέχουν πολύ περισσότερο σε αυτά από ότι να πάνε σε μια βιβλιοθήκη. Βεβαίως υπάρχουν κάποια αρνητικά σημεία και ένα από τα ζητούμενα αυτού του συνεδρίου είναι να τεθούν τα όρια. Όλες αυτές οι νέες τεχνολογίες μας δίνουν την αίσθηση της παντοδυναμίας, η οποία όμως δεν είναι πραγματική. Κάθε φορά πρέπει να αναζητούμε και να βρίσκουμε εμείς οι ίδιοι μέχρι που φτάνουν τα όρια μας. Η μνήμη ενός ανθρώπου, όπως είναι για παράδειγμα ο κ. Σταμπολίδης, δεν μπορεί εύκολα να μεταφερθεί ένα ηλεκτρονικό μέσο σήμερα. Ο ζωντανός άνθρωπος, ο ανασκαφέας, οι άνθρωποι που έχουν μια εμπειρία σε ορισμένα πράγματα εξακολουθούν να παραμένουν πολύτιμα στοιχεία. Γι’ αυτόν τον λόγο κάθε τόσο πρέπει να σταματάμε, να αναλογιζόμαστε πόσο μας βοηθούν αυτά τα εργαλεία και κυρίως να μην γίνονται αυτοσκοπός. Αλλά να τα χρησιμοποιούμε όσο μας βοηθάνε».
Από την πλευρά της η Δωρίνα Μουλόυ, αρχαιολόγος στο ΥπΠο και μέλος του προγράμματος ανέφερε: «Οι νέες τεχνολογίες είναι πάρα πολύ σημαντικές γιατί ουσιαστικά αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο εμείς δουλεύουμε. Από το να γράψεις το κείμενο στον υπολογιστή μέχρι να κάνεις ένα τρισδιάστατο μοντέλο. Έχεις ξαφνικά μια διαφορετική αντίληψη των πραγμάτων. Και εκεί προκύπτουν διάφορα ζητήματα. Θέματα μεθοδολογίας πως χρησιμοποιώ, πως αυτή επηρεάζει την «παραδοσιακή» αρχαιολογία, τον παραδοσιακό δηλαδή τρόπο με τον οποίο κάνουμε τη δουλειά μας και είναι και θέμα ερμηνείας και πως το παρουσιάζω στο κοινό. Εμείς συζητάμε κατά πόσο έχει επηρεαστεί η αρχαιολογία του σήμερα από τις νέες τεχνολογίες και τις νέες επιστήμες. Ακόμα και από την πολιτική. Κατά πόσο η πολιτική επηρεάζει την αρχαιολογία και χρησιμοποιείται μήπως η αρχαιολογία ως πολιτικό εργαλείο; Δεν συζητάμε μόνο για την Ελλάδα, βλέπουμε τι γίνεται με τους isis, δηλαδή χρησιμοποιείται η πολιτιστική κληρονομιά και κατ’ επέκταση η αρχαιολογία, που είναι η επιστήμη που μελετά τη πολιτιστική κληρονομιά, πως χρησιμοποιείται».
Επιδράσεις της ψηφιακής τεχνολογίας στο κοινό και στους αρχαιολόγους
Όπως εξήγησε ο Κωστής Δάλλας, αναπληρωτής καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Τορόντο και επιστημονικός εταίρος στη μονάδα ψηφιακής επιμέλειας στο ερευνητικό κέντρο Αθήνας, αλλά και αντιπρόεδρος της δράσης που υλοποιεί το πρόγραμμα, οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν επιπτώσεις τόσο στους ίδιους τους αρχαιολόγους και στον τρόπο που κάνουν τη συλλογή και την επεξεργασία των ευρημάτων τους όσο και στο ευρύ κοινό το οποίο έχει πρόσβαση, γνώση και άποψη για τα αρχαιολογικά δεδομένα. Αυτές είναι σύμφωνα με τον ίδιο οι δυο πτυχές των επιπτώσεων των νέων τεχνολογιών που συζητούνται στο συνέδριο ώστε να διαπιστωθεί η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση τους.
Σε σχετικές δηλώσεις του στα «Ρ.Ν.», ο κ. Δάλλας ανέφερε: «Η δική μου οπτική γωνία είναι ότι πρέπει να κάνουμε κάτι για να κατανοήσουμε περισσότερο τη σημασία των ψηφιακών τεχνολογιών καθώς αυτές μπαίνουν στην αρχαιολογική πρακτική. Λόγω της εξέλιξης των ψηφιακών τεχνολογιών αλλά και των ίδιων των αναγκών στο αρχαιολογικό πεδίο, είτε αυτές είναι πως θα προστατέψουμε τους αρχαιολογικούς χώρους ή πως θα μπορέσουμε να κάνουμε την κοινωνία κοινωνό της αρχαιολογικής πραγματικότητας, διαπιστώνουμε ότι η επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών είναι πολύ κεντρική. Δηλαδή σήμερα βλέπουμε ότι προκειμένου να μπορέσουμε να ανασυστήσουμε το τι συνέβαινε και πως ήταν οργανωμένος ο χώρος για παράδειγμα της παναγίας των Παρισίων, πως μπορούμε να ξαναφτιάξουμε τις συλλογές και να έχουμε εικόνα για τα αντικείμενα που υπήρχαν στα αρχαιολογικό μουσείο της Μοσούλης, το οποίο στον πόλεμο στη Συρία συλήθηκε τελείως και καταστράφηκε, χρησιμοποιούμε αυτές τις ψηφιακές τεχνολογίες. Οι άνθρωποι φέρνουν ψηφιακά τεκμήρια, φωτογραφίες που έχουν βγάλει οι επισκέπτες, αρχεία φωτογραφικά που τα βάζουμε όλα μαζί. Άρα η μια διάσταση έχει να κάνει με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομίας, η άλλη διάσταση είναι η επικοινωνία με την κοινωνία. Υπάρχουν άνθρωποι που φτιάχνουν δίκτυα, υπάρχουν γκρουπ στο facebook που συγκεντρώνουν τεκμήρια σημαντικά και κει γίνεται μια συνομιλία ιδιωτών με αρχαιολόγους σε ένα ψηφιακό πεδίο. Άρα βλέπουμε ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες αλλάζουν πάρα πολύ και τον τρόπο συγκέντρωσης πληροφοριών αλλά και το πώς αυτές θα τις κάνουμε διαθέσιμες στην κοινωνία. Αυτό είναι το βασικό πεδίο αυτής της δράσης που θέλουμε να κατανοήσουμε τι κάνουν οι αρχαιολόγοι και τι κάνει το κοινό όταν χρησιμοποιεί αυτές τις τεχνολογίες. Υπάρχουν εμπόδια; Υπάρχουν τρόποι που μπορούμε να διευκολύνουμε την ανοιχτή πρόσβαση. Υπάρχει τρόπος να μπορέσουμε να ενισχύσουμε αυτή τη δυνατότητα όπου παράλληλες και διαφορετικές γνώμες για το παρελθόν να τι κρατήσουμε ώστε και η οι μελλοντικές γενιές να έχουν πρόσβαση στο γνωστικό και πολιτιστικό απόθεμα της περιοχής».
Εκ μέρους του δήμου Ρεθύμνης στον χαιρετισμό του ο αντιδήμαρχος Θωμάς Κρεβετζάκης ανέφερε:
«Σ’ έναν τόπο όπως το Ρέθυμνο, που αποτελεί διαχρονικά σταυροδρόμι συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών, η φιλοξενία ενός συνεδρίου που επιχειρεί να διερευνήσει τους όρους και τις συνθήκες συνομιλίας της επιστήμης της αρχαιολογίας με τις σύγχρονη τεχνολογία, έρευνα και καινοτομία, έχει για μας, ξεχωριστή σημασία.
Αφενός διότι το ιστορικό κέντρο του Ρεθύμνου αλλά και οι οικισμοί του προσφέρουν άφθονο υλικό μελέτης: Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας με το μουσείο του, το υστερομινωϊκό νεκροταφείο στους Αρμένους, οι πρόσφατες ανακαλύψεις στον αρχαιολογικό χώρο της Ονιθέ, το φρούριο Φορτέτζα και τα απειράριθμα μνημεία- αδιάψευστοι μάρτυρες των ιστορικών και πολιτισμικών καταβολών της πόλης αλλά και το πλήθος των ενετικών πύργων, των ορθόδοξων εκκλησιών που μετρούν αιώνες ζωής, των αρχιτεκτονικών κατασκευών του μακρινού παρελθόντος που περιμένουν καρτερικά την αρχαιολογική σκαπάνη να τους δώσει ξανά ζωή, είναι μόνον μερικά από τα πιο οικεία παραδείγματα. Πόσα άλλα που δεν γνωρίζουμε, αναμένουν τη γνώση και τη φαντασία του επιστήμονα αλλά και τα τεχνολογικά πλέον εργαλεία που τίθενται στη διάθεσή του, για να αποκτήσουν τη θέση που δικαιούνται στο συλλογική συνείδηση, στην κοινή μας ιστορία, στο παρελθόν που καθορίζει την ατομική και κοινωνική μας ύπαρξη;
Αφετέρου διότι η αρχαιολογία, ως επιστήμη που τη διδάσκονται τα παιδιά μας στα αμφιθέατρα και τις αίθουσες ενός από τους σημαντικότερους αναπτυξιακούς πυλώνες του τόπου μας, το πανεπιστήμιο Κρήτης, οφείλει να αφουγκραστεί τις σύγχρονες επιταγές, να ενσωματώσει τις ωφέλιμες παραμέτρους της στην εξέλιξη της ως επιστημονικός κλάδος, να συνδιαλλαγεί όχι μόνον με επιστήμονες του ιδίου αντικειμένου σε επίπεδο διεθνών συνεργασιών αλλά και με πνεύμα διεπιστημονικότητας, δημιουργικής αλληλεπίδρασης με επιστήμες που παρέχουν την τεχνογνωσία και τα εργαλεία που η αρχαιολογία χρειάζεται για να συμπορευτεί, άμεσα και αποτελεσματικά, με τις τοπικές κοινωνίες, στον ταχύτατα μεταλλασσόμενο κόσμο μας».
