Η συμβολή του Κώστα Ξεξάκη στην Κρητική Σπηλαιολογία
Του ΧΑΡΗ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗ*
Με την ευκαιρία της δημοσίευσης στο φύλλο της Τρίτης 3 Φεβρουαρίου των Ρεθεμνιώτικων Νέων του άρθρου της Εύας Λαδιά «Κώστας Ξεξάκης. Ο ήρωας που έζησε την κόλαση του Μελκ» με τον υπότιτλο «Από τους πρώτους Ρεθεμνιώτες σπηλαιολόγους», έρχομαι να προσθέσω στα εκεί γραφόμενα μερικά στοιχεία για την προσφορά του στην υπόθεση της Κρητικής Σπηλαιολογίας.
Συχνά οι σπηλαιολόγοι αναφερόμαστε στην προσφορά του Ελευθέριου Πλατάκη στην υπόθεση αυτή, ξεχνώντας ότι κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να παράγει σημαντικά αποτελέσματα σε οποιονδήποτε τομέα αν δεν έχει δίπλα του άλλους ανθρώπους που να πιστέψουν σ’ αυτόν και στους οραματισμούς του. Το ίδιο συνέβη και με τον Πλατάκη, τον οποίο πλαισίωσαν ήδη από τις αρχές της δεκαετίας 1960 αρκετοί οραματιστές, εκπαιδευτικοί στην πλειοψηφία τους: Paul Faure, Χρίστος Μακρής, Κωνσταντίνος Ξεξάκης, Ιωάννης Τσιφετάκης, Νίκος Νιουράκης, Κωνσταντίνος Νικολουδάκης, Γιώργος Βατζέλης και Μιχάλης Χατζηδάκης.
Ο Ελευθέριος Πλατάκης έφτασε στο Ρέθυμνο ως γυμνασιάρχης του Α’ Γυμνασίου το έτος 1959. Αμέσως γνωρίστηκε με τον φυσικό καθηγητή του Β’ Γυμνασίου Κωστή Ξεξάκη, ο οποίος μόλις είχε συνέλθει, όσο θα μπορούσε να συνέλθει ποτέ κανείς, από την τραυματική εμπειρία εγκλεισμού του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μελκ της Αυστρίας. Ο Κώστας Ξεξάκης είχε κάθε λόγο να μισήσει τα κάθε μορφής σπήλαια, αφού σε ένα από αυτά, σε ένα συγκρότημα τεχνητών σπηλαίων, κρατήθηκε για περισσότερο από έναν χρόνο, δούλεψε σκληρά μέσα σ’ αυτό και λιμοκτόνησε. Όμως η παιδεία που είχε και ο χαρακτήρας του δεν του επέτρεπαν τέτοιες σκέψεις. Είχε αποφοιτήσει το 1935 από το Φυσικό Τμήμα της Φυσικομαθηματικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πριν εκείνο χωριστεί σε Φυσιογνωστικό και Φυσικό. Στο ίδιο Τμήμα είχε φοιτήσει λίγο νωρίτερα και ο Ελευθέριος Πλατάκης και είχαν έτσι και οι δύο την ευκαιρία να παρακολουθήσουν παραδόσεις όχι μόνο καθαρής φυσικής αλλά και ζωολογίας, φυτολογίας, βοτανικής, μετεωρολογίας, σεισμολογίας, χημείας και αστρονομίας. Οι διευρυμένες αυτές σπουδές σε συνδυασμό με την αγάπη του για το διάβασμα, τον κατέστησαν ικανό να διαθέτει μια συνολική αντίληψη για τον φυσικό κόσμο, την ονομαζόμενη και ζητούμενη σήμερα πολυεπιστημονικότητα.
Σε αντίθεση, όμως, με τον Ελευθέριο Πλατάκη, ο Κώστας Ξεξάκης ήταν και εξαιρετικός εκπαιδευτικός. Είναι γεγονός ότι ο ιδρυτής του Κλιμακίου Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, όσο ήταν αφιερωμένος στην σπηλαιολογία, άλλο τόσο θεωρούσε ως πάρεργο τη διδασκαλία στην αίθουσα και την απέφευγε. Όντας μάλιστα τότε γυμνασιάρχης, κάτι τέτοιο δεν ήταν δύσκολο, όταν υπήρχαν εξαιρετικά καταρτισμένοι στην επιστήμη τους και στην παιδαγωγική καθηγητές, όπως ο Ξεξάκης και ο επίσης φυσικός Παυλάκης. Ο Κώστας Ξεξάκης, σε μια αποστροφή των αναμνήσεών του στο βιβλίο «Ράους. Στην κόλαση του Μελκ» (σε επιμέλεια Α. Σανουδάκη), αναφέρει με τρόπο αφοπλιστικό, το σχετικό περιστατικό:
Ενώ ήμουνε σε γυμνάσιο κλασικό, που δεν είχε τμήμα Πρακτικής κατεύθυνσης, ο Πλατάκης, ενώ ‘μουνε εγώ στο Β’ Γυμνάσιο, που δεν είχε τμήμα Πρακτικής, με φώναξε ν’ αναλάβω την Έκτη τάξη πρακτικού του Α’ Γυμνασίου, γιατί, μου λέει, τα φυσικά που κάνει αυτή η τάξη είναι πολύπλοκα και ‘γω ανακατεύομαι με τα σπήλαια και δε μου μένει καιρός. Λοιπόν εσύ ξέρω πως θα τα καταφέρεις καλύτερα. Άντε να τ’ αναλάβεις εσύ. Ανέλαβα, λοιπόν, αυτή την τάξη, την Έκτη Πρακτικού, στη Φυσική και Χημεία.
Ας μου επιτραπεί, κατόπιν τούτου, να επισημάνω ότι η προσφορά του Κώστα Ξεξάκη -αλλά και των άλλων εκπαιδευτικών που πλαισίωσαν από το 1962 τον Ελευθέριο Πλατάκη– είναι πολύ μεγαλύτερη από όση θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε σήμερα στα Δελτία της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, στο περιοδικό Κρητική Εστία και στις κρητικές εφημερίδες. Και αυτό ακόμη το γεγονός ότι απάλλαξαν τον Πλατάκη από τα διδακτικά του καθήκοντα και του επέτρεψαν «να ανακατεύεται με τα σπήλαια», όπως χαρακτηριστικά έλεγε, αποτελεί μια σημαντική συμβολή στη σπηλαιολογία, ιδιαίτερα στα πρώτα της βήματα. Ο Ελευθέριος Πλατάκης δεν υπήρξε ποτέ αγνώμων, γι’ αυτό και οι αναφορές του στον Κωστή Ξεξάκη είναι συχνότατες στα κατά την περίοδο 1962-1965.
Αν ερευνήσουμε την ιστορία της περιβαλλοντικής αγωγής στην Κρήτη θα διαπιστώσουμε ότι ο Κωστής Ξεξάκης υπήρξε εκ των πρωτεργατών της. Και δεν εννοώ μόνο την κατάρτιση συλλογών φυσικής ιστορίας στα σχολεία που κατά καιρούς υπηρέτησε (μια τέτοια συλλογή του είχε ζητήσει να συγκροτήσει και να αποστείλει και το Εργαστήριο Ζωολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών), αλλά και τη μύηση των μαθητών του στα μυστικά της φύσης, μέσα στη φύση. Με τη λογική αυτή και στα πλαίσια του μαθήματος της γεωλογίας που δίδασκε, ο Κώστας Ξεξάκης οδηγούσε τους μαθητές και μαθήτριές του στο σπήλαιο Μελιδονίου κάθε χρόνο ανελλιπώς, από το 1958 και μέχρι το τέλος της καθηγητικής του καριέρας, το έτος 1976.
Τα πρώτα χρόνια κανένας συνάδελφός του δεν αναλάμβανε την ευθύνη της συν-συνοδείας των μαθητών. Ο Κώστας Ξεξάκης όχι μόνο δεν την λογάριαζε αλλά δεχόταν να συνοδεύει και τα άλλα τμήματα της ίδιας τάξης, χωρίς ποτέ να συμβεί το παραμικρό δυσάρεστο περιστατικό. Μάλιστα κατά το σχολικό έτος 1961-62, όταν είχε βρεθεί με δυσμενή, λόγω των πεποιθήσεών του μετάθεση στο Ηράκλειο, δε δίστασε να κάνει και εκεί το ίδιο. Στην περιβαλλοντική εκείνη εξόρμηση ήταν που ανακάλυψε με τους μαθητές του ένα ακόμη άταφο πτώμα από τους τραγικούς νεκρούς του 1824. Το εναπόθεσαν στο μνημείο της πρώτης αίθουσας, το οποίο βέβαια δεν είναι κενοτάφιο, όπως λανθασμένα μερικές φορές αναφέρεται.
Από το αρχείο του Κώστα Ξεξάκη, το οποίο δεν ήταν αμελητέο, ελάχιστα πράγματα διασώθηκαν, εξαιτίας κακών συνεννοήσεων, κι αυτά σε άσχημη κατάσταση. Πρόκειται για φωτοτυπημένες χειρόγραφες σημειώσεις του για περισσότερα από 20 σπήλαια. Το έτος 1997 είχα ζητήσει τη βοήθειά του για την ενίσχυση του περιβαλλοντικού προγράμματος που υποστήριζα ως υπεύθυνος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο τότε σε λειτουργία Δημοτικό Σχολείο Χαρκίων, με θέμα το Αρκαδιώτικο φαράγγι. Ο ίδιος δεν ήταν πια σε θέση να βοηθήσει με τη φυσική του παρουσία, μου παρέδωσε όμως 12 φωτοτυπημένες σελίδες με σημειώσεις για σπήλαια, μερικά από τα οποία εκτός της περιοχής έρευνάς μας. Οι σημειώσεις αναφέρονται στα σπήλαια Σπηλιάρα, Αγία Γαλατού, Άγιος Αντώνιος Καψαλιανών, Άγιος Αντώνιος Πίκρη, Καρακαντζόλη Σπήλιος, τ’ Άη Γιαννιού ο Σπήλιος και τ’ Αραπακιού ο Σπήλιος του Αρκαδιώτικου φαραγγιού, Γεροντόσπηλιος Μελιδονίου, Τρύπα του Νιζάμη στον Λατζιμά, Χαϊνόσπηλιος Ελεύθερνας, Λάμιας Σπήλιος, Μαραθοκεφάλα και Κουφωτή Κυνηγιανών, Τσιμπραγοί Τάφκοι Μαργαριτών, σε ανώνυμο ενάλιο σπήλαιο μεταξύ Πανόρμου και Μπαλί και στα σπήλαια παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος στη δυτική ακτή του Ρεθύμνου.
Από τα παραπάνω σπήλαια ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Αγία Γαλατού Κυνηγιανών, του χωριού της γέννησής του. Στο έγκοιλο που κρύβεται κάτω από το ιερό του ναού, οι λεχώνες που είχαν δυσκολίες με το γάλα τους έρχονταν προσκυνήτριες και, αφού κρεμούσαν κάποιο κουρελάκι από τις φασκιές του παιδιού, έπλυναν τους μαστούς τους με το νερό που έγλυφε τους σταλακτίτες ή, κατ’ άλλους, έπιναν από το νερό αυτό. Η πρακτική αυτή, προγενέστερη της οικοδόμησης του σημερινού ναού, ήταν διαδεδομένη σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και στην Κύπρο. Ενδιαφέρουσα είναι και η περιγραφή ανώνυμου ενάλιου σπηλαίου μεγάλων διαστάσεων στην περιοχή μεταξύ Πανόρμου και Σισών. Το σπήλαιο είχε επισκεφθεί ο Κώστας Ξεξάκης όταν υπηρετούσε στο Γυμνάσιο Πανόρμου. Ενδιαφέρουσα είναι και η διάσωση της πληροφορίας ψαράδων ότι το επισκέπτονταν φώκιες. Τέλος, χρήζει έρευνας η αναφορά ότι Τ’ Αγι’ Αντωνιού ο Σπήλιος στο Αρκαδιώτικο φαράγγι, κάτω από την εκκλησία της Αγίας Κυριακής, υπήρξε λαξευτός τάφος της αρχαιότητας.
Προσπάθησα με λίγα λόγια να παρουσιάσω ψηφίδες από την προσφορά του Κώστα Ξεξάκη στην κρητική σπηλαιολογία. Με ικανοποιεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι το Τοπικό Τμήμα Δυτικής Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, πρόλαβε τουλάχιστον να τον τιμήσει εν ζωή, σε σεμνή τελετή στο σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου στην Καλή Συκιά, στις 25 Ιανουαρίου 1998. Βέβαια, ο αείμνηστος δεν ήταν τότε σε θέση να παραστεί, γι’ αυτό και είχε εξουσιοδοτήσει τον, επίσης αείμνηστο, Χρίστο Μακρή να τον αντιπροσωπεύσει και να παραλάβει το σχετικό τιμητικό δίπλωμα. Λίγο αργότερα ο Κώστας Ξεξάκης απεβίωσε αλλά μαζί του χάθηκε ένας πλούτος πληροφοριών, και όχι μόνο σπηλαιολογικών, που διατηρούσε στην οξύτατη μνήμη του. Ας είναι αυτή η τελευταία φορά που αποδεικνυόμαστε ανεπαρκείς και ανέτοιμοι.
*Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι σχολικός σύμβουλος-συγγραφέας
strharis@yahoo.gr
Στο Σπήλαιο Μελιδονίου το έτος 1958
Στο Ιδαίον Άντρον με τον Ελευθέριο Πλατάκη κ.ά. το έτος 1964
Στην Ελεύθερνα με τους Χ. Μακρή, Ν. Νιουράκη και Κ. Νικολουδάκη
Στο Α’ Παγκρήτιο Σπηλαιολογικό Συμπόσιο το 1989 με τους Α. Πετροχείλου, P. Faure και Χ. Μακρή
Η παραλαβή από τον Χ. Μακρή του τιμητικού διπλώματος του Κ. Ξεξάκη το 1998