Καθηγητές Πανεπιστημίου και εκπαιδευτικοί αναφέρθηκαν σε έργα συγγραφέων, που είχαν επίκεντρο τις επαναστάσεις που εξελίχθηκαν στην Κρήτη κατά την περίοδο 1866-1913 και τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν προκειμένου να επιτευχθεί ο τελικός στόχος, που δεν ήταν άλλος από την Ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα.
Οι αναφορές σε λογοτεχνικά έργα του Νίκου Καζαντζάκη, του Παντελή Πρεβελάκη, του Ιωάννη Κονδυλάκη και άλλων σπουδαίων συγγραφέων, γύρισαν το χρόνο πίσω και ταξίδεψαν τους παραβρισκόμενους σε μυθιστορηματικά μονοπάτια, προκαλώντας έντονα συναισθήματα και καλύπτοντας ταυτόχρονα απορίες σχετικά με το στόχο του κάθε δημιουργού.
Αναφορές έγιναν και σε έργα τα οποία δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των γεγονότων, που ταυτόχρονα με δημοσιεύματα του τύπου της εποχής, επανακινούσαν το φλέγον θέμα της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.
«Πρόκειται για τη δεύτερη ημερίδα της Ιστορικής Λαογραφικής εταιρίας Ρεθύμνης που γίνεται στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από την Ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα. Είναι αφιερωμένη σε έργα τα οποία γράφηκαν για την Κρήτη του 19ου αιώνα, για την περίοδο των μεγάλων επαναστάσεων και της προσπάθειας για την Ένωση με την Ελλάδα. Στο πλαίσιο των αναζητήσεων των δημιουργών στον όψιμο πια ρομαντισμό αλλά και στις ανησυχίες των συγγραφέων, περιλαμβάνεται η Κρήτη, η οποία είναι συνεχώς στο προσκήνιο με τα έργα αυτά, είτε είναι πεζά είτε είναι ποιήματα. Για παράδειγμα ο Γεώργιος Σουρής αφιερώνει στο Ρωμηό του, εκατοντάδες στίχων για το κρητικό ζήτημα», επεσήμανε στην εφημερίδα μας ο πρόεδρος της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρίας Ρεθύμνου Νίκος Παπαδογιαννάκης.
Ο καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας Μιχαήλ Πασχάλης, ομιλητής της ημερίδας, αναφέρθηκε στον Καζαντζάκη και τα γεγονότα της περιόδου 1896-1898. «Προσπάθησα να δω πως ο Καζαντζάκης είδε τα γεγονότα της περιόδου 1896-1898. Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα πτυχή αυτού του θέματος. Το ‘46 ο Καζαντζάκης βγάζει το Ζορμπά του, πριν όμως τον δημοσιεύσει, το Φεβρουάριο του 45, δημοσιεύει στην Νέα Εστία ένα απόσπασμα από το δεύτερο βιβλίο που είναι το ταξίδι του Ζορμπά και του αφηγητή του προς την Κρήτη. Στη διάρκεια του ταξιδιού, συζητούν για το πολιτειακό και για την άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου στην Κρήτη. Είναι σαφές ότι αυτή η προδημοσίευση στοχεύει στην επικαιρότητα, δηλαδή στην Ελλάδα που έχει πρόσφατα απελευθερωθεί από τους Γερμανούς. Η προδημοσίευση διαφέρει από το τελικό κείμενο όχι μόνο εκδοτικά αλλά και ουσιαστικά. Από τη στιγμή που δεχθούμε ότι ένα κείμενο έχει χρόνο σε μία άλλη εποχή αλλά συνομιλεί με την σύγχρονη εποχή, προσπαθώ να δω πόσο μπορούμε να προχωρήσουμε ως αναγνώστες για να διαπιστώσουμε αν η Α ή Β λεπτομέρεια του δημοσιεύματος έχει σχέση με την πραγματικότητα. Αυτή ήταν η πρώτη αφήγηση.
Η δεύτερη αφήγηση για τον Καζαντζάκη είναι η αναφορά στον Γκρέκο. Ξαναβλέπει τα ίδια πράγματα, όμως τα βλέπει από μία διαφορετική σκοπιά. Είναι ότι τα κρίσιμα χρόνια ο Καζαντζάκης βρισκόταν στην εμπορική σχολή της Νάξου μαζί με την οικογένειά του. Η φοίτησή του εκεί του άλλαξε εντελώς ορίζοντα, του άνοιξε ένα νέο κόσμο, εκείνο της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Προσπάθησα να δω πως βλέπει τα γεγονότα μέσα από τα μάτια του πατέρα του και μέσα από τις επιδράσεις που έχει δεχθεί στην σχολή. Αυτή είναι η δεύτερη αφήγησή των γεγονότων.
Η τρίτη αφήγηση ήταν η πρώτη, αλλά μέσα από τα συμφραζόμενά της. Δηλαδή από την στιγμή που η προδημοσίευση του Ζορμπά εντάσσεται στο ίδιο το βιβλίο, τότε όσα όλα ανέφερα στην αρχή συλλειτουργούν με το περικείμενό τους. Εκεί μπαίνει το θέμα της κρητικής πολιτείας και προσπάθησα να δω πως ο Καζαντζάκης βλέπει το πολιτικό και το πολιτειακό θέμα γενικότερα», τόνισε στα «Ρ.Ν.» ο καθηγητής.
Η ομιλήτρια και αναπληρώτρια καθηγήτρια με γνωστικό αντικείμενο τη Νεοελληνική λογοτεχνία, στο 
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή, μας ανέφερε σχετικά με την δική της παρέμβαση: «Το θέμα μου αναφέρεται στο «Ημερολόγιο του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών» του Ηλία Βουτιερίδη. Είναι ένας πολύ γνωστός ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας, ιστορικός της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και μεταφραστής αρχαίων κειμένων. Μόλις 23 ετών κατέβηκε να πολεμήσει ως εθελοντής στην Κρήτη. Συμμετείχε ως μέλος του Τάγματος επιλέκτων Κρήτων. Μέσα από το ημερολόγιο του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών παρουσιάζεται ο αγώνας των Κρητικών στις ανατολικές επαρχίες του νησιού και η εξαιρετική πολυσύνθετη προσωπικότητα του Ιωάννη Νταφώτη. Το 1897 ο Νταφώτης οργάνωσε μικρή ομάδα εθελοντών στην Αλεξάνδρεια, ήρθε στην Αθήνα, συνεννοήθηκε με την επιτροπή υπεράσπισης του κρητικού αγώνα και ανέλαβε να οργανώσει τον αγώνα σε στρατηγικά σημεία της Κρήτης. Ο Ηλιάς Βουτιερίδης είναι ένας βαθύς γνώστης της κρητικής ψυχής», τόνισε η καθηγήτρια.
Στην Γαλάτεια Καζαντζάκη και στο παιδικό μυθιστόρημα της «Μία μικρή Ηρωίδα» αναφέρθηκε η καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό του Πανεπιστημίου Κρήτης, Αλεξάνδρα Ζερβού, που μας είπε σχετικά:
«Το έργο της Γαλάτειας Καζαντζάκη μία μικρή Ηρωίδα ήταν το θέμα της ομιλίας μου και έχει το εξής παράδοξο. Είναι ένα θέμα εθνικό, βγαίνει σε μια συντηρητική σειρά, που τη διευθύνει η Αντιγόνη Μεταξά, από μία όμως συγγραφέα που είναι αριστερή, προοδευτική στο χώρο και φεμινίστρια. Συμμορφώνεται σε μερικούς κανόνες του παιδικού βιβλίου της εποχής της. Η Γαλάτεια καταφέρνει μέσα από αυτό βιβλίο να μιλήσει για πολλά πράγματα, δηλαδή για τη φιλία των λαών, να δείξει πως οι άνθρωποι δεν φταίνε που συμμετέχουν σε πολέμους και να δείξει τη θέση των γυναικών στην Κρήτη και στη μουσουλμανική κοινωνία. Είναι ένα κλασικό βιβλίο που το διαβάζουμε σήμερα και βλέπουμε κάθε φορά καινούρια πράγματα», υποστήριξε στην εφημερίδα μας η Αλεξάνδρα Ζερβού καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Για τον Πρεβελάκη και το λογοτεχνικό του έργο μίλησε ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ερατοσθένης Καψωμένος: «Ο Παντελή Πρεβελάκη έχει αφιερώσει στην Κρήτη εννέα από τα έντεκα μυθιστορήματά του και τέσσερα από τα εννιά δραματικά του έργα. Η ανάγνωση της ιστορίας από τον Πρεβελάκη γίνεται συνειδητά. Έχει σαφή συνείδηση της μεγάλης διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στο δυτικό πρότυπο αυτό που έχει επικρατήσει διεθνώς και στον ελληνικό πολιτισμό. Το μεσογειακό πρότυπο με την ισορροπία που αντιπροσωπεύει είναι η πηγή για να ξαναρχίσουμε από την αρχή, προκειμένου να ξαναβρούμε άλλες ισορροπίες για να μπορέσει η ανθρωπότητα να επιζήσει», μας επεσήμανε ο κ. Καψωμένος.
«Το θέμα της ομιλίας μου ήταν λογοτεχνικής εν θερμώ απήχησης της Μεγάλης Λογοτεχνικής Επανάστασης. Η λογοτεχνία κατά τη γνώμη μου δεν επηρεάζει πολιτικές καταστάσεις. Παρόλο που οι άνθρωποι που έγραψαν κείμενα κατά τη διάρκεια της επανάστασης, στόχευαν κατά κάποιο τρόπο να επηρεάσουν πολιτικές καταστάσεις, πιστεύω πως η ένωση ήρθε για άλλους λόγους. Η λογοτεχνία μας ανακουφίζει αλλά δεν λύνει προβλήματα πολιτικά. Το δικό μου το θέμα δεν αναφέρεται σε έργα πρώτης γραμμής, είναι τα έργα που δημιουργήθηκαν τη στιγμή που γινόντουσαν τα γεγονότα. Οπότε αυτά μάλλον έχουν ξεχαστεί σχεδόν όλα. Όσα δημιουργήθηκαν μετά από ανθρώπους που δεν έζησαν τα γεγονότα υπάρχουν και μέχρι και σήμερα διαβάζονται, όπως για παράδειγμα είναι τα έργα του Πρεβελάκη», υποστήριξε η Αγγελική Καταθανάση, φιλόλογος, στην εφημερίδα μας.
Το έργο της Μάρως Δούκα «Αθώοι και Φταίχτες», βρέθηκε στο επίκεντρο της ομιλίας της φιλολόγου Μαρίας Πατρελάκη, που μας ανέφερε σχετικά: «Το κύριο θέμα της Μάρως Δούκα ήταν η περιπλάνηση του απογόνου των Τουρκοκρητικών Αρίφ Καούρ στα Χανιά, ο οποίος έφθασε εκεί για να καταγράψει τα εναπομείναντα μουσουλμανικά μνημεία της Κρήτης και να ερευνήσει το παρελθόν και του νησιού και της οικογένειάς του. Στο πλαίσιο αυτό αναφέρεται και στις κρητικές επαναστάσεις βασιζόμενος στο ημερολόγιο του παππού του Χουσείν Καουρδαντζέ, ο οποίος ήταν ένας φιλήσυχος μουσουλμάνος και γενικά βλέπουμε ιστορικά γεγονότα με το μάτι του αντιπάλου του αλλόθρησκου. Με το μυθιστόρημα αυτό η Μάρω επιθυμεί να κάνει μία ρωγμή στον τοίχο, όπως χαρακτηριστικά είχε δηλώσει και η ίδια».
