Η πανηγυρική συμμετοχή του Δήμου στην Παγκόσμια Ημέρα Μουσικής συμβάλει στην αφύπνιση της ιστορικής μνήμης που ευλογεί ιδιαίτερα την πόλη των Γραμμάτων και Τεχνών. Ας θυμηθούμε πόσοι κορυφαίοι στο μουσικό στερέωμα και μάλιστα διεθνούς φήμης κατάγονται από το Ρέθυμνο.
Αξίζει λοιπόν να γυρίσουμε πίσω το χρόνο και να παρακολουθήσουμε τους σημαντικότερους σταθμούς στη μουσική πορεία του τόπου.
Ξεφυλλίζοντας τις εφημερίδες στην ανατολή του περασμένου αιώνα διαπιστώνουμε ότι οι Ρεθεμνιώτες διαφέρουν από τους άλλους Κρητικούς και στα μουσικά τους ακούσματα.
Όπως βλέπουμε σε σχετικά δημοσιεύματα και της εφημερίδας ΑΓΩΝ οι διασκεδάσεις στηρίζονται στο λυρικό τραγούδι κυρίως.
Έχουμε και στο παρελθόν κάνει σχετικές αναφορές. Οι δεσποινίδες της υψηλής κοινωνίας μαθαίνουν οπωσδήποτε πιάνο και γαλλικά και με την πάροδο του χρόνου παρουσιάζει ενδιαφέρον και η εκμάθηση βιολιού.
Σημαντικό είναι ότι η Δημοτική μας Φιλαρμονική είναι από τα αρχαιότερα μουσικά σχήματα.
Ο εξαίρετος ερευνητής φιλόλογος-θεολόγος κ. Κωστής Η. Παπαδάκις στο βιβλίο του με τίτλο «Ρέθυμνο 1900-1950» αναφέρεται στην ίδρυσή της με αναλυτικά στοιχεία.
Προηγήθηκε και λόγω ηλικίας ο ακρογωνιαίος λίθος της πνευματικής μας παράδοσης Πολύβιος Τσάκωνας σε σειρά δημοσιευμάτων του στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση», όπου περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την εξέλιξη της Φιλαρμονικής με συνεντεύξεις από τους κορυφαίους της παράγοντες.
Η σειρά αυτή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς αντλούνται στοιχεία από τις πρωτογενείς πηγές.
Τμήμα του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου
Η δημοτική Φιλαρμονική ήταν ένας από τους τομείς δράσης του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου.
Με χρήματα που προσέφεραν το 1889 οι εκλεκτοί συμπολίτες Θεόδωρος Τριφύλλης ενθουσιώδης φίλος και προστάτης του συλλόγου και Μανούσος Μαυραντζάκης αγοράστηκαν τα μουσικά όργανα για τη δημιουργία φιλαρμονικής, που την αποτελούσαν φιλόμουσοι ερασιτέχνες και μη της πόλης με αρχιμουσικό τον Ιταλό Νικολίνι.
Όπως γράφει ο Γιάννης Δαλέντζας το Μάη του 1903 διορίστηκε αρχιμουσικός ο Μανόλης Γοβατζιδάκης έμπορος ψιλικών και μουσικών οργάνων.
Πολλές είναι οι λεπτομέρειες που αξίζει να αναφερθούν από το πληρέστατο στοιχείων αυτό κεφάλαιο του βιβλίου.
Από τις αφηγήσεις των πρώτων συντελεστών με τις απαραίτητες παρεμβάσεις για να είναι πιο κατανοητό το κείμενο στους νεότερους θα σταθούμε στη συνέντευξη του Εμμ. Ν. Γοβατζιδάκη στον Πολύβιο Τσάκωνα. Ο Γοβατζιδάκης διετέλεσε διοικητικός διευθυντής της Φιλαρμονικής. Και αναφέρει σχετικά:
«Κατά τα τέλη του 1901, ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης κάλεσε από τον Πειραιά τον Βασίλειο Κουτσό και του ανέθεσε τη διοργάνωση της Φιλαρμονικής.
Αμέσως ξεκίνησε το κάλεσμα για τη συγκέντρωση μαθητών και παραγγέλθηκαν μουσικά όργανα στην Ιταλία.
Μεγάλος αριθμός μαθητών ανταποκρίθηκε και άρχισε η πρακτική διδασκαλία Γενάρη του 1902, αμέσως, μόλις ήρθαν τα όργανα.
Επειδή εγώ είχα γνώσεις μουσικής (έπαιζα μαντολίνο με νότες) ο αείμνηστος πρόεδρος του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου κ. Πετυχάκης, μου ανέθεσε τη Διοικητική διεύθυνση της Φιλαρμονικής.
Την 17η Φεβρουαρίου 1902, ικανοποιώντας και τη σφοδρή επιθυμία των συμπολιτών μας η φιλαρμονική έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνιση στο εξοχικό κέντρο του Μάρκου Κουτσουράκη στον Κουμπέ».
Αλλά όπως διαβάζουμε παρακάτω δεν είχε δυστυχώς η πρώτη αυτή εμφάνιση τη δέουσα ανταπόκριση.
Ήταν καθώς φαίνεται πολύ προοδευτική η κίνηση αυτή για το κοινωνικό γίγνεσθαι και τα πρωτόκολλα της εποχής. Έτσι υπήρξε αντίδραση που εκδηλώθηκε με προσπάθεια απομάκρυνσης των μαθητών. Ο Γοβατζιδάκις φρόντισε να τους εμψυχώσει με «πύρινο» λόγο που κατέληγε:
«Ζήτωσαν τα μέλη του συλλόγου μας. Ζήτω ομοίως και του διδάσκαλου Βασιλείου Κουτσού που θα πρέπει όλως ιδιαιτέρως να ευχαριστήσουμε. Ας ζήσωμεν δε και ημείς, διότι και εις ημάς οφείλεται η πρόοδος».
Για τις πολύτιμες υπηρεσίες του ο Γοβατζιδάκις εξελέγη το 1903, τακτικό μέλος του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου.
Η μαρτυρία του παπα-Χρύσανθου
Στην ίδια έρευνα συμμετείχε και ο παπα-Χρύσανθος Βιτζικουνάκις που ήταν από τους πρώτους μαθητές της Φιλαρμονικής. Και είχε πει είπε με τη σειρά του σχετικά με το ρεπερτόριο:
«Εκτός από τον εθνικό Ύμνο και τον Κρητικό Ύμνο, παίζαμε βαλς και διάφορα άλλα κομμάτια, εντός δε του έτους η φιλαρμονική Ρεθύμνης εμφανίστηκε στο κοινό της πόλης ερμηνεύοντας μαρς, βαλς, καντρίλιες, λανσιέδες, πόλκα, μαζούρκα, προντεκάτρ, Ερνάνι, Τροβατόρε, Νόρμα, ντουέτο Τραβιάτα, και διάφορες όπερες, την ιστορική όπερα «Αρκάδι» Γερμανού συνθέτη.
Η Φιλαρμονική εμφανιζόταν δυο φορές την εβδομάδα Πέμπτη και Κυριακή σε διάφορα κέντρα της πόλης. Τον λόγο αποχώρησης του πρώτου Αρχιμουσικού δεν ενθυμούμαι.
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος προσέλαβε τον παρεπιδημούντα Αρχιμουσικό Αντώνιο Βιενέλλα διευθυντή εν Ρεθύμνη εγχόρδου ορχήστρας και μετά τον Σωτήριο Ατζού Ιταλό που έμενε στην Αθήνα.
Η Φιλαρμονική επί των ημερών του πραγματοποιούσε και εκδρομές εκτός της πόλης, όπως στις Μονές Αρκαδίου και Πρέβελη. Οι αγαθοί χωρικοί κάτοικοι των χωριών της διαδρομής που άκουγαν πρώτη φορά μουσική καταλαμβάνονταν από ενθουσιασμό και χαρά εσταυροκοπούντο και δάκρυζαν σαν αν έβλεπαν κάτι σαν όνειρο και ουρανοκατέβατο.
Ένα χαριτωμένο περιστατικό
Ο παπα-Χρύσανθος στην αφήγησή του αναφέρει κι ένα χαριτωμένο περιστατικό που συνέβη στην Ιερά Μονή Πρέβελη.
Μετά το γεύμα που συνήθως παρείχε πλουσιότατο η Μονή, ο δάσκαλος της Μουσικής ειδοποίησε να είναι όλοι έτοιμοι το απόγευμα για να παίξουν.
Και συνεχίζει ο παπα-Χρύσανθος: «Προτού να έρθει η ώρα της εκτέλεσης του προγράμματος, όλοι οι μαθητές μπήκαν σε ένα αγκιναρόκηπο κι έφαγαν αρκετές αγκινάρες. Τόσες μάλιστα που προκάλεσαν κάτι απροσδόκητο και κωμικό.
Όταν ήρθε η ώρα για το πρόγραμμα, μαζεύτηκαν οι μοναχοί να καμαρώσουν τους μουσικούς, κι ο δάσκαλος δίνει τι σύνθημα να ξεκινήσει το εμβατήριο «Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη». Εκφωνεί «τα όργανα επί του στόματος» υψώνοντας την μπακέτα του. Με το κατέβασμα του χεριού που σημαίνει άμεση έναρξη κανένας από τους μαθητές δεν μπορεί να αποδώσει φωνή οργάνου.
«Τι πάθατε βρε παιδιά;» φώναζε ο δάσκαλος εκτός εαυτού πια μετά το φιάσκο. Αλλά το «μοιραίο» είχε συμβεί.
Ο αγκιναρόκηπος είχε εκδικηθεί για τον …αποκεφαλισμό του. Με το φάγωμα των αγκιναρών έστυψαν τα χείλη των μουσικών και ήταν αδύνατο να αποδώσουν φωνή. Η εξακρίβωση του αιτίου προκάλεσε θύελλα γέλιου και η εκτέλεση ανεβλήθη για την επομένη το πρωί.
Μια πράξη ηρωισμού
Είχαμε όμως εκτός από ευτράπελα και πράξεις ηρωισμού.
Η παραμονή του δασκάλου Σωτηρίου Ατζού εξακολούθησε μέχρι την εποχή που ξέσπασε στην πόλη του Ρεθύμνου το πραξικόπημα του 1908 για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στόχος των διαδηλωτών ήταν να κατεβάσουν την σημαία της Αυτονομίας και να ανεβάσουν την ελληνική σημαία στη διοίκηση της Χωροφυλακής. Επικεφαλής της διαδήλωσης ήταν η Φιλαρμονική με τον Αρχιμουσικό για να δίνει μεγαλύτερο ενθουσιασμό και θάρρος στους πολίτες. Αλλά δυστυχώς αυτό δεν μπόρεσε να παραβλεφτεί από τους επιχειρούντας να διασφαλίσουν την τάξη.
Αμέσως εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Ατζού και διετάχθη η διάλυση της μουσικής.
Για να αποφύγει τη σύλληψη ο Ατζού έφυγε άναυλα και μετά παρέλευση χρόνου κλήθηκε νέος μουσικοδιδάσκαλος ο Μάριο Ντιμάγιο Ιταλός που έμενε στα Χανιά. Αυτός είχε χρηματίσει πρώτο μουσικός της πρώτης μουσικής Κρήτης, που αποτελούσαν άνδρες της Χωροφυλακής και είχε οργανωθεί από Ιταλούς αρχιμουσικούς. Φημιζόταν δε ως η καλύτερη μουσική της Ελλάδος.
Ο Αρχιμουσικός Μάριος Ντεμάγιο παρέμεινε αρκετό καιρό στο Ρέθυμνο. Οργάνωσε στο διάστημα αυτό τη Φιλαρμονική του Ορφανοτροφείου με όργανα που παρεχώρησε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνου.
Μετά την αναχώρηση του Ντεμάγιο ανέλαβε τη Φιλαρμονική ο Αρχιμουσικός Νομικός και μετά από αυτόν ο Γκίνος απόφοιτος της Μουσικής Σχολής Κερκύρας».
Έχει μεγάλη ιστορία η Δημοτική Φιλαρμονική εκεί που δίδαξε ένας Νίκος Μαμαγκάκης κι έκανε τις πρώτες του συνθέσεις ο Μπάμπης Πραματευτάκης.
Αυτός μάλιστα είχε και την έμπνευση να γράφει ανάλογη μουσική για κάθε ειδική εμφάνιση της μπάντας. Τα περισσότερα βέβαια από τα μουσικά αυτά κομμάτια έχουν χαθεί.
Για τη Δημοτική Φιλαρμονική αναφέρεται σε χρονογράφημα εφημερίδας της εποχής και το εξής χαριτωμένο περιστατικό.
Την ημέρα που θα αναχωρούσαν οι Ρώσοι από το Ρέθυμνο είχε μαζευτεί κόσμος στο λιμάνι να τους αποχαιρετήσει. Φυσικά σε περίοπτη θέση βρισκόταν και περίμενε η Φιλαρμονική του Δήμου.
Η ώρα περνούσε αλλά το καράβι δεν φαινόταν πουθενά.
Μόλις πήρε να βραδιάζει ο κόσμος άρχισε να αραιώνει. Κανένας δεν ήθελε να χάσει το δείπνο του, έκανε και ψύχρα, οπότε ο ένας μετά τον άλλο άφησε τους Ρώσους μόνους να περιμένουν το πλοίο που δεν φαινόταν.
Περασμένα μεσάνυχτα απογοητευμένος και ο μαέστρος αποφάσισε να δώσει το σύνθημα της αποχώρησης.
Δεν είχε προλάβει η Φιλαρμονική να φτάσει στο Ρολόι και φάνηκε το πλοίο. Ήταν όμως αργά για να γυρίσει πίσω.
Έτσι οι Ρώσοι έφυγαν χωρίς να τύχουν της τιμητικής αποχώρησης που είχαν ετοιμάσει οι Ρεθεμνιώτες.
Η Δημοτική Φιλαρμονική δέθηκε με το εφηβικό παρελθόν πολλών Ρεθεμνιωτών.
Μας διηγήθηκε κάποτε ο εκλεκτός Ρεθεμνιώτης κ. Αριστειδης Λιαναντωνάκης ότι είχε παρακολουθήσει κι εκείνος μαθήματα στη Φιλαρμονική και είχε δεθεί συναισθηματικά.
Με την κήρυξη του πολέμου βρέθηκε κι εκείνος στο χωριό του για λόγους ασφαλείας. Μετά τους βομβαρδισμούς όμως αποφάσισε να γυρίσει στην πόλη για να δει σε ποια κατάσταση ήταν το σπίτι τους.
Αντί όμως να πάει στη γειτονιά του, τράβηξε για τη λεωφόρο, να δει πως ήταν το κτήριο της Φιλαρμονικής του που στεγαζόταν τότε εκεί που είναι σήμερα ο ΟΤΕ.
Συνάντησε ένα σωρό ερειπίων και χωρίς καμιά διάθεση να κρύψει τη συγκίνησή του κάθισε σε μια άκρη κι έκλαψε πικρά.
Η Φιλαρμονική πέρασε και περιόδους μεγάλης δοκιμασίας.
Αρκετές φορές δέχτηκε τον εμπαιγμό των κρατούντων, όπως συμβαίνει συνήθως όταν έρχεται και η ώρα της διεκδίκησης νομίμων δικαιωμάτων.
Ένας αρχιμουσικός πάντως πήρε τη μεγάλη απόφαση να κάνει την αποκοτιά που μπορεί και να ξυπνούσε από το λήθαργο τους αρμοδίους. Και αρνήθηκε να κατέβη η μπάντα στην παρέλαση του Καρνάβαλου. Δεν ξέρουμε αν πέτυχε με αυτό την προώθηση αιτημάτων. Το σίγουρο είναι ότι πλήρωσαν την απουσία αυτή οι διοργανωτές του Καρναβαλιού, καθώς η έλλειψη της μπάντας ήταν απελπιστικά αισθητή.
Δεν έλειψαν και τα διάφορα επεισόδια που έμειναν όμως στην προφορική παράδοση.
Κάποτε όταν στεγαζόταν εκεί που είναι το σημερινό ταχυδρομείο κάποιος από τους τραμπούκους του Ρεθύμνου όνομα και μη χωριό, συνηθισμένος να επιβάλει το δικό του χωρίς κανένας να σηκώνει κεφάλι, πήγε να ζητήσει το λόγο επειδή οι μουσικοί έκαναν μάθημα και τον ενοχλούσαν.
Εκείνη την περίοδο αρχιμουσικός ήταν ο Μπάμπης Πραματευτάκης. Ο ενοχλημένος γείτονας αντί να περιοριστεί σε μια σύσταση έπιασε το Μπάμπη από το γιακά.
Κι εκείνος του έκανε μήνυση.
Σαν βόμβα έσκασε το γεγονός στην πόλη. Μα βρέθηκε να κάνει μήνυση κάποιος στον Β.Μ. που τον έτρεμαν και οι πέτρες;
Κι όμως. Έγινε και δίκη με συνήγορο τον Πολύβιο Τσάκωνα και μόνον όταν ο κατηγορούμενος ζήτησε συγγνώμη ο Μπάμπης Πραματευτάκης απέσυρε τη μήνυση.
Μπορεί ο μεγάλος μας συνθέτης να φημιζόταν για την πραότητα και καλοσύνη του αλλά έτσι και έθιγες την αξιοπρέπειά του αλίμονο. Και το έδειξε ταπεινώνοντας τον μεγαλύτερο τραμπούκο της τοπικής ιστορίας.
Το 1982 περίπου μια ομάδα Ρεθεμνιωτών με επικεφαλής τον Κώστα Αποστολάκη πήρε πόρτα πόρτα την πόλη κάνοντας έρανο. Γινόταν μια τεράστια προσπάθεια ανασυγκρότησης της Φιλαρμονικής. Συνέχισε τον αγώνα ο Κώστας Αποστολάκης και ήταν να τον θαυμάζεις βλέποντας να κάνει μόνος του τις πιο βαριές οικοδομικές εργασίες προκειμένου να γίνει λειτουργικό το κτήριο εκεί που στεγάζεται και σήμερα στη Λεωφόρο.
Το κτήριο έγινε μια θαυμάσια κυψέλη δημιουργίας, αλλά ο συμπολίτης αρχιμουσικός πλήρωσε την φιλοτιμία του με αρκετό διάστημα ακινησίας στο κρεβάτι, αφού η σπονδυλική του στήλη δεν του συγχώρησε την υπερβολική της ταλαιπωρία.
Εκτός από τον Κώστα Αποστολάκη είχε και άλλους καλούς αγγέλους η Δημοτική Φιλαρμονική.
Σε μια εξαιρετικά επιτυχημένη εκδήλωση στο Λύκειο Ελληνίδων, που η ορχήστρα της Φιλαρμονικής παρουσίασε την «Κρητική Φαντασία» του Μπάμπη Πραματευτάκη ο τότε υπουργός Τουρισμού Νίκος Σκουλάς ζήτησε από το συμπολίτη συνθέτη να κάνει αμέσως αίτημα για μια συναυλία με έργα του στο Φεστιβάλ Αθηνών.
Έτσι κι έγινε. Η Ορχήστρα της Δημοτικής Φιλαρμονικής εμφανίστηκε στο θέατρο Λυκαβηττού Αύγουστο του 1989 με τραγούδια του Μπάμπη Πραματευτάκη που ερμήνευσαν η Φέφη Βαλαρή και ο Βαγγέλης Αραμπατζόγλου.
Η ίδια συναυλία επαναλήφθηκε και στο Ηράκλειο με επιτυχία.
Αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι ότι ο Μπάμπης Πραματευτάκης ακόμα κι αν δυσαρέστησε στενούς συνεργάτες του δεν δέχτηκε να μπει πρώτο το όνομά του στην αφίσα και το πρόγραμμα.
Ήθελε να φαίνεται πάντα η Δημοτική Φιλαρμονική στην οποία αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της δημιουργικής του δράσης και με πυρήνα αυτή εκπλήρωσε το μεγάλο όνειρο της ζωής του που ήταν η Συμφωνική Ορχήστρα.
Δεν υπάρχει επώνυμος Ρεθεμνιώτης που να μην πέρασε από τη Δημοτική Φιλαρμονική και να την αναφέρει πάντα στις καλύτερες αναμνήσεις του.
Από εκεί όμως αναδείχτηκαν και μεγάλοι συνθέτες και μουσικοί όπως ο Νίκος Μαμαγκάκης, ο Μπάμπης Πραματευτάκης, ο Γιώργος Κουμεντάκης, ο Αντώνης Μαυράκης, ο Αντώνης Ζαχαράκης, ο Νίκος Κατριτζιδάκης, ο Μανόλης Ανδρουλιδάκης και τόσοι άλλοι.
Θα συνεχίσουμε αύριο το ιστορικό οδοιπορικό μας στη μουσική πορεία του τόπου με τα «Μουσικά Νειάτα» και τη μεγάλη τους προσφορά στη πόλη μας.
