Εκείνο το πρωινό 16 Σεπτεμβρίου 1944, αντιβούησαν οι φυλακές της Αγιάς, από τραγούδι της χαράς.
«Πρόβαλε μάνα του γαμπρού…». Μα τι συνέβαινε αλήθεια; Μπορούσε να υπάρξει χαρμόσυνο γεγονός στον τόπο του μαρτυρίου και της θυσίας για την ελευθερία; Ταίριαζε το πανηγυρικό θέμα με την ατμόσφαιρα νοτισμένη από κραυγές πόνου και οδύνης;
Κι όμως εκείνοι οι 15 Σακτουριανοί που βάδιζαν για τον τόπο της εκτέλεσης, ένοιωθαν πανηγύρι τη διαδικασία προς το θάνατο. Κι έτσι λεβέντικα τραγουδώντας ταπείνωσαν τον υπερφύαλο δυνάστη ακόμα μια φορά. Ίσως γι’ αυτό δεν έτυχαν χαριστικής βολής. Ίσως για να εκδικηθούν οι ναζί αυτή τη λεβεντιά αποτέλειωσαν τους ήρωες με τσεκούρια.
Έτσι έκλεισε και η δεύτερη πράξη του δράματος που διαδραματίστηκε στα Σακτούρια με τους ανυπότακτους κατοίκους. Ήταν γνωστή η δράση τους με κρυφούς ασυρμάτους για παροχή πληροφοριών στη Μέση Ανατολή και γενικά έντονη αντιστασιακή δράση.
Ένα ακόμα μαρτυρικό χωριό
Αυγή του Μάη 1944 το χωριό βρέθηκε κυκλωμένο από Γερμανούς που συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία του χωριού και τους ανακοίνωσαν την επιβολή κυρώσεων επειδή πριν από λίγες μέρες, Αγγλικό σκάφος, αποβίβασε την Ακτή του Αγίου Παύλου αντιστασιακούς, όπλα και πυρομαχικά και ότι από τα Σακτούρια διήλθαν οι απαγωγείς με τον στρατηγό Κράιπε.
Αυτό που δεν απέχει από την πραγματικότητα είναι πως η έντονη σύγκρουση ομάδων αντιστασιακών όταν δημιουργήθηκε θέμα με την παραλαβή των όπλων από τη Μέση Ανατολή έγινε αφορμή να πάρουν χαμπάρι οι Γερμανοί ότι κάτι συνέβαινε στα Σακτούρια με τις γνωστές συνέπειες. Μια ακόμα άστοχη ενέργεια που στοίχισε ανθρώπινες ζωές.
Οι άνδρες που συλλάβανε οδηγήθηκαν, στον Άγιο Κύριλλο για να εκτελεστούν. Φαίνεται όμως ότι ήταν μια τακτική να τους λυγίσουν γιατί λίγο αργότερα ήρθε άλλη διαταγή, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να μεταφερθούν στις φυλακές της Φορτέτζας.
Όσο για τα γυναικόπαιδα, διατάχτηκαν να πάρουν ότι μπορούσαν και να φύγουν από το χωριό γιατί θα το ανατίναζαν. Έτσι κι έγινε. Οι ξεριζωμένοι από τον τόπο τους πήραν το δρόμο της προσφυγιάς και κατέληξαν στα χωριά του δυτικού Ρεθύμνου Άδελε, Πηγή, Λούτρα, όπου φιλοξενήθηκαν.
Η σκέψη τους ήταν όμως σε ό,τι άφησαν πίσω τους. Μια γυναίκα αρνήθηκε να εγκαταλείψει το χωριό της. Και χάθηκε μαζί του.
Σε διάστημα 80 ημερών αφέθηκαν ελεύθεροι αρκετοί από τους συλληφθέντες που είχαν κλειστεί στις φυλακές. Κάποιοι μάλιστα που είχαν οικονομική δυνατότητα ελευθερώθηκαν πολύ νωρίτερα από τους άλλους. Όσοι δεν τα κατάφεραν μεταφέρθηκαν αργότερα στις φυλακές Αγιάς, όπου εκτελέστηκαν από αυτούς οι 15.
Λεπτομέρειες για το ματωμένο χρονικό μας δίνει ο Σπύρος Μαρνιέρος αναφέροντας τα εξής:
Σακτούρια:
Ταυτόχρονα με η Λοχριά η μανία των Γερμανών στράφηκε και με άλλο πιθανό σημείο διέλευσης και κρησφύγετου των απαγωγέων με τον Κράιπε. Στα Σακτούρια του Άη Βασίλη. Με τους γενναίους, φιλότιμους και ευπαρουσίαστους ανθρώπους. Πολλοί κατέβηκαν το Μάη του ‘41 και πολέμησαν τους αλεξιπτωτιστές στο Ρέθυμνο. Μυήθηκαν από τους πρώτους και έδρασαν θετικά στον Αγώνα της Αντίστασης. Με το ξημέρωμα τις 3-5-44 βρέθηκαν ασφυχτικά κυκλωμένοι από γερμανική μονάδα μεγάλης αριθμητικής δύναμη, που δρούσε με απευθείας εντολές του Στρατηγού Μπρόγερ. Μονάχα ένας κατόρθωσε να διασπάσει τον κλοιό! Τα γυναικόπαιδα ρίχτηκαν στους δρόμους της προσφυγιά και διασκορπίστηκαν μέχρι Λούτρα, Παγκαλοχώρι και Άδελε! Τους έφηβους και άνδρες μετέφεραν με αυτοκίνητα στο Ρέθυμνο και τους έκλεισαν στις φυλακές για να τους απελευθερώσουν λίγο αργότερα, ξέχωρα από είκοσι τρεις που οδηγήθηκαν στις φυλακές της Αγιάς. Ακολούθησε το γνωστό «πλιάτσικο» και η ανατίναξη των κτισμάτων με δυναμίτες.
Στους κατοίκους οι Γερμανοί επικαλέστηκαν δυο λόγους για την καταστροφή του χωριού τους. Ότι «η συνοδεία του στρατηγού Κράιπε είχε διέλθει παρά το χωρίον» (πληροφορία λαθεμένη) και ότι «προ είκοσι περίπου ημερών αγγλικόν πλοίον είχε αποβιβάσει εις την πλησίον ακτήν πολεμοφόδια». Πράγματι στις 20-4-44, προσέγγισε συμμαχικό πλοίο στην ακτή του «Αγίου Παύλου», αποβίβασε όπλα και πολεμοφόδια και δημιουργήθηκαν επεισόδια μεταξύ ορισμένων αγωνιστών και τους αρχηγούς της αγγλικής αποστολής Τομ γα τον τρόπο της διανομής τους.
Οι οργανωμένοι στην Ε.Ο.Ρ. δεν ήθελαν να χορηγηθούν όπλα στους αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ., άποψη που δεν αποδέχτηκε ο Άγγλος αξιωματικό, κατά το γνωστό του Τσώρτσιλ «και στο διάβολο θα δώσω όλα αρκεί να τα χρησιμοποιήσει εναντίον των Γερμανών». Εκτός από το θόρυβο που δημιουργήθηκε από τις προσωπικές αντεγκλήσεις και τους διαπληκτισμούς, κανένα συνωμοτικό μέτρο δεν πάρθηκε για να τηρηθεί μυστική η άφιξη του συμμαχικού μέσου, ούτε και οι οφειλέμενες προφυλάξεις κατά τη διακίνηση των όπλων, με επακόλουθο εύκολα οι «καλοθελητές» (αν δεν ήτανε και παρόντες) να μάθουν και να μεταφέρουν κάποιες ή και συγκεκριμένες πληροφορίες στον εχθρό. Μολαταύτα μπορούμε να πούμε ότι οι Γερμανοί τούτη τη φορά φάνηκαν «επιεικείς». Περιορίστηκαν στις υλικές καταστροφές και δεν είχαμε απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Ο Μπρόγερ είχε και στιγμές «ηθικών αναστολών» έναντι των άλλων εγκληματιών πολέμου και διοικητών «Φρουρίου Κρήτης». Σύμφωνα και με μαρτυρίες των κατοίκων οι επιδρομείς, εκτός από τους αξιωματικούς, με απροθυμία επιδίδουνταν στο έργο της καταστροφής. Τα Σακτούρια βέβαια αργότερα μνημονεύουνται τη διαταγή του στρατηγού Μύλλερ να καταστραφούν και στις 22 Αυγούστου 1944, μαζί με τα χωριά του Κέντρους. Όλοι γράφουν, και είναι αλήθεια, ότι τίποτα δεν είχε απομείνει να καταστρέψουν και κανένας δεν έγραψε, ότι αν έλειπαν τα γεγονότα του Μάη, πιθανότατα τον Αύγουστο οι Σαχτουριανοί να πάθαιναν μεγαλύτερη πανωλεθρία.
Οι προσδοκίες ότι θα τελείωναν αναίμακτα τα βάσανα των Σακτουριανών διαψεύστηκαν. Πέντε μέρες μετά τη Μάχη των Ποταμών στο Αμάρι, που έδωσαν με επιτυχία οι αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ. (11-9-44), από τους είκοσι τρεις φυλακισμένους στην Αγιά, διάλεξαν δεκαπέντε και τους έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα (16-9-44). Υποστηρίζεται ότι εκτελέστηκαν σε αντίποινα της Μάχης των Ποταμών, καθώς διαβεβαίωναν οι υπόλοιποι μέχρι τους είκοσι τρεις, που είχαν τύχη βουνό και αντί να εκτελεστούν διασώθηκαν και λυτρώθηκαν. Άλλοι αμφισβητούν ότι οι Γερμανοί ανακοίνωσαν στους μελλοθάνατους γιατί τους εκτελούν ή υποστηρίζουν ότι οι δυο τελευταίες ομαδικές εκτελέσεις Αυγούστου-Σεπτέμβρη στην Αγιά, «ήταν ένα γενικό μέτρο τρομοκρατίας και όχι αντίποινα για ορισμένους φόνους Γερμανών» ή και ακόμη ότι, ανακοίνωσαν στους μελλοθάνατους σαν αιτία που τους εκτελούν την απαγωγή του Κράιπε.
Εφόσον παραγνωρίσουμε (υποθετικά) τις μαρτυρίες, για να θεμελιώσει κανένας άποψη για τα αίτια και τις αφορμές της εκτέλεσης των Σακτουριανών και άλλων συγκρατούμενών τους, πρέπει να λάβει υπόψη του δυο ανακοινώσεις του διοικητή «Φρουρίου Κρήτης» (Μύλλερ) που δημοσιεύτηκαν τον «Παρατηρητή» Χανίων. Στην πρώτη (14-9-44) διατυπώνεται ότι σταμάτησαν τα σκληρά μέτρα αντιποίνων «ως την καταστροφών των χωρίων», έγιναν πάλι απόπειρες εναντίον Γερμανών στρατιωτών «εκ νέου θα ληφθούν ακόμη σκληρότερα αλλά επειδή μέτρα». Στη δεύτερη (16-9-44), ότι «ως αντίποινα διά τους υπό των κομμουνιστών δολοφονηθέντας στρατιώτας ετυφεκίσθησαν σήμερον εξήντα κομμουνισταί». Από τους εξήντα εκτελεσμένους τουλάχιστον οι περισσότεροι Σακτουριανοί (ή και κανένας) δεν ήτανε κομμουνιστές και ούτε στη Μάχη των Ποταμών δολοφονήθηκαν Γερμανοί στρατιώτες. Απλούστατα, κατά παγία τακτική, οι κατακτητές τους δικούς τους σκοτωμένους σε πολεμικές συγκρούσεις με τους αντάρτες, τους εμφάνιζαν δολοφονημένους, ύστερα από φρικτά βασανιστήρια, για να «δικαιολογούν» την εφαρμογή αντιποίνων.
Στις γερμανικές γνωστοποιήσεις δε γίνεται ειδική αναφορά στα γεγονότα των Ποταμών, αλλά είναι τόσο κοντά με τις εκτελέσεις στην Αγιά που εύκολα και εύλογα μπορούν να συνδεθούν. Ωστόσο, αν ανατρέξουμε ξανά στη δεύτερη ανακοίνωση, παρατηρούμε να αναφέρεται στην αρχή ότι «την 15-9-44 κομμουνιστικαί συμμορίαι εδολοφόνησαν εκ νέου Γερμανούς στρατιώτες» ενώ η μάχη των Ποταμών έγινε τέσσερις μέρες πρωτύτερα.
Στις 15-9-44 η Ομάδα των Ανωγειανών (Ε.Ο.Ρ.) εξολόθρευσε γερμανικό απόσπασμα δεκατεσσάρων ανδρών στην περιοχή Ηρακλείου και λογικά πρέπει να συνδέσουμε τις εκτελέσεις με αυτό τα επεισόδιο. Γενικότερα πάντως δεν πρέπει να δίδεται ιδιαίτερη σημασία στο αιτιολογικό επισήμων γερμανικών ανακοινώσεων κατά κανόνα κατασκευασμένο. Εξ όλων καταλήγω στο συμπέρασμα ότι οι ομαδικές εκτελέσεις στις 16-9-44 στις φυλακές της Αγιάς, ακόμη και αν δικαιολογείται κάποια σχέση και ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε μαρτυρίες, δεν πρέπει να αποδίδονται αποκλειστικά στη Μάχη των Ποταμών. Ο συμμαχικό παράγοντας αποδίδει την καταστροφή των Σακτουρίων στο γεγονός ότι προδόθηκε η εκφόρτωση όπλων στην ακτή του «Αγίου Παύλου».
Πέρα και πάνω απ’ όλα συγκλονίζουν οι φρικιαστικές συνθήκες κάτω από τις οποίες βρήκαν το θάνατο οι δεκαπέντε Σακτουριανοί που εντυπωσίαζαν με την ομορφιά και τη νεότητά τους. Και οι μεγάλες στιγμές που διάβηκαν για να μας γεμίσουν με εθνική υπερηφάνεια. Οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα δεμένοι με καλώδια αλλά με το φρόνημα αδούλωτο και με την πίστη ακλόνητη ότι με το αίμα τους θα ποτιστεί και θα ξαναγίνει πανύψηλο το δέντρο της λευτεριάς. Πορευόμενοι στο Γολγοθά, τραγουδούσαν «πρόβαλε μάνα του γαμπρού», τραγούδι της χαράς για να πλαντάξει ο φασισμός και ο χάρος. Και ο χάρος στάθηκε αδικητής και οι φασίστες ψυχανεμίστηκαν την πρόκληση. Μαυροκιτρίνησαν, αναζωπυρώθηκαν τα ταπεινά ένστικτά τους και αντί χαριστικών βολών τους αποκεφάλισαν με τσεκούρια!
Πουθενά σημείο χαριστικής βολής
Αυτό που αμφισβήτησαν κάποιοι ιστορικοί αποδείχτηκε χρόνια αργότερα όταν έγινε η περισυλλογή των οστών για να μεταφερθούν στο μαυσωλείο του χωριού.
Κανένα από τα κρανία δεν είχε σημάδι από σφαίρα όπως φαινόταν εκεί που είχε δοθεί χαριστική βολή. Για να αποδειχτεί η μακάβρια θεωρία του ιστορικού Σπύρου Μαρνιέρου που κάθε του ισχυρισμός συνοδευόταν και από αδιάσειστα επιχειρήματα.
Σήμερα το χωριό τιμά με ιδιαίτερο τρόπο τους ήρωές του με εκδηλώσεις και το Μάιο αλλά και το Σεπτέμβριο, αλλά και με τη δραστήρια νεολαία του ακολουθεί κάθε τομέα ανάπτυξης καθώς έχει αρκετά σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα.
Η ιστορία του χωριού αρχίζει από τη μινωϊκή εποχή. Στην τοποθεσία Άγιος-Ιωάννης, έχουν βρεθεί αρχαιολογικά ευρήματα, ικανά για να καθιερώσουν την άποψη ότι εκεί υπήρχε η μινωϊκή πόλη «Ψυχί». Πριν από πολλά χρόνια Άγγλοι αρχαιολόγοι μετά από έρευνες, χαρακτήρισαν το σπήλαιο που υπάρχει στον Άγιο Παύλο, ως σπήλαιο του «Δαίδαλου και Ίκαρου», επίσης και το σημείο πτήσης «Ανηφόρα».
Στην μεταγενέστερη εποχή, τα Σακτούρια μαστίζονταν από επιδρομές πειρατών, με αποτέλεσμα να αλλάζουν τοποθεσίες εγκατάστασης του οικισμού.
Σήμερα υπάρχουν ερείπια σε τέσσερις τοποθεσίες, που είναι:
– Άγιος Βλάσης
– Κατσομάτης
– Αρκολιανά
– Άγιος Στέφανος
Κατά τον τούρκικο ζυγό, πλοία υπό τον καπετάνιο Σακτούρη έφερναν πολεμοφόδια και όπλα και τροφοδοτούσαν την αντίσταση κατά των Τούρκων.
Το χωριό αναφέρεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 ως Sacturia στην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Στην ενετική απογραφή του 1583 από Καστροφύλακα αναφέρεται ως Sacturia με 193 κατοίκους και 100 οφειλόμενες αγγαρείες, ενώ μνεία στο χωριό κάνει και ο Βασιλικάτα το 1630, με την ονομασία Sacturia. Στην οθωμανική απογραφή του 1659 αναφέρεται ως Sacturya po ve Kato, με 20 σπίτια. Στο έργο Κρητικά του Μιχαήλ Χουρμούζη, το 1842, αναφέρεται ως Σαχτούροι. Ο Στέργιος Σπανάκης ετυμολογεί το όνομα του χωριού από το σαχτούρι, ένα τύπο ιστιοφόρο πλοίου.
Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται ως Σαχτουρια στον δήμο Μελάμπων και είχαν αμιγώς χριστιανικό πληθυσμό, 360 κατοίκους. Στην απογραφή του 1900 είχε 408 κατοίκους. Στην απογραφή του 1920 αναφέρεται ως έδρα ομώνυμου αγροτικού δήμου. Το 1925, τα Σακτούρια ορίστηκαν έδρα ομώνυμης κοινότητας, μέχρι την Καποδιστριακή διοικητική διαίρεση, όταν το χωριό προσαρτήθηκε στον Δήμο Λάμπης. Τα Κάτω Σακτούρια αναγνωρίστηκαν ως ανεξάρτητος οικισμός το 1940 και ο Άγιος Παύλος το 1991.
Στην περιφέρεια του χωριού υπάρχουν 11 χιλιόμετρα παραλίες, με την πιο γνωστή του Αγίου-Παύλου, που έχει χαρακτηριστεί ένα από τα πιο όμορφα τουριστικά θέρετρα της Κρήτης.
Το παρθένο φυσικό περιβάλλον, στις μικρές παραλίες και η καθαριότητα της θάλασσας σου δίνει την αίσθηση ότι είσαι ο πρώτος άνθρωπος που κολύμπησε στα νερά τους.
Όλη η νότια πλευρά του χωριού χαρακτηρίζεται σαν μικρός παράδεισος, άπειρου φυσικού κάλλους και σαν παρθένα φύση που δεν έχει ακόμα αλλοιωθεί από τον άνθρωπο. Υπάρχουν μικρά φαράγγια π.χ. του Αγίου Αντωνίου και απότομοι βράχοι ύψους 30 μ. και άνω, οι οποίοι πιθανόν να μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από λάτρεις των επικίνδυνων σπορ π.χ. αετός, αλεξίπτωτο κ.λ.π.
Στην παραλία του Αγίου Παύλου, υπάρχει ένα φυσικό πέτρωμα, μοναδικό στον κόσμο, όπως το έχουν χαρακτηρίσει οι γεωλόγοι. Το κλίμα του χωριού είναι μεσογειακό, εύκρατο και ξηρό. Το αεράκι που φυσάει συχνά, δεν επιτρέπει την υγρασία και την υπερβολική ζέστη τους θερινούς μήνες. Επίσης τα παράλια είναι ζεστά το χειμώνα και προσφέρονται για επενδύσεις χειμερινού τουρισμού.
Χάρις στο φιλοπρόοδο σύλλογό του το χωριό αξιοποιεί όλες τις ευκαιρίες για να συμβαδίζει με τα μηνύματα των καιρών. Και αποτελεί ένα ακόμα λαμπρό παράδειγμα πως και από τις τέφρες μπορεί να ανασυγκροτηθεί ένας τόπος και να βαδίσει στο δρόμο της ανάπτυξης και της προκοπής. Αρκεί να διαθέτει μεράκι και διάθεση. Αρκεί να έχει το ανθρώπινο δυναμικό που ξέρει να ζει με όραμα και προοπτική. Και τα Σακτούρια διαθέτουν αυτό το προνόμιο και μάλιστα το συναντάς σε μεγαλύτερο βαθμό από κάθε άλλη περιοχή.
