Ο αριθμός των εκδοτών, ντόπιων και ξένων, που κυκλοφόρησαν καρτ-ποστάλ, με θέματα παρμένα από την Κρήτη, δεν μας είναι γνωστός. Από την μέχρι τώρα μελέτη μου σε αρκετές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, προσπέκτους δημοπρασιών, περιοδικά, βιβλία και μαρτυρίες υπερβαίνει τους 60.
Τον Νοέμβρη του 1898, που το νησί απελευθερώνεται, έχουν ήδη κυκλοφορήσει οι Κρητικές καρτ-ποστάλ.
Οι πρώτοι εκδότες είναι ξένοι που ζουν και δουλεύουν στην Κρήτη, που γνωρίζουν τα μυστικά της φωτογραφικής τέχνης, στοιχειώδη μόρφωση και έντονα ανεπτυγμένα τα αισθητικά τους κριτήρια. Είναι φωτογράφοι που παράλληλα γίνονται και εκδότες καρτ-ποστάλ. Αυτοί είναι οι: R. Behaeddin, R. Kruger, J. Berinda, E.A. Cavalliero, κ.α. Και οι τέσσερις αυτοί συγκαταλέγονται μεταξύ των πρώτων εκδοτών καρτ-ποστάλ στη χώρα μας, που μαζί με τους N. Alikiotis, N. Douras, Spandagakis & Cie, G. Maraghanis και άλλους, δημιούργησαν την Ιστορία της καρτ-ποστάλ στην Κρήτη.
Ανάμεσα σ’ αυτούς συγκαταλέγονται και ο φωτογράφος Περικλής Διαμαντόπουλος (γεννήθηκε στο Βόλο και έζησε στα Χανιά) και ο Στέφανος Φιωτάκης που φωτογράφιζαν και πουλούσαν τα θέματά τους στους εκδότες. Όπως κάποια από τα θέματα του πουλούσε και ο R. Behaeddin. Ο Π. Διαμαντόπουλος υπήρξε μάλιστα ο προσωπικός φωτογράφος του Πρίγκηπα Γεωργίου.
Οι φωτογράφοι της εποχής εκείνης έκαναν πολυήμερα ταξίδια, γυρίζοντας απ’ άκρου εις άκρον το νησί, αποθανατίζοντας τα σπουδαιότερα γεγονότα. Αρκετές φωτογραφίες έχουν τραβηχτεί στο δρόμο καταγράφοντας με το φακό τους ένα σημαντικό γεγονός ή εικόνες από την καθημερινή ζωή ντόπιων και ξένων. Μάλιστα δεν ήταν λίγες οι φορές που ήταν αναγκασμένοι να τραβήξουν δυο και τρεις φορές το ίδιο θέμα και κατόπιν να κάνουν την επιλογή της καλύτερης που θα τυπωνόταν και σε καρτ-ποστάλ.
Η θεματογραφία τους είναι αρκετά πλούσια. Τα περισσότερα θέματά τους τα τράβηξαν ανάμεσα στα έτη 1898 και 1906. Τα χρόνια αυτά έχουμε ένα εκδοτικό οργασμό, που άφησε εποχή, λόγω της πληθώρας των καρτ-ποστάλ που κατέκλυσαν την αγορά, αλλά κυρίως λόγω της ποικιλίας και δεξιότητας των φωτογράφων της εποχής. Επίκεντρο πάντα του ενδιαφέροντός τους ήταν ο Πρίγκιπας Γεώργιος, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι Ξένες Δυνάμεις που βρίσκονταν στο νησί.
Άλλα θέματα, που έχουν αποτυπώσει είναι: παλλαϊκά γεγονότα που συγκλόνισαν τότε την Κρήτη, πρόσωπα που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην Ιστορία της νήσου, συγκεντρώσεις ενόπλων Κρητικών, τα στρατεύματα της Διεθνούς Κατοχής, πολιτικούς, αγωνιστές κ.α. Επίσης έχουν φωτογραφήσει και τυπώσει σε καρτ-ποστάλ αρχαιότητες, εκκλησιές, πόλεις και χωριά, τοπικές ενδυμασίες, αγορές και παζάρια, επαγγέλματα, που αρκετά απ’ αυτά έχουν εκλείψει, εικόνες από την καθημερινή ζωή των Κρητικών, πύργους, τζαμιά, τοπία κάλλους, εταίρες που βρίσκονταν στο νησί όπως η Αδελίνα Γκυτάρ (μετέπειτα Μαντάμ Ορτάνς), κληρικούς, λιμάνια που τότε ήταν σε μεγάλη ακμή αφού είχαν συναλλαγές με πόλεις και λιμάνια της Ελλάδας (Σύρο, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, κ.α.) και του εξωτερικού (Σμύρνη, Τεργιέστη, Αμβούργο, κ.α.), τους πρώτους ταχυδρόμους κ.α.
Εκδοτικά υπερτερούν σε ποικιλία και ποσότητα θεμάτων οι: E. A. Cavaliero, N. Douras, R. Behaeddin, N. Alikiotis.
Σε αισθητική εμφάνιση οι: R. Behaeddin, R. Kruger, A. Marzi, M. C. Zounnaki, A. Theophanus & Cie, N. Douras.
Οι καρτ-ποστάλ όλων αυτών των εκδοτών τυπώνονταν συνήθως στη Γαλλία και στη Γερμανία.
Τέλος τα περισσότερα αρχεία, τόσο των εκδοτών καρτ-ποστάλ όσο και των φωτογράφων καταστράφηκαν στη Μάχη της Κρήτης από τους Γερμανούς, λόγω των συνεχών βομβαρδισμών. Οι απώλειες αυτές δημιουργούν ένα σημαντικό κενό στην ιστορική έρευνα, επειδή θα μπορούσαν να αποτελούν μαρτυρίες εκείνης της εποχής.
