Ο θεμελιωτής της Γυμνασιακής Εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο

Πολύ πρόσφατα τυπώθηκε η Αυτοβιογραφία του Εμμανουήλ Γενεράλη (1860-1943). Πρόκειται για ένα χειρόγραφο 878 σελίδων, στο οποίο ο σοφός συγγραφέας της γράφει αναμνήσεις του από τη ζωή του, αλλά και από την πορεία της Κρήτης από επανάσταση σε επανάσταση μέχρι να ξημερώσει η 1-1-1914 και να ενωθεί με την υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα, οριστικά και αμετάκλητα.

 

Το βιβλίο αυτό είναι γεμάτο με πληροφορίες και για τη ζωή των χριστιανών και μουσουλμάνων (Τουρκοκρητικών), για την κοινωνική ζωή, για την οικονομική ζωή, για την εκπαίδευση και για πλήθος άλλο θεμάτων της ζωής από το 1860-1917.

 

Αναφέρεται για παράδειγμα, στο σχολείο (Δημοτικό) του χωριού του (Γερακάρι) του Μέρωνα, του Μοναστηρακίου (Ελληνικό Σχολείο ή Σχολαρχείο) στα Γυμνάσια της Αθήνας και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο οποίο σπούδασε, εργαζόμενος παράλληλα.

Για το Δημοτικό Σχολείο αναφέρει λεπτομέρειες, άγνωστες μέχρι σήμερα, πληροφορίες για την εποχή πριν τη γνωστή μας πλάκα, στην οποία μάθαμε να γράφομε τα πρώτα γράμματα οι παλιότεροι. Έτσι σχηματίζομε μια αμυδρή ιδέα και εικόνα του πως λειτουργούσαν τότε τα Δημοτικά Σχολεία, όσα ελάχιστα υπήρξαν τη δεκαετία 1860. Αξίζει να θυμηθούμε ότι στην Κρήτη είχαμε τουρκοκρατία μέχρι το 1898, έπειτα είχαμε την Κρητική Πολιτεία μέχρι 31-12-1913.

 

Ιδιαίτερα μπορεί να γίνει λόγος για κάποιες ελευθερίες που δόθηκαν στους Κρητικούς-προγόνους μας σε τρεις φάσεις: Το 1856, μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο (από τότε η Κριμαία ήταν μήλον της Έριδος), το 1868 (κατά την μεγάλη Κρητική επανάσταση) και το 1878 με τη λεγόμενη Σύμβαση της Χαλέπας (η οποία περιλήφθηκε ως παράρτημα στη διεθνή συνθήκη του 1878, πολύ σημαντική για την Ευρώπη.

 

Μετά από τη Σύμβαση της Χαλέπας υπήρξαν σημαντικές ελευθερίες για τους Κρητικούς: να ιδρύουν συλλόγους, να εκδίδουν εφημερίδες, να εκλέγουν βουλευτές, να χρησιμοποιείται η Ελληνική γλώσσα ισότιμα με την τουρκική κ.α.

 

Αυτό ήταν πρωτόγνωρο, πολύ σημαντικό για τους Κρητικούς, που ένοιωσαν ελεύθεροι και συνασπίστηκαν, δηλαδή εχωρίστηκαν σε δύο κόμματα: τους Καραβανάδες και τους Ξυπόλυτους, αντίστοιχα με τους Τρικουπικούς και Δεληγιαννικούς της άλλης Ελλάδος. Στην πρώτη, δεκαετία, κέρδιζαν συνεχώς στις εκλογές οι Καραβανάδες, στην Κρητική Βουλή και έγιναν οι ουσιαστικοί νομείς της εξουσίας κοντά στους Τούρκους κατακτητές.

 

Το 1888 πλειοψήφησαν για πρώτη φορά οι Ξυπόλυτοι. (Τότε βγήκε για πρώτη φορά βουλευτής ο Βενιζέλος στα Χανιά και ο Γενεράλης στην επαρχία Αμαρίου).

 

Αφήνομε όμως τις πολιτικές εξελίξεις και επιστρέφομε στα εκπαιδευτικά, όπως τα γράφει στην Αυτοβιογραφία του ο Εμμανουήλ Γενεράλις: έβγαλε τις δύο τάξεις του Ελληνικού Σχολείου Μοναστηρακίου και τη Γ’ τάξη στο Ρέθυμνο, το 1878. Στο Ρέθυμνο όμως, όπως σε όλη την Κρήτη, δεν υπήρχε Γυμνάσιο τότε! Οι ελάχιστοι που ήθελαν να τελειώσουν το Γυμνάσιο και να προχωρήσουν στο Πανεπιστήμιο, πήγαιναν στο εξωτερικό. Η Ελλάδα-Αθήνα ήταν εξωτερικό για τους Κρητικούς.

 

Ο Γενεράλης ήταν από τους ελάχιστους τολμηρούς και τυχερούς-φιλομαθείς που τελείωσε και το Γυμνάσιο στην Αθήνα και το Πανεπιστήμιο, και το 1885 επέστρεψε στο Ρέθυμνο.

 

Στο μεταξύ είχε δημιουργηθεί το Παγκρήτιον Γυμνάσιον (στο Ηράκλειο το 1883 και στη Νεάπολη Λασιθίου το 1884 το β’ στη σειρά Γυμνάσιο στην Κρήτη). Υπενθυμίζω ότι είχαμε ακόμη τουρκοκρατία στην Κρήτη. Ο Γενεράλης, του οποίου η φήμη, ως πολύ μορφωμένου και δραστήριου, είχε προτρέξει της άφιξής του στο Ρέθυμνο, τον Σεπτέμβρη του 1885 (ήταν μόλις 25 ετών) σε συνεννόηση με τους τοπικούς παράγοντες έστησε Α’ τάξη Γυμνασίου στο Ρέθυμνο και ήταν ο μοναδικός καθηγητής της. Οδηγό είχε το πρόγραμμα του Γυμνασίου της ελεύθερης Ελλάδας και δίδαξε: Ελληνικά, Λατινικά, Ιστορία, Μαθηματικά και Φυσική Ιστορία. Θρησκευτικά δίδαξε ο Επίσκοπος και Γαλλικά ο Κ. Πετυχάκης.

 

Ήταν μια τάξη, που άφησε εποχή και έβγαλε έναν πρύτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Νικόλαος Παπαδάκης από τις Βρύσες Αγ. Βασιλείου).

 

Έτσι άρχισε με θριαμβευτικό τρόπο η Γυμνασιακή εκπαίδευση στο Ρέθυμνο. Το επόμενος έτος (1886) συστήθηκε Α’ Γυμνάσιο και στα Χανιά, «επίσημα», όπως στο Ηράκλειο και στη Νεάπολη Λασιθίου.

 

Το 1886-87 ο Γενεράλης δίδαξε στο Γυμνάσιο Νεάπολης Λασιθίου, στη Β’ τάξη. Εκεί πήγαν και μερικοί (ίσως όλοι) που τους είχε μαθητές στο Ρέθυμνο κατά το προηγούμενο σχολικό έτος. Και αυτό το μαθαίνομε από την Αυτοβιογραφία του Γενεράλη.

Το 1887-88 ο Γενεράλης είναι πάλι στο Ρέθυμνο και διδάσκει στη Β’ τάξη του Γυμνασίου. Τον απέλυσαν. Χωρίστηκε η κοινωνία στα δύο, επειδή οι μαθητές πήγαν στην τάξη του απολυμένου Γενεράλη. Επαναπροσλήφθηκε (5-12-1887) και συνέχισε την Β’ τάξη κανονικά.

 

Το 1888-89. Ο Γενεράλης είναι διευθυντής του τριταξίου Γυμνασίου Ρεθύμνου. Γίνονται εκλογές και εκλέγεται βουλευτής Αμαρίου με τους Ξυπόλυτους. Το σχολείο λειτουργεί κανονικά με άλλον φιλόλογο. Η ζωή όμως και η ησυχία διαταράχθηκε από τους Καραβανάδες βουλευτές, που για πρώτη φορά έχασαν την πλειοψηφία στην Κρητική Βουλή. Συγκεκριμένα, κατέθεσαν ψήφισμα στη Βουλή ζητώντας την ένωση με την Ελλάδα, έφυγαν από τα Χανιά και έκαμαν δική τους βουλή στον Στύλο Αποκορώνου. Αυτό ήταν που περίμεναν οι Τούρκοι: Κήρυξαν στρατιωτικό νόμο. Κατάργησαν δηλαδή όλα τα προνόμια που είχαν δοθεί το 1878 με τη Σύμβαση της Χαλέπας και άρχισαν διωγμοί, φόνοι, ληστείες, κατοχή χειρότερη από κάθε προηγούμενη φάση. Οι Βουλευτές, ανάμεσά τους ο Βενιζέλος, ο Γενεράλης και όλοι οι Ξυπόλυτοι (Φιλελεύθεροι) αλλά και οι Καραβανάδες (Συντηρητικοί), φυγαδεύονται στην Αθήνα.

 

Η κατάσταση στην Κρήτη είναι ανώμαλη, επί πολλά χρόνια, κάτω από τον στρατιωτικό νόμο που επέβαλαν οι κατακτητές. Για τη λειτουργία των Σχολείων -και ιδιαίτερα του Γυμνασίου, το οποίο θεμελίωσε ο Γενεράλης- δεν σώζονται στοιχεία για να ξέρομε αν ήταν συνεχής ή αν διακόπηκε κάποιους μήνες ή χρόνια.

 

Από την Αυτοβιογραφία μαθαίνομε, ως από μοναδική πηγή, ότι το 1890-91 ο Γενεράλης είναι πάλι καθηγητής της Β’ τάξης του Γυμνασίου Ρεθύμνου και το 1891-92 είναι διευθυντής και καθηγητής της Γ’ Γυμνασίου. Ο Γενεράλης εφαρμόζει κρυφά τους κανονισμούς λειτουργίας των Γελασίνων της Αθήνας. Το Γυμνάσιο Ρεθύμνου αναγνωρίζεται από το Ελληνικό κράτος.

 

Η κατάσταση εξακολουθεί να είναι ανώμαλη στην Κρήτη; Στρατιωτικός νόμος, φόνοι χριστιανών από Τούρκους και Τούρκων από χριστιανούς, ενωμένους σε μικρές ομάδες με αδελφοποιία. Οι χριστιανοί επιμένουν, όπως ήταν φυσικό, να ισχύσουν τα προνόμια που τους είχαν παραχωρηθεί το 1878. Γι’ αυτό κάνουν και εκλογές αντιπροσώπων (βουλευτών) κάθε δυο χρόνια. Το 1894 εκλέγεται Αντιπρόσωπος της επαρχίας Αμαρίου ο Γενεράλης. Κανένα όφελος όμως, αφού ο Τούρκος πασάς δεν συγκαλεί τη Βουλή των Αντιπροσώπων. Αυτή η ανώμαλη κατάσταση χειροτερεύεται κάθε χρόνο. Ο Γενεράλης, όπως και πλήθος Κρητικών, φεύγει ο ίδιος δήθεν για τη Σμύρνη (για να διδάξει στην περίφημη Ευαγγελική Σχολή), αλλά κατευθύνεται στην Αθήνα και από τον Σεπτέμβριο 1897-Νοέμβριο 1898 υπηρετεί ως διευθυντής στο Γ’ Ελληνικό Σχολείο (Σχολαρχείο) Πλάκας-Αθήνας.

Το 1898 βρίσκεται πάλι στην Κρήτη και συστήνει ιδιωτική Α’ τάξη Γυμνασίου στο Ρέθυμνο, με 10 μαθητές. Έχει αρχίσει η Κρητική Πολιτεία με τον πρίγκιπα Γεώργιο.

 

Ο Γενεράλης αρθρογραφεί με πάθος και ζητά αξιοκρατία στη στελέχωση των νέων υπηρεσιών και δικαιοσύνη για το Ρέθυμνο, «πόλη των Γραμμάτων». Μάταια όμως. Ιδρύει η Κρητική Πολιτεία ένα Γυμνάσιο στο Ηράκλειο και άλλο ένα στα Χανιά, στο δε Ρέθυμνο «Επτατάξιον Δημοτικήν Σχολήν».

 

Αμέσως ξεσηκώθηκε η κοινωνία του Ρεθύμνου για τον εμπαιγμό. Ο Γενεράλης διασώζει και το όνομα του Ρεθεμνιώτη που ξεσήκωνε την κοινωνία με κωδωνοκρουσίες (Χαραλ. Σταματάκης). Τα τηλεγραφήματα, τα υπομνήματα, οι διαμαρτυρίες, τα δημοσιεύματα είχαν ως συνέπεια να ιδρυθεί στο Ρέθυμνο Προγυμνάσιον (= Τρεις τάξεις. Το Γυμνάσιον είχε τότε τέσσερις τάξεις).

 

 Πρώτος διευθυντής αυτού του Προγυμνασίου Ρεθύμνου ορίστηκε δικαιωματικά ο Εμμανουήλ Γενεράλης. Το 1901 τα Προγυμνάσια μετονομάζονται σε Ημιγυμνάσια (=Τέσσερις τάξεις). Από αυτή την εποχή έχομε επίσημη ίδρυση, αφού υπάρχει μορφή κρατικής υπόστασης (Κρητική Πολιτεία) με παρουσία των ξένων-μεγάλων δυνάμεων. Από αυτό το Προγυμνάσιον σώζεται το αρχείο, που είναι διαφωτιστικό.

 

Για όλες τις λειτουργίες-συστάσεις τάξεων Γυμνασίου από το 1885 δεν υπάρχουν σχετικά βιβλία αρχείου (γενικός έλεγχος, βιβλίο πράξεων…), επειδή είχαμε ακόμη τουρκοκρατία. Όλα όσα είχαν γραφεί με ονόματα μαθητών και διδασκόντων έχουν χαθεί ή δεν έχουν βρεθεί-δημοσιοποιηθεί. Ευτυχώς η Αυτοβιογραφία του Γενεράλη ρίχνει αρκετό φως σ’ αυτή τη μαρτυρική εποχή της Κρήτης και της εκπαίδευσης.

 

Από τα παραπάνω στοιχεία, τα οποία πρώτη φορά γίνονται γνωστά και τεκμηριώνονται: με κάποια ονόματα μαθητών, διδασκόντων, Σχολικής Επιτροπής, διδάκτρων, βιβλίων, μαθημάτων… συνάγεται ότι ο Εμμανουήλ Γενεράλης είναι ο θεμελιωτής της γυμνασιακής εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο.