Ο Άγιος Χαραλάμπης, ο ιερομάρτυς (10 Φεβρουαρίου), άγιος της χαράς και της ελπίδας- όπως δηλώνεται και από το όνομά του (χαρά + λάμπης < λάμπω)- μορφή επιβλητική, ιεροπρεπής, ηγεμονική, ήταν ιερέας των χριστιανών στη Μαγνησία, πρωτεύουσα πόλη τής ομώνυμης επαρχίας της Θεσσαλίας, κατά τους χρόνους τού βασιλιά Σεβήρου (193-210).
Σύμφωνα με την Υμνογραφία και το συναξάρι του θεωρείται ότι θεραπεύει τις λοιμικές αρρώστιες και ιδιαίτερα την πανώλη (πανούκλα), καθώς και τις στομαχικές και εντερικές ενοχλήσεις και παθήσεις τού λαιμού, άρα το σύνολο, σχεδόν, του πεπτικού συστήματος. Σύμφωνα με την Υμνογραφία τού Αγίου με τη βοήθειά του «της πανώλους, λοιμικής απαλλαττόμεθα νόσου…», ενώ, κατά το συναξάρι του, η ιαματική του δύναμη κατά της πανώλους οφείλεται στο άγιο λείψανό του, γιατί λέγεται ότι κατά την ώρα του μαρτυρίου του ο Άγιος ζήτησε από τον Χριστό να του δώσει τη χάρη «εις όποιον τόπον ευρεθεί κομμάτι από το λείψανόν του και εις όποιαν χώραν το εορτάζουν, να μη γένη ποσώς πείνα, ούτε πανούκλα να θανατώνει τους ανθρώπους».
Συχνά ο Άγιος εικονίζεται να ποδοπατεί και εκδιώκει τη φοβερή ασθένεια της πανώλους, που στον ορθόδοξο εικονογραφικό κύκλο εμφανίζεται προσωποποιημένη άλλοτε ως διάβολος, με το δρεπάνι στα χέρια και άλλοτε ως ένα «ειδεχθές γύναιον», σαν μια κακόμορφη μαύρη γυναίκα, που εκπέμπει καπνούς και φλόγες από το στόμα. Η εικόνα αυτή προκαλούσε μεγάλη εντύπωση στους απλούς πιστούς (που τους κατείχε φόβος και τρόμος για τη ασθένεια αυτήν), ώστε έσκυβαν και εναπέθεταν στα πόδια του πανίσχυρου Αγίου την πίστη και την ελπίδα τους. Στη Θράκη, μάλιστα, πιστεύουν, χαρακτηριστικά, ότι ο άγιος Χαραλάμπης έπιασε την Πανούκλα και την έβαλε μέσα στο μπουκάλι, τόση είναι η δύναμή του.
Υπάρχουν πολλές παραδόσεις, οι οποίες μιλούν για δίωξη και φυγάδευση της πανώλους από τον άγιο με το ξίφος του και τη σωτηρία ολόκληρων πόλεων και χωριών ύστερα από θεία επέμβασή του. Γι’ αυτό και οι εκκλησούλες του βρίσκονται- οι περισσότερες- χτισμένες στις άκρες των χωριών, σπαρμένες εδώ κι εκεί σαν αληθινοί φύλακες, έτσι όπως ζητάει και θέλει να έχει τους αγίους του ο λαός μας. Στα Σφακιά τις εκκλησίες του τις έχτιζαν δίπλα στην ακρογιαλιά, εκεί σχεδόν που σκάει το κύμα, στην άκρη των θαλάσσιων δρόμων, αφού από ‘κει περίμεναν να φθάσει στα θαλασσινά Σφακιά η φοβερή αρρώστια, όπως από τη θάλασσα έφθανε και κάθε καινούριο πράγμα και κάθε καλό ή κακό μαντάτο.
Στην Κρήτη ο Άγιος άρχισε να θεωρείται ως θεραπευτής της πανούκλας μετά, κυρίως, την επιδημία του 1770. Όπως είναι γνωστό, τόσο κατά τους αρχαίους χρόνους, όσο και κατά τους μέσους και νεότερους, επιδημίες πανώλους έπληξαν επανειλημμένα την Κρήτη, την Ελλάδα και την Ευρώπη, γενικότερα, που είχαν σαν αποτέλεσμα τον θάνατο μεγάλου αριθμού ατόμων. Στους Ρ/Καθολικούς αντίστοιχος θεράπων Άγιος της πανούκλας είναι ο Saint Roch ή Rock (Άγιος Ρόκος, εορτάζει 16 Αυγούστου), ενώ γνωστός τους είναι και ο δικός μας άγιος Χαραλάμπης. Προς τιμήν του Αγίου Ρόκκου οι Ενετοί έκτισαν στο Ηράκλειο Κρήτης, το έτος 1592, εκκλησία με οκταγωνικό σχήμα, για να σώσει την πόλη από την πανούκλα, που τη μάστιζε τον καιρό εκείνο. Από την ίδια, περίπου, εποχή (1549) προέρχεται και πίνακας τού Τιντορέτο «Ο άγιος Ρόκκος θεραπεύει τα θύματα της πανώλους», στον οποίο ο καλλιτέχνης δίνει έμφαση στις ρυτιδιασμένες σάρκες, στις εκφράσεις πόνου των αρρώστων και στη φωτοσκίαση, με σκοπό να τονίσει τη δραματικότητα του επεισοδίου και της ασθένειας.
Αλλά ο Άγιος Χαραλάμπης, εδώ στην Κρήτη, τιμάται ιδιαιτέρως και από τους αγρότες μας (αγροτική εορτή- αγροτικός άγιος) ως Άγιος της βλάστησης, των φυτών και των δέντρων, κυρίως, που πρέπει να φυτευτούν τον χειμώνα- που εορτάζεται και η μνήμη του- για να ριζώσουν στην υγρή γη και να βλαστήσουν, των «γυμνόριζων», όπως θα λέγαμε σήμερα, φυτών. Στον Κρουσώνα του Ηρακλείου συνήθιζαν να ζητούν την ευλογία του Αγίου πριν φυτέψουν οποιοδήποτε δέντρο τον χειμώνα. Όταν ήταν να φυτέψουν αμπέλι, πήγαιναν από το προηγούμενο βράδυ και άφηναν όλα τα κλήματα στην εκκλησία. Το πρωί ο ιερέας τα ευλογούσε και τότε μόνον ο αγρότης του παλιού καιρού ξεκινούσε για το φύτεμα του καινούριου αμπελιού του.
Ο Άγιος Χαραλάμπης λατρευόταν και ως θεράπων Άγιος των μεγάλων ζώων. Στο Καινούργιο χωριό της Πυλίας «τον άγιο Χαράλαμπο τονέ φυλάνε οι τσοπάνηδες για το φίδι», ενώ στο Κατσιδόνι της Κρήτης τον Άγιο Χαράλαμπο «λειτουργά όποιος τα ζώα του δεν πηγαίνουν καλά και τάσσεται να του τα θεραπεύσει». Στη Σάμο, οι κτηνοτρόφοι κάθε χωριού υπήρχε συνήθεια, που σήμερα έχει σχεδόν εξαλειφθεί, να πηγαίνουν κατά την εορτή του αγίου τα ζώα στους ναούς, όπου, μετά τη θεία λειτουργία, τα ευλογούσε ο ιερέας, ύστερα τα οδηγούσε να κάμουν τρεις «βόλτις» γύρω από τον ναό και τους έδιναν να φάνε από τον «άρτο» του Αγίου. Στην Αγία Παρασκευή της Λέσβου τιμούν στο ξωκλήσι του τον Άγιο Χαραλάμπη ως προστάτη των γεωργών, το καλοκαίρι, με εορταστικό τριήμερο (Παρασκευή- Κυριακή), που περιλαμβάνει και εντυπωσιακή ταυροθυσία, που παραπέμπει σε αρχαίες ταυροθυσίες με ευετηρικό χαρακτήρα. Τη φροντίδα του εορτασμού αναλαμβάνουν οι γεωργοί, συνεχίζοντας παλιά παράδοση του σιναφιού των ζευγάδων.
Εντυπωσιακή είναι, τέλος, και η συνήθεια που παρατηρείται και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, οι συγγενείς των αρρώστων να προσφεύγουν στη χάρη του Αγίου Χαραλάμπη και να φτιάχνουν το λεγόμενο «μονομερίτικο πουκάμισο», το οποίο φορούσαν, στη συνέχεια, στην εικόνα του. Εδώ, πρόκειται για συμφυρμό παλιών μαγικών δοξασιών για τη δύναμη που μπορεί να έχει το ύφασμα που κατασκευάζεται από την πρώτη ύλη σε μια μέρα, μόνομερα, (μονομερίτικο πανί) προς τις νεότερες παραδόσεις για τον άγιο Χαραλάμπη ως διώκτη της πανούκλας.