Η έρευνα για την παρουσία των Ρώσων στην πόλη μας στάθηκε αφορμή να θυμηθούμε τη βιβλιογραφία που αναδεικνύει τον πνευματικό μόχθο άξιων συνεχιστών της παράδοσης στα Γράμματα όπως Γιώργη Εκκεκάκη, Μανόλη Δετοράκη, Νίκου Δερεδάκη, Γιάννη Δογάνη, Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Χάρη Παπαδάκη (Νταραμανελίτη) Γιάννη Παπιομύτογλου, Κώστα Παδουβά, Γεωργίου Σφακιανάκη, Εμμ. Χαλκιαδάκη κ.ά. Εξαιρετικά κείμενα που σε μεταφέρουν στο κλίμα της εποχής.
Επανέρχομαι όμως στις εργασίες του κ. Γιάννη Παπιομύτογλου και στέκομαι ιδιαίτερα σε μια που δημοσιεύτηκε στα Κρητολογικά Γράμματα τ.χ 14 (1998) σ. 181-201.
Έχει τίτλο «Η εξαθλίωση του Χριστιανικού πληθυσμού του διαμερίσματος Ρεθύμνου κατά τα έτη 1896-1898 και η Ρώσικη ανθρωπιστική βοήθεια».
Σας συνιστούμε την εργασία αυτή που είναι τόσο ενημερωτική και που μεταξύ άλλων αναφέρει και τα εξής:
«Ο πληθυσμός υπέφερε τα πάνδεινα»
Λέγεται ότι το πιο βαθύ σκοτάδι της νύχτας είναι λίγο πριν ξημερώσει. Έτσι και κατά τα έτη 1896-1898, δηλαδή λίγο πριν ανατείλει ο ήλιος της ελευθερίας πάνω από την Κρήτη, ο χριστιανικός πληθυσμός του νησιού υπέφερε τα πάνδεινα.
Στο διαμέρισμα του Ρεθύμνου, επικρατεί επαναστατική έξαψη και αναταραχή. Οι Τούρκοι εγκαταλείπουν τα χωριά και τις περιουσίες τους και κλείνονται στην πόλη, όπου λεηλατούν τα χριστιανικά καταστήματα και σπίτια. Επίσης πραγματοποιούν συχνές εξορμήσεις στα χωριά που περιβάλλουν την πόλη και επιδίδονται σε φόνους χριστιανών, καθώς και σε κλοπές, αρπαγές και πυρπολήσεις των χριστιανικών περιουσιών.
Ήδη από την άνοιξη του 1896 έχει αρχίσει η συστηματική καταστροφή των χριστιανικών περιουσιών.
Και οι Χριστιανοί από τη μεριά τους δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια. Ανταποδίδουν τα ίσα με λεηλασίες και καταστροφές των περιουσιών των Οθωμανών, έτσι ώστε να εκμηδενιστεί σταδιακά κάθε παραγωγική και εμπορική δραστηριότητα, με συνέπεια ο πληθυσμός να περιέλθει σε κατάσταση απόλυτης πενίας, η οποία κατά τη διετία 1897-1898 έφτασε τα όρια του λιμού.
Ήδη από τα τέλη του 1896 η κατάσταση έχει εκτραχυνθεί στο έπακρο. Οι Οθωμανοί απ’ όλες τις επαρχίες του νομού, σπεύδουν πανικόβλητοι να κλειστούν στα τείχη της πόλης. Οι Υποπρόξενοι των ευρωπαϊκών δυνάμεων στο Ρέθυμνο τηλεγραφούν στις 30 του Γενάρη στο Προξενικό Σώμα στα Χανιά για την κατάσταση που επικρατεί μέσα στην πόλη:
…οἱ Τοῦρκοι ἐξακολουθοῦσι κλέπτοντες καί λεηλατοῦντες τά καταστήματα ἀπειλοῦντες πυρπολήσεις. ‘Εκτός τῆς πόλεως χριστιανικαί οἰκίαι κατεδαφίζονται διά δυναμίτιδος. Ὁ Διοικητής συνεργάζεται μετά τοῦ ὄχλου. Φοβούμεθα συμφοράς. Ἀναγκαία ἡ ἄμεσος ἀντικατάστασίς του δι’ ἐντίμου καί ἰκανοῦ προσώπου, ἀνταποκρινομένου εἰς τάς κρισίμους περιστάσεις. Οἱ Χριστιανοί ἀπηλπισμένοι ἐξαιτοῦνται προστασίαν…
Την επομένη ο Υποπρόξενος της Ρωσίας στο Ρέθυμνο, Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης γράφει σε ακόμη δραματικότερο τόνο στον Πρόξενο της Ρωσίας στα Χανιά Ν. Δεμερίκ:
…οἱ Χριστιανοί κάτοικοι τῆς πόλεως Ρεθύμνης βλέποντες ὅτι ὁ ὀθωμανικός ὄχλος διευθύνει καί ἔνοπλος μέχρι σήμερον ἠπείλει ἐμπρησμούς καί φόνους διαπράττων άκωλύτως πᾶν ὅ,τι θέλει, παραβιάζει οἰκίας Χριστιανών καί ἐξαναγκάζει βιαίως τούς ἐν αὐτάς οἰκοῦντας νά φύγωσι, διαρπάζων τά πράγματά των, κατεδαφίζει χριστιανικάς οἰκίας, διαρπάζει πράγματα Χριστιανών κατά τήν άποβάθραν μεταφερόμενα καί καταστήματα περί τά δέκα μέχρι σήμερον, ὧν οἱ κύριοι μετά δακρύων προστρέχουσι ζητοῦντες εἰς μάτην συνδρομήν διοικητικήν καί βοήθειαν, άπεφάσισαν νά ἐγκαταλείψωσι τάς οἰκίας, τά καταστήματά των, πᾶσαν σχεδόν τήν περιουσίαν των καί νά φύγωσιν εἰς ξένην ἀπελπισθέντες ὅτι δέν εἶναι δυνατόν πλέον νά ζήσωσιν ἐν τῇ πόλει πιεζόμενοι ὑπό τοῦ ἑπταπλασίου ὀθωμανικοῦ πληθυσμοῦ, τῇ ἐνόχῳ συμπράξει καί τοῦ μέλους τοῦ Τουρκικοῦ κομιτάτου τοῦ πολιτικοῦ καί στρατιωτικοῦ Διοικητοῦ Ρεθύμνης…
Πράγματι αναχώρησαν με τα ελληνικά ατμόπλοια «Ήρα» και «Πάρος» σε πρώτη φάση περί τις 1500 ψυχές και αργότερα οι υπόλοιποι με τα ατμόπλοια «Πέλοψ» και «Θέτις» με συνέπεια να μείνουν οι χριστιανικές περιουσίες, αλλά ακόμη και η Επισκοπή, η Δημογεροντία και τα σχολεία, έρμαια στα χέρια του αχαλίνωτου οθωμανικού όχλου, ο οποίος πλέον δεν περιορίζεται στην πόλη, αλλά εξορμά και καταστρέφει τα χριστιανικά σπίτια των Περιβολίων και των άλλων γειτονικών χωριών.
Τον Μάρτη του 1897 καταπλέει στο Ρέθυμνο το ρωσικό θωρηκτό «Αυτοκράτωρ Νικόλαος» και αποβιβάζει τριακόσιους πεζοναύτες υπό τον συνταγματάρχη Θεόδωρο Ντε Σόστακ και σταδιακά αρχίζει να αποκαθίσταται η τάξη. Στις 25 Απριλίου καταργείται η προσωρινή χωροφυλακή, η οποία είχε συγκροτηθεί από ντόπιους Οθωμανούς και η οποία προξένησε πολλά δεινά στους Χριστιανούς και επισημοποίησε το έγκλημα. Από τα μέσα του Μάη τα ρωσικά στρατεύματα αρχίζουν στρατιωτικούς περιπάτους προς τα γειτονικά χωριά για λόγους άσκησης αλλά και για να εξοικειώνονται οι ντόπιοι με την παρουσία τους. Κατά την πρώτη τους έξοδο προς τα χωριά Ατσιπόπουλο, Μικρή Γωνιά και Ρούστικα οι Ρώσοι έγιναν ευνοϊκά δεκτοί από τον άμαχο πληθυσμό αλλά και από τους επαναστάτες, επειδή η μέχρι τότε στάση τους υπήρξε άψογη και επειδή ἐφάνησαν ὅτι ὡς Χριστιανοί Ὀρθόδοξοι διαφέρουσι πολύ τῶν εἰς τάς ἄλλας πόλεις τῆς Κρήτης Εὐυρωπαίων καί δέν ἐπυροβόλησαν οὔτε ὁ στρατός οὔτε τά πολεμικά πλοῖα κατ’ αὐτῶν ἄν καί ἐδόθη ἀφορμή.
Ο κρητικός λαός έχει αρχίσει να συμφιλιώνεται πλέον με την ιδέα της αυτονομίας, η οποία δεν απορρίπτεται, όπως παλαιότερα, υπό την προϋπόθεση ότι θα αποχωρήσει ο τουρκικός στρατός και ότι ο ηγεμόνας θα είναι Χριστιανός Ορθόδοξος και θα επιλεγεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Η κρίση έπληξε και τους μεγαλοκτηματίες
Ήδη από τον Αύγουστο του 1897 έχει αρχίσει να γίνεται εμφανής η ανέχεια του πληθυσμού, η οποία λόγω της καταστροφής των καλλιεργειών δεν περιορίζεται μόνο στους οικονομικά αδύνατους αλλά επεκτείνεται και στους μεγαλοκτηματίες. Η ανησυχία του πληθυσμού επιτείνεται ενόψει του χειμώνα, ο οποίος προμηνύεται δύσκολος. Ο συνταγματάρχης Σόστακ προκειμένου να βοηθήσει τις συναλλαγές αποφασίζει ότι Δευτέρα και Παρασκευή θα γίνεται παζάρι στη θέση Κουμπές για αγοραπωλησία και ανταλλαγή προϊόντων για την εξυπηρέτηση των χωριών του δυτικού Ρεθύμνου. Αργότερα, για την εξυπηρέτηση των χωριών του ανατολικού Ρεθύμνου, αποφασίζεται να γίνεται παζάρι κάθε Σάββατο και στο Άδελε.
Είναι προφανές ότι το παραπάνω μέτρο εξυπηρετούσε μόνο αυτούς που είχαν χρήματα για αγορές και αυτούς που είχαν κάποια προϊόντα για ανταλλαγή. Για τον πολύ κόσμο που είχε περιέλθει σε πλήρη ένδεια, αλλά και για τους κατοίκους των απομακρυσμένων χωριών δεν είχε καμιά απολύτως πρακτική ωφέλεια.
Υπήρχε συνεπώς η ανάγκη της οικονομικής ενίσχυσης αυτών των στρωμάτων του πληθυσμού. Οι Ρώσοι, στους οποίους ανατέθηκε η ευθύνη της επιτήρησης του διαμερίσματος Ρεθύμνης, ως ομόδοξος λαός έτυχαν, όπως προαναφέραμε, καλής υποδοχής από πλευράς του χριστιανικού πληθυσμού. Αλλά και οι Ρώσοι σε καμιά περίπτωση δεν συμπεριφέρθηκαν ως στρατός κατοχής. Παρ’ όλη την προσπάθειά τους να δείξουν ότι τηρούν αμερόληπτη και ουδέτερη στάση απέναντι στο τοπικό χριστιανικό και μουσουλμανικό στοιχείο, είναι σε πολλές περιπτώσεις προφανής η εύνοια και συμπάθειά τους προς το ομόδοξο χριστιανικό.
Η πρώτη τους μέριμνα ήταν να πάρουν μέτρα για την αποκατάσταση της τάξης, πράγμα που κατάφεραν σε ικανοποιητικό βαθμό, παρ’ ότι την ευθύνη της διατήρησης της τάξης την είχε ο τουρκικός στρατός. Στη συνέχεια βοήθησαν στην ανακούφιση του εξαθλιωμένου πληθυσμού και στην ανασυγκρότηση του καθημαγμένου τόπου. Η ανθρωπιστική βοήθεια προς το μέρος εκείνο του πληθυσμού που είχε πληγεί περισσότερο κατά τη διάρκεια της επανάστασης, ήταν κυρίως χρήματα, αλεύρι, δημητριακά, σπόροι για καλλιέργεια και ξυλεία για ανακατασκευή ή επισκευή των κατεστραμμένων σπιτιών. Το πρώτο τμήμα της βοήθειας ύψους εβδομήντα πέντε χρυσών εικοσόφραγκων παραδόθηκε στις αρχές Νοεμβρίου στον επίσκοπο Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Διονύσιο Καστρινογιαννάκη, προκειμένου να διανεμηθεί κατά την κρίση του σε όσους είχαν περισσότερη ανάγκη. Ο Επίσκοπος αντιλαμβανόμενος ότι με αυτό το ποσόν δεν είναι δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν όλες οι ανάγκες και διαισθανόμενος ότι θα υπάρξουν παράπονα και διαμαρτυρίες από όσους δεν λάβουν βοήθεια, καθυστερεί τη διανομή προβληματιζόμενος για τον τρόπο που πρέπει να μοιραστούν τα χρήματα.
Τελικά η διανομή πραγματοποιήθηκε
Δώσω κάπως γενναιότερον ποσόν διότι καί Αὐτοκρατορική δωρεά ἦτο καί δέν θά ὠφέλει ἐάν ἦτο μικροτέρα. Εἴπετε δέ εἰς αὐτούς ὅτι θά ἔλθουν καί κατόπιν ἄλλα χρήματα καί ὅσοι δέν ἔλαβον θά λάβουν…
Πράγματι μετά από τρεις ημέρες, δηλαδή στις 26 Δεκεμβρίου 1897, τον επισκέφθηκαν στο Αρκάδι ο Γ. Χατζηγρηγοράκης μαζί με τέσσερις Ρώσους αξιωματικούς και του παρέδωσαν άλλα πενήντα χρυσά εικοσόφραγκα προκειμένου να τα μοιράσει στους απόρους. Αργότερα, στις 3 Ιανουαρίου 1898, παραδόθηκαν ακόμη είκοσι πέντε στον Επίσκοπο και στις 6 Ιανουαρίου άλλα δέκα στο ρωσικό Υποπροξενείο Ρεθύμνης, για τα οποία τριάντα πέντε συνολικά χρυσά εικοσόφραγκα.
Ήδη βρισκόμαστε στην καρδιά του χειμώνα και όπως αναμενόταν ο χριστιανικός πληθυσμός έχει περιέλθει σε δεινή θέση. Η οικονομική βοήθεια που προαναφέραμε αποτελεί σταγόνα στον ωκεανό, αφού το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού υποφέρει. Οι αναφορές με δραματικές εκκλήσεις για βοήθεια φτάνουν η μια μετά την άλλη από τα διάφορα χωριά προς το Υποπροξενείο της Ρωσίας. Παράλληλα αρχίζει και πάλι η μαζική φυγή για την Αθήνα όλων εκείνων που καταφέρνουν να εξασφαλίσουν τα ναύλα τους. Αλλά και αυτοί ταλαιπωρούνται από το κρύο και την πείνα αναμένοντας το πλοίο, το οποίο καθυστερεί λόγω κακοκαιρίας.
Μπροστά στη συνεχώς επιδεινούμενη κατάσταση του πληθυσμού η ρωσική κυβέρνηση αποφασίζει να αυξήσει την οικονομική βοήθεια. Έτσι περί τα μέσα Ιανουαρίου στέλνει στον Γεώργιο Χατζηγρηγοράκη πεντακόσια χρυσά εικοσόφραγκα, προκειμένου να παραδοθούν προς διανομή στον Επίσκοπο, ο οποίος όμως έχοντας την εμπειρία της προηγούμενης διανομής κατά την οποία δέχθηκε πολλά παράπονα και διαμαρτυρίες, με τη σειρά του τα παρέδωσε στον Γ. Χατζηγρηγοράκη για να τα διανείμει στα δυτικά της επαρχίας Ρεθύμνης, επειδή ο ίδιος, σύμφωνα με τον ισχυρισμό του, αδυνατούσε να μεταβεί στην περιοχή. Ο Χατζηγρηγοράκης πραγματοποίησε τη διανομή, όπως διαπιστώνουμε από επιστολή του προ τον Επίσκοπο.
Ήταν πλέον φανερό ότι για να αποφευχθούν διαμαρτυρίες και παράπονα, θα έπρεπε οι διανομές να γίνονται πιο οργανωμένα. Για τον σκοπό αυτό ζητήθηκε από τα χωριά να καταρτίσουν καταλόγους με τις οικογένειες, καθώς και των αριθμό των ατόμων κάθε οικογένειας. Παράλληλα συστήθηκε επιτροπή, η οποία θα είχε την ευθύνη της διανομής των βοηθημάτων. Όμως οι άποροι πιεζόμενοι από την πείνα και την ανέχεια και ακούοντας τις φήμες ότι φθάνουν συνεχώς χρήματα από τη Ρωσία για διανομή, δεν έχουν υπομονή και καθημερινά κατά δεκάδες κατεβαίνουν στην πόλη και πολιορκούν το Ρωσικό Υποπροξενείο. Στις 12 Φεβρουαρίου παραδόθηκαν από τον Χατζηγρηγοράκη στον Επίσκοπο άλλα 150 χρυσά εικοσόφραγκα για διανομή, αλλά γι’ αυτά δεν σώζεται κάποιος κατάλογος της διανομής. Σώζεται όμως ένας κατάλογος διανομής 25 χρυσών εικοσόφραγκων τον οποίο αποστέλλει ο Χατζηγρηγοράκης στον Επίσκοπο, γεγονός που δείχνει ότι τα 25 εικοσόφραγκα μάλλον αποτελούν μέρος των 150.
Περί τα τέλη Μαρτίου καταπλέει στο Ρέθυμνο, εκ μέρους της Ρωσικής κυβέρνησης, φορτηγό πλοίο με 895 σάκους αλεύρι, από τους οποίους 165 παραδόθηκαν στους Οθωμανούς για να διανεμηθούν στα 12.000 άτομα που στοιβάζονταν στην πόλη. Ο συνταγματάρχης Σόστακ κράτησε τριάντα σάκους για να τους διαθέσει κατά βούληση και οι υπόλοιποι 700 βάρους 43.000 οκάδων, δόθηκαν στην επιτροπή των Χριστιανών για διανομή. Το μέγιστο μέρος δόθηκε σε χωριά της επαρχίας Ρεθύμνης, ελάχιστο μέρος στην επαρχία Αγ. Βασιλείου, ενώ στις άλλες δύο επαρχίες δεν δόθηκε καθόλου βοήθεια.
Εδώ σταματούν οι πληροφορίες οι σχετικές με την επισιτιστική βοήθεια των Ρώσων προς τον δεινοπαθούντα χριστιανικό πληθυσμό του διαμερίσματος Ρεθύμνου. Έτσι συμπερασματικά μπορούμε να υποθέσουμε ότι με τον ερχομό του καλοκαιριού η κατάσταση σταδιακά βελτιώθηκε, αφού και η τάξη έχει αποκατασταθεί και η παραγωγή εποχιακών αγροτικών προϊόντων όπως οπωροκηπευτικά, όσπρια και δημητριακά λειτουργεί ανακουφιστικά…
Από την πρώτη ανάγνωση της περίφημης αυτής εργασίας αισθανθήκαμε την ανάγκη να την αναδείξουμε έστω και αποσπασματικά, γιατί απαντά σε πολλά ερωτήματα όπως «Γιατί στάθηκε αναγκαία η εγκατάσταση της ειρηνευτικής δύναμης», «Πόσο σημαντική να ήταν η βοήθεια των Ρώσων στον πληθυσμό που υπέφερε», «Γιατί υπάρχουν στενοί δεσμοί φιλίας με τους Ρώσους», «Γιατί υπάρχει καλή αναφορά στην παρουσία των Ρώσων αν και υποχρεώθηκαν αρκετές φορές να επιβάλουν με κάθε τρόπο την τάξη προβαίνοντας σε ακραίες πράξεις;».
Εμείς λόγω χώρου αναφερθήκαμε αποσπασματικά στην εργασία αυτή που είναι πληρέστατη στοιχείων, αναφέρει επιστολές μεγάλης ιστορικής σημασίας για το γεγονός που μας απασχολεί και περιλαμβάνει ενδεικτικούς πίνακες πολύτιμους για κάθε ερευνητή.
Ευτυχώς για την πόλη μας, χάρις στο ζήλο των πνευματικών μας ανθρώπων έχουμε επαρκή στοιχεία για την περίοδο αυτή, που ελπίζουμε με την ταινία ντοκιμαντέρ που ετοιμάζουμε να προβληθούν τα σπουδαία αυτά πνευματικά πονήματα όπως τους αρμόζει, καθώς η σύγχρονη τεχνολογία προτείνει άλλες μεθόδους για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης.
