Ήταν μια ευχάριστη αναδρομή για τους παλιούς και μια πολύτιμη εμπειρία για τους νέους η αναβίωση της Ρεθεμνιώτικης αποσπερίδας που έγινε το απόγευμα της Τετάρτης, στον αύλειο χώρο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνου. Κι ήταν σαν να παραστεκόταν και ο άρχοντας Γεώργιος Βογιατζάκης που λίγο πιο πέρα είναι ο χώρος της αιώνιας γαλήνης του.
Η παρουσία των ΚΑΠΗ ήταν εντυπωσιακή μόνο που κανένας από τα μέλη δεν δικαιολογεί το χαρακτηρισμό που του δίνει το δικαίωμα να ανήκει στο Κέντρο αυτό των απομάχων της ζωής.
Όλοι ενεργές παρουσίες στην κοινωνική και πολιτιστική μας ζωή και άνθρωποι γεμάτοι διάθεση να προσφέρουν περισσότερα τώρα που δεν έχουν τις επαγγελματικές και άλλες υποχρεώσεις να τους περιορίζουν.
Από τα βασικά σημεία της αποσπερίδας ήταν η παρουσίαση του βιβλίου με τίτλο «το Κρητικό αίνιγμα» του εκλεκτού συνεργάτη μας κ. Χάρη Στρατιδάκη, που παρουσίασαν με χαρισματικό τρόπο οι προϊσταμένες των ΚΑΠΗ κυρίες Αγάπη Μαμαλάκη και Κατερίνα Κατσιμάνη.
Μεστός ο λόγος τους, σωστή διαχείριση του χρόνου και επιτυχής ανάδειξη των κεντρικών σημείων, έκαναν τη βιβλιοπαρουσίαση εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.
Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο π. Νικόλαος Νικηφόρος ως εκπρόσωπος του Σεβασμιότατου Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ.κ. Ευγενίου, ο δήμαρχος κ. Γιώργος Μαρινάκης, αρκετοί δημοτικοί παράγοντες, εκπρόσωποι της πνευματικής ζωής και της εκπαιδευτικής κοινότητας του τόπου, μας και αρκετός κόσμος.
Οι κυρίες Κατσιμάνη και Μαμαλάκη, στην παρουσίαση του βιβλίου με την ευρηματική σκηνοθετική λύση της εναλλαγής των φωνών, που δεν κουράζει το ακροατήριο, είπαν μεταξύ άλλων.
Ανεκτίμητη η προσφορά του κ. Στρατιδάκη
Οι λόγοι που αποφασίσαμε να αναλάβουμε την παρουσίαση, δεν είναι μόνο η αναγνώριση και η ευγνωμοσύνη για την πολύχρονη και δημιουργική συνεργασία μας, αλλά κυρίως οι ευχάριστες στιγμές, οι αναμνήσεις και τα πλούσια συναισθήματα που μας συνδέουν με τον Χάρη, τον δάσκαλο, όπως τον αποκαλούν τα μέλη των ΚΑΠΗ μας.
Ένα τόλμημα δύσκολο για μας, γιατί όπως καταλαβαίνετε, ούτε οι γνώσεις αλλά ούτε η επαγγελματική μας ιδιότητα μας βοηθάει σ’ αυτό. Θα σας παρακαλέσουμε να δείξετε την επιείκειά σας.
Ο Χάρης Στρατιδάκης, έχει μια ξεχωριστή θέση στη μικρή μας κοινωνία, αλλά και στην καρδιά μας, όχι μόνο χάρη στο πλούσιο βιογραφικό του, αλλά κυρίως γιατί στα χρόνια της διδασκαλικής του πορείας έχει αποδείξει ότι έχει το ταλέντο να μεταφέρει γνώσεις, σκέψεις, βιώματα και συναισθήματα στους μαθητές του, και όχι μόνο, με ιδιαίτερη επιτυχία. Δάσκαλος με όλη τη σημασία της λέξης.
Το βιβλίο του λοιπόν, το Κρητικό αίνιγμα, είναι μια πλούσια συλλογή.
– Ίσως από τις μεγαλύτερες πανελληνίως – 850 αινιγμάτων τα οποία παρατίθενται, σχολιασμένα και καταχωρημένα σε κατηγορίες.
Στην εισαγωγή του ο συγγραφέας αναφέρει:
«Η δημιουργία του βιβλίου αυτού είναι αποτέλεσμα πολύχρονης εργασίας. Το ενδιαφέρον μου για το αντικείμενό του γεννήθηκε ήδη από το έτος 1985, όταν, δάσκαλος στο Δημοτικό Σχολείο Καρωτής Ρεθύμνου, βρέθηκα μπροστά στο παράδοξο φαινόμενο της επιβίωσης της αινιγματικής πρακτικής στη σχολική ζωή…
Την αινιγματική αυτή επιβίωση είχα τη δυνατότητα να παρακολουθήσω και στη συνέχεια, κατά τις διδακτικές μου περιπλανήσεις στα σχολεία της κρητικής υπαίθρου (Μελιδόνι Αποκορώνου, Μελιδόνι Μυλοποτάμου, Δαφνέδες και Αγιά Μυλοποτάμου), αλλά και στη μεταγενέστερη τετραετία της θητείας μου ως υπεύθυνος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στους οικισμούς της υπαίθρου του νομού Ρεθύμνου, ιδιαίτερα στους κτηνοτροφικούς. Στους μαθητές των σχολείων των οικισμών αυτών, παρατήρησα την επιβίωση όχι μόνο του αινιγματικού λόγου αλλά και του παροιμιακού και την έμφυτη ικανότητά τους στην παραγωγή έμμετρου λόγου, κυρίως με τη μορφή της μαντινάδας.
Την τελευταία δεκαετία άρχισα να συγκεντρώνω τα αινίγματα που άκουγα από το στόμα των παιδιών. Αν και, ως «περιβαλλοντολόγος», θα έπρεπε να παραδεχτώ ότι η επιβίωση του αινιγματικού λόγου ήταν αδύνατη, εφόσον είχε καταστραφεί ο «βιότοπός» του, η προβιομηχανική κοινωνία, αντίθετα έβλεπα ενεργή την εκφορά του αλλά και την ετοιμότητα των αινιγματολυτών σε απαντήσεις και στη συνέχιση του αινιγματικού παιχνιδιού. Παράλληλα, βέβαια, δεν μπορούσα παρά να παρατηρήσω ότι το νήμα της παραγωγής νέων αινιγμάτων είχε προ πολλού διακοπεί. Για την αιτιολόγηση του φαινομένου προσανατολίστηκα όχι τόσο στην, εντοπισμένη ήδη, υστέρηση της παιδικής ηλικίας ως προς την εγκατάλειψη εθιμικών πρακτικών (παραμύθι, κάλαντα, κάψιμο Ιούδα κ.λπ.) αλλά περισσότερο στην ύπαρξη μέσα στην αινιγματική διαδικασία νοητικών λειτουργιών, οι οποίες ελκύουν τα παιδιά και τις οποίες θα έχω την ευκαιρία να αναπτύξω παρακάτω.
Κατά το δεύτερο έτος διδασκαλίας, στο ίδιο μαθητικό σύνολο, η ένταξη του αινιγματικού λόγου στη σχολική πραγματικότητα διευρύνθηκε με την αναζήτηση αινιγμάτων από τους μαθητές μου στους προγόνους τους, ιδιαίτερα σε όσους συνέχιζαν να κατοικούν σε οικισμούς της κρητικής υπαίθρου. Η συγκομιδή, όπως ήταν λογικό, ήταν περιορισμένη, αφού τα παιδιά δε διέθεταν στρατηγική εκμαίευσης ενός προϊόντος του λαϊκού πολιτισμού, που σήμερα θεωρείται παρωχημένο και οπισθοδρομικό. Τη διαπίστωση αυτή έκανα και ο ίδιος αργότερα, όταν χρειάστηκε να εμπλουτίσω τη συλλογή από άλλες προφορικές πηγές.
Όταν πια τα όρια της συγκέντρωσης αινιγμάτων είχαν εξαντληθεί, οδήγησα τους μαθητές μου στην αναζήτηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Στον φιλόξενο χώρο της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης, είχαν την ευκαιρία να αναζητήσουν αινίγματα σε βιβλία λαογραφικά και σε περιοδικές εκδόσεις…. Παρά το γεγονός ότι δεν υπήρξε τελικά η δυνατότητα συνέχισης της εργασίας με τους μαθητές μου, λόγω της εκπαιδευτικής άδειας που μου χορηγήθηκε για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, πιστεύω ότι αυτοί βγήκαν συνολικά ωφελημένοι από την όλη διαδικασία.
Με τη σειρά μου συνέχισα να εμπλουτίζω τη συλλογή των αινιγμάτων, τόσο σε επίπεδο βιβλιογραφίας όσο και με την αναζήτηση νέου υλικού, με τη βοήθεια μελών του Α’ και Β’ Κέντρου Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων Ρεθύμνου, αλλά και θαμώνων καφενείων της κρητικής υπαίθρου. Εργαζόμενος μόνος πια, χωρίς τους μαθητές μου, είχα τη δυνατότητα της καταγραφής και των ασεμνοφανών αινιγμάτων αλλά και παραλλαγών των ήδη αποθησαυρισμένων αινιγμάτων, τις οποίες αρχικά δεν είχα κρίνει σκόπιμο να καταγράψω με τους μαθητές μου. Δουλεύοντας με τον τρόπο αυτό, μπόρεσα να δημιουργήσω ένα σύνολο με 850 εγγραφές, το οποίο, αν και βεβαίως δεν διεκδικεί τα εύσημα της πληρότητας, φαίνεται από συγκρίσεις με άλλες αντίστοιχες συλλογές του ελληνικού χώρου ότι αποτελεί μια ευρεία συλλογή».
Η παιδαγωγική αξία του αινίγματος
Στο πρώτο κεφάλαιο για την παιδαγωγική αξία του αινίγματος ο συγγραφέας αναφέρει, μεταξύ άλλων:
«Το αίνιγμα, όπως και το παραδοσιακό τραγούδι, ο χορός, οι παροιμίες, οι γλωσσοδέτες, τα νανουρίσματα, τα παραμύθια και οι παροιμιόμυθοι αποτελούν προϊόντα των προβιομηχανικών κοινωνιών. Μέσα σ’ εκείνες τις κοινωνίες ήταν που τα είδη αυτά του έντεχνου λαϊκού λόγου είχαν λειτουργικότητα. Όμως οι κοινωνίες μεταβάλλονται, εξελίσσονται κι αυτό αποτελεί προϋπόθεση και για την ίδια τους την επιβίωση.
Η στροφή στην παράδοση πραγματοποιείται σήμερα με ζητούμενα και τονιζόμενα τα χαρακτηριστικά εκείνα που συγκροτούν την πολιτισμική μας φυσιογνωμία και τα οποία θα μας επιτρέψουν να πάρουμε ισότιμα μέρος στο παγκόσμιο πολιτιστικό γίγνεσθαι.
Προς αυτή την κατεύθυνση, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο ρόλος του σχολείου είναι ουσιαστικός, στο βαθμό που η οικογένεια αδυνατεί σήμερα να αξιολογήσει και να μεταδώσει τα στοιχεία του παρελθόντος. Κι αυτό όχι μόνο γιατί οι παλιότερες γενιές ταυτίζουν την παράδοση με τη συντήρηση αλλά και γιατί οι νεότερες, οι γονείς των σημερινών μαθητών, έχουν αποκοπεί απ’ αυτήν και ακόμη δε διαθέτουν τον απαραίτητο για τη μετάδοση χρόνο.
Από την άλλη πλευρά η αξιοποίηση των βιώσιμων στοιχείων του παρελθόντος μπορεί να αποτελέσει μια απάντηση σ’ αυτό που αποκαλέστηκε «σύγχρονος παιδικός πολιτισμός»: τις παιδικές σειρές της τηλεόρασης, τις κινηματογραφικές ταινίες, τη βιομηχανία των παγκοσμιοποιημένων παιχνιδιών, τα παιδικά περιοδικά και τα διαδικτυακά παιχνίδια, που προωθούν την ομογενοποίηση της κατανάλωσης.
Τα παραπάνω ισχύουν για όλες τις μορφές του έντεχνου λαϊκού λόγου.
Ως προς το αίνιγμα, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι καταρχήν είναι το μοναδικό είδος, μαζί με τους γλωσσοδέτες, που έχει τη μορφή παιχνιδιού. Ενός παιχνιδιού που παράλληλα αποτελεί φορέα αγωγής και γνώσης».
Ο χαρακτήρας του κρητικού αινίγματος
Στη συνέχεια ο κ. Στρατιδάκης, αναφέρεται στις λειτουργίες και το χαρακτήρα του κρητικού αινίγματος:
Σε αντίθεση με τις παροιμίες, που κι αυτές είναι μικρά σε έκταση κείμενα αλλά χρησιμοποιούνται ελεύθερα μέσα στον καθημερινό λόγο, τα αινίγματα λέγονταν σε ειδικές περιστάσεις, ύστερα από συμφωνία δύο τουλάχιστον μερών και με την παρουσία ακροατηρίου. Οι κρητικοί ονόμαζαν τα αινίγματα παρατσάφαλα ή παρατσάφαρ(λ)α, τσάφαρα, μαντέματα και ανιώματα, νιώσματα ή νιώματα. Διαθέτουμε αρκετές μαρτυρίες, γραπτές και προφορικές, για τα πλαίσια μέσα στα οποία εκτελούνταν η παροιμιακή λειτουργία.
Συνήθως τα βράδια στην αποσπερίδα ετσάκιζαν τα αμύγδαλα κάνοντας «δανεικούς», δηλ. εμαζεύοντο οι χωρικοί εκ περιτροπής σε κάθε σπίτι και εβοήθουν αλλήλους. «Τσακίστρες» λέγονται οι αποσπερίδες αυτές και ήταν ένα σωστό πανηγύρι. Μια ευκαιρία να ξεσπάσουν από τον κάματο και επίσης να συναντηθούν οι νέοι και οι νέες.
Από τις παραπάνω ενθυμήσεις που περιέχονται στα βιβλία της κ. Ε. Φραγκάκη και Ν. Καπελώνη, γίνεται φανερό ότι τα αινίγματα, μαζί και με άλλα είδη του λαϊκού προφορικού λόγου, διασκέδαζαν τη μονοτονία της βραδινής εργασίας, έδιωχναν τη νύστα και εξασφάλιζαν τη συνοχή της συντροφιάς και τη συνέχιση της εκτελούμενης εργασίας. Ακριβείς αναφορές για το πώς γινόταν η έναρξη του αινιγματικού παιχνιδιού δεν εντοπίζονται στη βιβλιογραφία.
Σε ό,τι αφορά τα ασεμνοφανή αινίγματα, ο συγγραφέας αναφέρει:
«Το φαινόμενο του ασεμνοφανούς έντεχνου προφορικού λόγου δεν σημειώνεται μόνο στα αινίγματα. Γνωστά είναι τα τραγούδια, ιδιαίτερα της Αποκριάς, για την ελευθεριότητά τους αλλά και η τάση των γλωσσοδετών να οδηγούν σε λέξεις που παραπέμπουν στη γενετήσια λειτουργία. Εκείνο που ξενίζει στα αινίγματα είναι το μεγάλο ποσοστό των ασεμνοφανών. Σε μελέτη συλλογής ηπειρωτικών αινιγμάτων (Συλλογή Σούλη), ο καθηγητής Δ. Λουκάτος είχε επισημάνει ότι το ποσοστό αυτό έφτανε το 21%. Στην περίπτωση της παρούσας συλλογής των κρητικών αινιγμάτων τα άμεσα ασεμνοφανή αινίγματα είναι περίπου 150 και τα έμμεσα περίπου 30, συνολικά ποσοστό περίπου 25%. Εντύπωση προξενεί ακόμη ότι από το πεδίο αυτών των αινιγμάτων δεν ξεφεύγουν τομείς όπως η εκκλησία και το σχολείο, οι οποίοι λογικά θα θεωρούνταν εκτός του βεληνεκούς τους».
Για τους δημιουργούς των αινιγμάτων, ο κ. Στρατιδάκης αναφέρει:
«Ο εντοπισμός των δημιουργών των αινιγμάτων δεν είναι εύκολη υπόθεση, όπως άλλωστε και των δημιουργών άλλων ειδών του λαϊκού έντεχνου λόγου.
Ως προς τα ασεμνοφανή αινίγματα, είναι πιθανόν οι αινιγματοθέτες τους να ήταν στην πλειοψηφία τους γυναίκες. Πρόκειται για το φαινόμενο των «ντιλμπάζων» γυναικών, τις οποίες η Μ. Λιουδάκη χαρακτηρίζει «γλωσσούδες, αδιάντροπες και ξετσιπωμένες» και οι οποίες, μη έχοντας την αίσθηση των ορίων του εκάστοτε ηθικού κώδικα, δεν ήταν επιθυμητές σε άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις αλλά ήταν ευπρόσδεκτες στον αινιγματικό διάλογο…
…Η υπόθεση των «ξετσιπωμένων» γυναικών γίνεται ασθενέστερη, όταν εντρυφήσουμε περισσότερο στον αινιγματικό λόγο και διαπιστώσουμε ότι αυτός όχι μόνο δεν καταφεύγει στη βωμολοχία αλλά παράλληλα αφήνει ενεργές άλλες διεξόδους αποφόρτισης…
Οπωσδήποτε οι δημιουργοί των αινιγμάτων υπήρξαν χαρισματικά άτομα, οξύνοες, παρατηρητικοί, οξυδερκείς και ευτράπελοι. Θα πρέπει να τους χαρακτήριζε βαθειά γνώση του περιβάλλοντος, κριτική σκέψη, παιγνιώδης διάθεση και αφηρημένη σκέψη. Ως προς τους αναμεταδότες των αινιγμάτων, αυτοί θα έπρεπε να αποτελούν αναδημιουργούς τους, αφού και από τις δικές τους ικανότητες αφήγησης, εμπλουτισμού και παράλλαξης εξαρτούνταν η μακροημέρευση των αινιγμάτων».
Αμέσως μετά την παρουσίαση του βιβλίου ο κ. Χάρης Στρατιδάκης, αξιοποιώντας τη διάθεση του κόσμου που αδιαφορώντας για τις ψιχάλες απολάμβανε την εκδήλωση τους παρότρυνε να καταθέσουν αινίγματα και να επαναλάβουν καθαρογλωσσίδια. Μια διαδικασία που διασκέδασε τους πάντες και σταμάτησε το βιολογικό μας ρολόι.
Η συνέχεια ήταν εξίσου ευχάριστη, καθώς ο γνωστός λογοτέχνης και δικηγόρος κ. Κωστής Καλλέργης (Κ.Ι.Γ.Κ) αφηγήθηκε ένα από τα παραμύθια του αείμνηστου πατέρα του δημοφιλέστατου «παραμυθά» της περιοχής, για τον οποίο θα ακολουθήσει ειδικό αφιέρωμα.
Το παραμύθι που ακούσαμε, μυρωμένο από τη λαϊκή σοφία επαινούσε την εξυπνάδα του ανθρώπου και δη της γυναίκας. Είχε ευρηματικότητα πλοκής, λαογραφικά στοιχεία αλλοτινών εποχών και κατάφερε να μας κάνει και πάλι παιδιά.
Τέλος ο καλός φίλος και ταλαντούχος συμπολίτης κ. Τάσος Κόλλιας αναφέρθηκε στις σατιρικές μαντινάδες όσο του επέτρεψε ο καιρός που υποχρέωσε τελικά τους οργανωτές να συντομεύσουν την εκδήλωση.
Ακόμα όμως κι όταν άρχισαν οι προειδοποιητικές ψιχάλες κανένας δεν έδειξε διάθεση να φύγει. Κι έτσι είχαν όλο το χρόνο οι κυρίες της οργανωτικής επιτροπής να προσφέρουν στον κόσμο «λιχουδιές» από τα χέρια των μελών των ΚΑΠΗ.
Ήταν μια ξεχωριστή εκδήλωση που ελπίζουμε να επαναληφθεί. Μπορεί να μην επέτρεψε ο καιρός να χαρούμε την αποσπερίδα όπως παλιά, δημιούργησε όμως τη διάθεση να τη ζήσουμε μια επόμενη φορά. Και κυρίως την ανάγκη να ξαναγυρίσουμε στις πατρογονικές ρίζες για να σιγουρέψουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα που τόσο κινδυνεύει στη λαίλαπα των καιρών της κρίσης και της μιζέριας που περνάμε.
