Η αρχαιολογική σκαπάνη στην Ελεύθερνα δεν σταματά τα τελευταία 35 χρόνια αποκαλύπτοντας διαρκώς πλούτο ευρημάτων και πιστοποιώντας το όραμα του καθηγητή αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης Νίκου Σταμπολίδη, τόσο για τη μοναδικότητα του χώρου και τη σημασία του όσο και για το ευρύ φάσμα αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, που δεν την καθιστά απλώς έναν αρχαιολογικό χώρο ούτε ένα ακόμα αρχαιολογικό μουσείο αλλά ένα τόπο προορισμού που έχει να προσφέρει στον επισκέπτη μια μοναδική εμπειρία.
Έναν τόπο ο οποίος «ταξιδεύει» τον επισκέπτη από τα ομηρικά χρόνια, την αυγή δηλαδή του ελληνικού πολιτισμού και τον οδηγεί στα ρωμαϊκά παλαιοχριστιανικά/πρωτοβυζαντινά χρόνια φτάνοντας και στον χριστιανισμό μιας και πλέον τα ευρήματα που αποκαλύπτονται δείχνουν τη μακρά ιστορία καθιστώντας την Ελεύθερνα, όπως λέει χαρακτηριστικά, «χώρο προορισμού. Να μην στέκει πια η Κρήτη σαν πελαργός στο ένα της πόδι -στον μινωικό πολιτισμό- αλλά και στο δεύτερο πόδι της, την Ελεύθερνα, όπου μπορεί κανείς να δει τη συμβολή της Κρήτης στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή στα γεωμετρικά, αρχαϊκά χρόνια και κατόπιν στα κλασικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια», τονίζει χαρακτηριστικά ο Νίκος Σταμπολίδης.
Σε ειδική εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε το απόγευμα του Σαββάτου από το ίδρυμα «Νίκος Δασκαλαντωνάκης» στον χώρο του ωδείου ο καθηγητής του πανεπιστημίου Κρήτης και επικεφαλής της ανασκαφής, Νίκος Σταμπολίδης, παρουσίασε τα νέα ευρήματα της ανασκαφής που είναι σε εξέλιξη από την ανατολική πλευρά του χώρου σε δημοσιογράφους από την Αθήνα και την Κρήτη, αιτιολογώντας με επιχειρήματα τη σημασία της ανασκαφής, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο αρχαιολογικό ενδιαφέρον αλλά διασυνδέεται άμεσα με την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής.
«Εγώ, την Ελεύθερνα δεν την φαντάζομαι ως αρχαιολογικό χώρο. Υπάρχει η ελληνορωμαϊκή πόλη, το στέγαστρο που έφτιαξα το 2007 του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, ο οποίος ναός έχει κτιστεί πάνω σε έναν ναό του Ερμή -ψυχοπομπός ο Ερμής, ψυχοπομπός και ο άγιος. Η Αγία Ειρήνη, ο Άγιος Μάρκος και 100 μέτρα πιο πέρα ο Σωτήρας Χριστός χτισμένος πάνω σε μια άλλη βασιλική, η οποία μου δίνει ακριβώς ένα itinerarium, μου δίνει ένα οδοιπορικό. Πώς φαντάζομαι την Ελεύθερνα; Ως προορισμό. Όχι ως αρχαιολογικό χώρο και ως μουσείο, αλλά να έρχεται κανείς στο πρώιμο στάδιο, να βλέπει τη Νεκρόπολη κ.λπ., να ανεβαίνει το μονοπάτι, να πηγαίνει στην ακρόπολη και μετά στην πόλη. Αυτό που δημιουργούμε τώρα είναι και αυτή η διαδρομή και να φεύγει και το πούλμαν να πηγαίνει γύρω-γύρω και να τους περιμένει εκεί. Επομένως, να είναι το δεύτερο κομμάτι που για όσους θέλουν να δουν με δύο μόνο αρχαιολογικούς χώρους την ιστορία της Κρήτης, να έχουν δει ένα παλάτι και το μουσείο του Ηρακλείου και μετά όλο το υπόλοιπο ιστορικό της Κρήτης. Γιατί αυτό; Γιατί πρέπει να βλέπει κανείς την Κρήτη όπως εγώ· Σαν έναν άνθρωπο. Στα βενετσιάνικα χρόνια και λίγο πριν οι κουρσάροι έτρεχαν στα νησιά του Αιγαίου για να κλέψουν θησαυρούς και κοσμήματα. Αλλά μαζί μ’ αυτά και κορίτσια όμορφα για να τα πουλήσουν για σκλάβες. Σε ένα χωριό στην Κρήτη τρέχει και ένας γέρος για να κρύψει τη γριά του. Του λέει η γριά: «Τρελάθηκες, γέρο μου; Εμένα θα πάρουν αυτοί;». Και της απαντά: «Κι αν σε δουν με τα δικά μου μάτια;» Άρα πρέπει να δούμε με τα δικά μας μάτια την Κρήτη. Ως ένα θεριό που κείτονταν στη θάλασσα, θέλετε; Ως ήπειρο; Εγώ τη βλέπω σαν ένα σώμα ανθρώπινο το οποίο έχει τα χέρια ψηλά, το κεφάλι στο Ακρωτήρι, την καρδιά στον Μυλοπόταμο εκεί που είναι η Ελεύθερνα, την κοιλιά και τον πλούτο στο Ηράκλειο και τα πόδια στο Λασίθι. Επομένως, λοιπόν, οποιοσδήποτε στο τουριστικό προϊόν δεν δει ακριβώς αυτό που λέω, δηλαδή μια διαδρομή από το Ηράκλειο προς τα Χανιά ή απ’ τα Χανιά προς το Ηράκλειο, περνώντας απ’ την καρδιά της Κρήτης και την Ελεύθερνα, δεν θα έχει δει τίποτα», υποστήριξε με έμφαση ο καθηγητής αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης.
Τα νέα ευρήματα
Δυο παλαιοχριστιανικές βασιλικές με θαυμάσια ψηφιδωτά δάπεδα (στη μία βρέθηκε και επιγραφή που μαρτυρεί την ονομασία της, η Αγία Ειρήνη του Θεού), οικοδομημένες με πλήθος αρχιτεκτονικών μελών από αρχαιότερα κτίρια (spolia) -ακόμα και των κλασικών χρόνων-, αλλά και αρχαϊκών επιγραφών με νόμους, μερικές από τις οποίες είναι αρχαιότερες από εκείνες της Γόρτυνας, της βασίλισσας των επιγραφών, ανακάλυψε πρόσφατα ο καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας στην Κρήτη, όπου διεξάγει ανασκαφές τα τελευταία 35 χρόνια
Το πολύ σημαντικό είναι ότι οι εκκλησίες αυτές έχουν χτιστεί με spolia από παλαιότερα κτίρια, δηλαδή, αρχιτεκτονικά μέλη, κολώνες, κιονόκρανα κ.ά., ελληνιστικά και ρωμαϊκά. Φέτος τον Αύγουστο μάλιστα βρέθηκε το αγαλματίδιο της θεάς τύχης με το κέρας αμαλθείας, το οποίο η ανασκαφική ομάδα ονόμασε «η τύχη της Ελεύθερνας». Τα ψηφιδωτά, τα συντηρούμε συγχρόνως με την ανασκαφή των κτιρίων. Όπως ανέφερε έχει σχεδόν ολοκληρωθεί η έρευνα στην Αγία Ειρήνη, ένα μεγάλο κτίσμα μεγέθους περίπου 25Χ17μ. Η δεύτερη βασιλική, που δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί η ανασκαφή της, μπορεί να αναστηλωθεί, σε ικανοποιητικό βαθμό, τουλάχιστον εν μέρει όπως είπε. Σε ορισμένα σημεία, οι τοίχοι διατηρούνται σε ύψος 2-2,5 μ. Διατηρεί σχεδόν όλα τα αρχιτεκτονικά μέλη της σε ένα πολύ ικανοποιητικό επίπεδο, όχι μόνο τα spolia, αλλά και τα σύγχρονά της, όπως πεσόκρανα και κιονόκρανα, έτσι που να ξεχωρίζει ένα εργαστήριο γλυπτικής του 4ου-5ου αι. μ.Χ. Πρώιμα, δηλαδή, έργα όπως της αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη, με εξαιρετικό διάκοσμο. Επίσης, η θέση των δυο εκκλησιών δεν είναι τυχαία:
«Αυτό που με ενδιέφερε είναι πώς περνάμε από την ειδωλολατρία, τον παγανισμό στον χριστιανισμό. Αυτό μπορείς να το δεις μόνο σε πρώιμα χριστιανικά κτίσματα. Είναι δύο διαφορετικές προσεγγίσεις. Αυτό δεν μπορείς να το βρεις σε ένα ελληνιστικό κτίριο μολονότι σκάβω και ένα ελληνιστικό κτίριο και ένα ρωμαϊκό. Εμένα με ενδιέφερε να δω μία φόρμα μετά την πτώση των μινωικών και μυκηναϊκών κέντρων και παλατιών σε όλη της τη διαχρονία, γιατί είναι άλλο πράγμα να πας να δεις μια ελληνιστική πόλη, μετά μια ρωμαϊκή πόλη, μετά δεν ξέρω τι και άλλο να το δεις όλο αυτό στην ίδια πόλη, στον ίδιο αρχαιολογικό χώρο. Δηλαδή αυτό που λέω, να μην είναι πια η Κρήτη σαν τον πελαργό στο ένα πόδι, αλλά να πατάει σταθερά και στα δύο της πόδια».
Και πρόσθεσε ότι: «Το θέμα είναι να εντοπίσει κανείς πού μπορεί να σκάψει για να βρει τέτοια στοιχεία. Έτσι, ενώ η ομηρική νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του λόφου της Ελεύθερνας, προχωρήσαμε την ανασκαφή στο αντίθετο σημείο, στην ανατολική πλευρά του λόφου και μάλιστα πολύ κοντά στο δεύτερο φυλάκιο του αρχαιολογικού πάρκου. Τη μέση του μήκους του λόφου, στη θέση Αγία Ειρήνη, ανασκάψαμε αυτά τα τελευταία 3 χρόνια μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική για τα δεδομένα της Κρήτης, περίπου 25 μέτρα επί 17 μέτρα, η οποία μας έδωσε εξαιρετικά στοιχεία γι’ αυτό που ζητούσαμε: δηλαδή πώς περνάει από τον παγανισμό στον χριστιανισμό και πώς επιβάλλεται η καινούργια θρησκεία με κτίσματα δυνατά και μεγάλα, και με μια ολότελα διαφορετική αισθητική». «Το πιο απίθανο είναι ότι, ανασκάπτοντας τους γκρεμισμένους τοίχους της εκκλησίας, βρίσκαμε σοβάδες (λάσπη) με αποτυπώματα από αρχαία γράμματα. Καθαρίζοντας τις πέτρες, διαπιστώναμε ότι αυτά είναι μεγάλα κομμάτια ή και ολόκληρες επιγραφές του 6ου αι. π.Χ., δηλαδή αρχαϊκά και πρώιμα κλασικά. Γεγονός που σημαίνει ότι είτε βρήκαν γκρεμισμένα αυτά τα κτίσματα και χρησιμοποίησαν το υλικό στη βασιλική είτε γκρέμισαν οι ίδιοι ως ειδωλολατρικά τα κτίσματα. Αυτό θα αποδειχθεί εναργέστερα με την πρόοδο της μελέτης της υλικού».
Ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης τρία χρόνια μετά τα εγκαίνια του Μουσείου της Αρχαίας Ελεύθερνας που φιλοξενεί τους θησαυρούς από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας και την πόλη της Αρχαίας Ελεύθερνας, παρουσίασε τους νέους θησαυρούς της αρχαιολογικής σκαπάνης από την ανατολική πλευρά όπου, όπως εξήγησε, ανασκάπτεται το κομμάτι της ελληνιστικής και ρωμαϊκής πόλης, το οποίο έχει επικαθίσει πάνω σε τμήματα του νεκροταφείου. Κατά την παρουσίαση του μεταξύ άλλων ανέφερε: «Στην ανατολική πλαγιά υπάρχει η πραγματική πόλη, η πόλη, δηλαδή, των αρχαϊκών, των κλασσικών, των ελληνιστικών, των ρωμαϊκών και των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Ο δρόμος που υπάρχει στο νεκροταφείο, ο πλακόστρωτος, συνεχίζεται προς την ακρόπολη και τα σπίτια έχουν γείρει από το χρόνο και τους σεισμούς. Φαίνεται όλη η ανάπτυξη του χώρου. Οι τοίχοι μοιάζουν υστεροελληνιστικής ρωμαϊκής οικείας, δηλαδή του 1ου προχριστιανικού αιώνα μέχρι τον σεισμό του 141-142 μ.Χ., την εποχή των Αντωνίνων. Και διάφορα κομμάτια, ακόμη και καθίσματα λίθινα ή πλακόστρωτα αίθρια, με τα αγγεία και τις σοδειές στη θέση τους. Αυτά είναι πολύ καινούρια ευρήματα και μας δίνουν, μιλούν, δηλαδή, εύγλωττα για απόλυτη συνέχιση της ζωής της πόλης μετά τον Μέγα Αλέξανδρο. Φέτος τον Αύγουστο εντοπίσαμε αγαλματίδιο μεταλλικό, μιας Dea Fortuna, της θεάς τύχης, που κρατά το πηδάλιο και το κέρας Αμαλθείας- και την ονομάσαμε την Τύχη της Ελεύθερνας. Στην ανατολική, λοιπόν, πλευρά του λόφου, είναι η βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και εγώ προχώρησα για να δω τι συμβαίνει στην «terra incognita», που είναι όλη αυτή η περιοχή μέχρι να φτάσει κανείς στην Εκκλησία τη βυζαντινή του Σωτήρα Χριστού -σ’ αυτή τη θέση, που ονομαζόταν και ονομάζεται και σήμερα -Αγία Ειρήνη. Χρειάστηκε να μετακινήσουμε τόνους χώματα για να βρούμε ένα κτίριο, που στην αρχή δεν καταλαβαίναμε ακριβώς περί τίνος πρόκειται γιατί τα αλλεπάλληλα στρώματα ήταν από όλες τις εποχές, δηλαδή απ’ τα αρχαϊκά, τα κλασσικά, τα ελληνιστικά, τα ρωμαϊκά, τα παλαιοχριστιανικά, ακόμη και νομίσματα των βυζαντινών και των Ενετών, της Ενετοκρατίας. Φυσικά γρήγορα καταλάβαμε ότι πρόκειται για μία εκκλησία, η οποία είχε χτιστεί με οικοδομικό υλικό από άλλες φάσεις. Κίονες, σε ύψος τριών μέτρων, τεράστιοι και τμήματα ψηφιδωτών, τα στερεώνουμε, δεν τα αποκολλούμε. Από το κεντρικό κλίτος, το οποίο δεν έχει ψηφιδωτά προς το παρόν αλλά πλάκες, είναι τα θεμέλια του άμβωνα, βγάλαμε τις πλάκες, αριθμώντας τις για να τις ξανατοποθετήσουμε αργότερα και βρίσκουμε κτίρια αρχαϊκά πάνω στα οποία πάτησε το οικοδόμημα αυτό. Αλλά και ένα τεράστιο ψηφιδωτό στο βόρειο κλίτος, 17 μέτρα περίπου σώζεται και το οποίο δεν είναι στη φάση αυτή που βλέπουμε τους τοίχους. Υπάρχει μια λωρίδα, η οποία, όπως πηγαίνει προς τα ανατολικά, φαρδαίνει, που σημαίνει ότι ο τοίχος αυτός πάτησε πάνω στο ψηφιδωτό, άρα έχουμε δύο τουλάχιστον φάσεις παλαιοχριστιανικές. Υπάρχουν επίσης, κίονες, οι οποίοι πατούν πάνω στο ψηφιδωτό σε μια δεύτερη φάση και επειδή δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα, με τη γεννήτρια ψηφίδα-ψηφίδα να μπορέσουμε να μη χάσουμε έστω και το παραμικρό κομμάτι αυτού του παζλ. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ανασκαφής, η οποία μας δίδει, μας επιδαψιλεύει ουσιαστικά ένα ολόκληρο τελείως διαφορετικό κόσμο από αυτόν που έχουμε συνηθίσει να ζούμε. Μερικά μέτρα ψηλότερα, δηλαδή περίπου 20 μέτρα ψηλότερα, αλλά στην ίδια ευθεία, ανακαλύψαμε πέρυσι και φέτος ένα ιερό μιας δεύτερης βασιλικής· με εξαιρετικά αρχιτεκτονικά γλυπτά, με κάτι εξαιρετικό· είχαν χρησιμοποιήσει τα επιστήλια από ένα οικοδόμημα δημόσιο της ελληνιστικής πόλης. Σώζονται οι τοίχοι περίπου στα δύο-δυόμιση μέτρα και γλυπτά, τα οποία είναι καταπληκτικά, με κιονόκρανα ιωνικά από παλιότερους ναούς, ειδωλολατρικούς».
«Η πολιτεία πρέπει να ασχοληθεί σοβαρά με την Ελεύθερνα»
O Νίκος Σταμπολίδης για μια ακόμα φορά επανέλαβε την ανάγκη έμπρακτης στήριξης από την πολιτεία τονίζοντας τις σημερινές αδυναμίες με βασικότερη εκείνη της καθυστέρησης πρόσληψης των φυλάκων. Όπως είπε τα τελευταία πολλά χρόνια που είναι σε εξέλιξη οι ανασκαφές σειρά ανθρώπων που πραγματικά εμπιστεύτηκαν το όραμα του για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, όπως ο Νίκος Δασκαλαντωνάκης, η Αlpha bank το Ίδρυμα Ωνάση, καθώς και άλλοι οργανισμοί, φορείς και φυσικά πρόσωπα συνδράμουν οικονομικά την προσπάθεια και το όραμα του.
«Το θέμα είναι ότι κάποια στιγμή με σοβαρότητα πρέπει να σκύψει αυτή η πολιτεία και να πει: «Έχω 3.000 ανασκαφές. Πόσες από αυτές αξίζει, σαν πρώτο δείγμα; 50; Σ’ όλη την Ελλάδα. Να τις ενισχύσω, να τις κάνω παράγοντα και μετά να προχωρήσω σε άλλες 50 και σε άλλες 50.» Δόξα τω Θεώ η Ελλάδα έχει πάρα πολλά να δώσει. Ζητούμε φύλακες και έρχονται αντί για τον Μάρτη, τον Αύγουστο. Η Ελεύθερνα, που είναι το δεύτερο μουσείο επισκεψιμότητας μετά το Ηράκλειο -δεν μιλάω με αριθμούς, γιατί είναι η Ακρόπολη, το Μουσείο της Ακρόπολης, το Ηράκλειο με το Μουσείο του και η Κνωσός μαζί περίπου με 2.000.000-1.800.000 επισκέπτες. Δεν μιλάω για τέτοιους αριθμούς, αλλά γιατί αυτό που είδε το δεύτερο μουσείο και ο χώρος, αποδεδειγμένα πια, τα τελευταία τρία χρόνια δεν ενισχύεται με φύλαξη», τόνισε επισημαίνοντας πως οι εισπράξεις και του χώρου και του μουσείου πηγαίνουν στο υπουργείο Πολιτισμού. Και συνέχισε λέγοντας:
«Τώρα ετοιμάζουμε καινούριο υπόμνημα ξανά μανά, να το πάω στο υπουργείο Τουρισμού, στο υπουργείο Πολιτισμού». Ιδιαίτερη αναφορά έκανε ο κ. Σταμπολίδης στον ουσιαστικό και καθοριστικό ρόλο των ξεναγών: «Επειδή εγώ είμαι 20 χρόνια πρόεδρος των Ξεναγών Ελλάδος ξέρω πάρα πολύ καλά ότι ό,τι και να κάνουν και με το λάπτοπ και με το κινητό τους κ.λπ., το πρόσωπο της χώρας που βλέπει ο τουρίστας είναι ο ξεναγός, είναι ο άνθρωπος. Αυτοί, λοιπόν, που ενισχύουν αυτή την προσπάθεια είναι αυτοί που πέρυσι έφερναν 600-700 ανθρώπους σε καθημερινή βάση Νοέμβριο, Δεκέμβριο, Ιανουάριο, Φεβρουάριο στην Ελεύθερνα. Γιατί; Γιατί συνεννοήθηκαν με τα γραφεία του τουρισμού στις σκανδιναβικές χώρες, στη Γερμανία και στην Ιταλία και άνοιξαν να προσφέρονται ξενοδοχεία. Επίσης στην Κρήτη, ακόμη κι αν βρέξει, μετά από λίγο θα λιάσει. Επομένως, υπάρχει ένα φάσμα σφαιρικής αντιμετώπισης που εγώ συνηθίζω να το βλέπω με αυτό τον τρόπο. Δεν είναι μόνο το επιστημονικό. Δεν είναι μόνο το εκπαιδευτικό. Δεν είναι μόνο το αρχαιολογικό, αλλά είναι και το τουριστικό, είναι ουσιαστικά αυτή η παιδεία που μεταδίδεται μέσα από έναν τέτοιο χώρο σε όλους αυτούς που τον επισκέπτονται. Υπάρχουν εκπαιδευτικά προγράμματα».
