Οι κτήτορες και τα τάματα
Αν σήμερα μετράμε περίπου 1.500 μικρούς και μεγάλους οικισμούς στο νησί μας, όπου δεν υπάρχει ούτε ένας οικισμός που να μην έχει τουλάχιστον μία εκκλησία, τότε υπολογίζουμε ότι στη Κρήτη υπάρχουν τουλάχιστον 2.000 εκκλησίες μέσα στους οικισμούς και παράλληλα υπάρχουν και τουλάχιστον 4.000 ξωκλήσια, κατεσπαρμένα, σ’ όλη την ύπαιθρο της Κρήτης.
Σαν παράδειγμα μπορούμε να πάρουμε ένα από τα πιο μικρά χωριά της Κρήτης, τον Κάτω Τριπόδο Μυλοποτάμου, που σήμερα είναι ακατοίκητος οικισμός με μόλις πέντε σπίτια. Όμως έχει την εκκλησία του, τον Άγιο Ανδρέα!
Αναλογιζόμενοι το πώς κτίζονταν και δημιουργούνταν τα χωριά στη Κρήτη αιώνες πριν, εκτιμούμε πώς οι κτήτορες ή ο κτήτορας του κάθε χωριού, σαν πρώτο οικοδόμημα σίγουρα θα έκτιζε ο κάθε ένας το σπίτι του, αλλά σαν δεύτερο οικοδόμημα θα έκτιζαν την εκκλησία τους.
Ο ψυχισμός του κρητικού λαού, είναι απόλυτα συνδεδεμένος με τη θρησκευτική του πίστη. Σαν πρώτο μέλημα του Κρητικού κτήτορα του χωριού θα ήταν να κτίσει το σπίτι του, όπου θα στέγαζε την οικογένειά του για να την προστατέψει από τα στοιχεία της φύσης. Σαν δεύτερο όμως μέλημά του θα ήταν να κτίσει και το σπίτι της ψυχής του! Την εκκλησία του!
Πιστεύομε πως θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μελετούνταν ιστορικά και κοινωνιολογικά το πώς αποφάσιζαν οι κτήτορες του κάθε χωριού, να ονοματοθετήσουν την πρώτη εκκλησία του χωριού τους.
Πέραν όμως από τις εκκλησίες των χωριών αργότερα κτίστηκαν και κτίζονται ακόμη ξωκλήσια, σε όλη την ύπαιθρο του νησιού τις περισσότερες φορές σαν τάματα προς τον Άγιο. Τα ξωκλήσια συνήθως κτίζονται από ιδιώτες σε δικά τους κτήματα ή στην άκρη κάποιου δρόμου, είναι πετρόκτιστα, λιτά στην κατασκευή τους, και το μέγεθός τους δεν υπερβαίνει τα λίγα τετραγωνικά μέτρα.
Αρκετά από αυτά είναι μικρά σπήλαια όπου με μια μικρή οικοδομική παρέμβαση, μετατράπηκαν σε ξωκλήσια. Τα περισσότερα σπηλαιώδη ξωκλήσια είναι αφιερωμένα στον Άγιο Αντώνιο μιας και ο Άγιος ήταν ασκητής και ερημίτης.
Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι λόγοι οικογενειακοί, κοινωνικοί ή και θρησκευτικής παράδοσης, που εξηγούν πώς αφιερώνεται ένα ξωκλήσι σε ένα συγκεκριμένο Άγιο. Από τα πιο αξιοπερίεργα ξωκλήσια που μπορούμε να φανταστούμε ήταν και το μικρό σπήλαιο του Άι Γιάννη στα Γουρνιά, στους πρόποδες του Ψηλορείτη στα Κυνηγιαννά Μυλοποτάμου που όμως τώρα έχει εγκαταλειφθεί.
Το ξωκλήσι λειτουργούνταν στη μνήμη του Άι Γιάννη του Ριγολόγου στα τέλη Αυγούστου, με εκατοντάδες πιστούς που προσέρχονταν από τα γύρω χωριά.
Στο ξωκλήσι υπήρχε μία και μοναδική εικόνα του Αγίου, την οποία έφερνε από το σπίτι του όπου την φύλαγε ο κτήτορας του ξωκλησιού, και μετά τη λειτουργία την έπαιρνε πάλι πίσω έως την επόμενη χρονιά όπου θα την έφερνε ξανά.
Το παράδειγμα αυτό μας μαρτυρεί ότι η έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος των πιστών μπορούσε να αποδοθεί έστω και με μία εικόνα σε ένα υποτυπωδώς στεγασμένο χώρο.
Τους έφτανε που οι ίδιοι οι πιστοί μαζί με τον ιερουργούντα ιερέα δημιουργούσαν το πρέπον μυστηριακό κλίμα της θρησκευτική τελετής.
Η εγγύτητα προς τα θεία
Αξίζει σίγουρα να διερευνηθούν οι κοινωνιολογικο-ψυχολογικοί παράγοντες που ωθούσαν τους πιστούς να κτίζουν ξωκλήσια σε κοντινές αλλά και σε πολύ μακρινές τοποθεσίες από κατοικημένες περιοχές.
Μια ίσως εξήγηση να είναι ότι οι πιστοί ήθελαν την παρουσία του θρησκευτικού χώρου και σε μέρη όπου περνούσαν μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς τους δηλαδή στα χωράφια και στα βοσκοτόπια τους.
Έτσι θα ένοιωθαν κοντά τους την παρουσία του Αγίου και με τη δύναμη του θρησκευτικού τους συναισθήματος θα είχαν μια αίσθηση ασφάλειας, σιγουριάς ή ακόμη και συντροφικότητας στη μοναξιά της υπαίθρου.
Αποτελούν λοιπόν περιουσία της θρησκευτικότητας του λαού μας, αλλά και συγχρόνως είναι στολίδια λιτής αρχιτεκτονικής της Κρητικής υπαίθρου.
Πολλά από αυτά όταν γιορτάζουν συγκεντρώνουν, ακόμη και χιλιάδες προσκυνητές. Πολλά όμως είναι και παντελώς άγνωστα, και ας αποτελούν κοσμήματα αρχιτεκτονικής, ή βρίσκονται σε τοποθεσίες απαράμιλλου φυσικού κάλλους.
Τους αξίζει λίγη τουλάχιστον δημοσιότητα
Αναλογιζόμενοι λοιπόν την αξία τους τόσον όσον αφορά το θρησκευτικό συναίσθημα που γεννιέται για τους πιστούς, όσον όμως και τα ιδιαίτερα λαογραφικά χαρακτηριστικά του κάθε ενός από αυτά, παραθέτουμε κάποιες σκέψεις μας.
Θεωρούμε ότι είναι απαραίτητο να υπάρξουν πρωτοβουλίες, είτε σε επίπεδο της Εκκλησίας της Κρήτης και των Μητροπόλεων, είτε σε επίπεδο πολιτείας των Δημοτικών αρχών ή της Περιφέρειας Κρήτης ώστε:
– Κατ’ αρχήν να καταγραφούν με ακρίβεια όλα τα ξωκλήσια της κάθε περιοχής και να τοποθετηθούν σε χάρτη ακριβώς με τις συντεταγμένες τους.
– Να φωτογραφηθούν με επαγγελματικό τρόπο εξωτερικά αλλά και με λεπτομέρειες στο εσωτερικό τους.
– Να γίνει προσπάθεια να βρεθούν και να καταγραφούν από ειδικούς επιστήμονες, όποια κοινωνικά και ιστορικά στοιχεία υπάρχουν για το κάθε ένα τους.
– Επίσης πολύ σημαντικό θα ήταν με ευθύνη της Πολιτείας ή της Εκκλησίας να εκδοθεί ένας καλαίσθητος τόμος για κάθε Νομό της Κρήτης με όλα αυτά τα στοιχεία για τα ξωκλήσια της κάθε περιοχής.
– Να παροτρυνθούν οι σχετιζόμενες σχολές του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου Κρήτης, όπως η σχολή Αρχαιολογίας και Ιστορίας του Ρεθύμνου, αλλά και η Αρχιτεκτονική σχολή των Χανίων, ή και η Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Κρήτης, ώστε να δοθούν, είτε διπλωματικές εργασίες σε μεταπτυχιακούς φοιτητές είτε και να εκπονηθούν διδακτορικές διατριβές με σχετικό αντικείμενο την ιστορική και κοινωνική προέλευσή τους, την αρχιτεκτονική τους δομή και αξία ή και ακόμη την εικαστική αξία των εικόνων ή των τοιχογραφιών που κάποια από αυτά διαθέτουν.
Αποτελούν ένα θρησκευτικό, αρχιτεκτονικό αλλά και λαογραφικό θησαυρό, για το νησί μας, και οφείλουμε να τον διαφυλάξουμε και να τον αναδείξουμε.
Όλες αυτές οι δραστηριότητες θα αποτελέσουν ισχυρά δεδομένα, τα οποία μαζί με τα Αρχαιολογικά, Λαογραφικά, και Ανθρωπολογικά στοιχεία, θα αναδεικνύουν την ολοκληρωμένη ταυτότητα και φυσιογνωμία του λαού μας, σε μια προσπάθεια για την παρουσίαση της άλλης εικόνας της Κρήτης μας, της άυλης και ενορατικής, που θα αποτελέσει μια διαφορετική θέαση του νησιού μας, πέραν της ήδη γνωστής των καλοκαιρινών διακοπών και της χαλάρωσης, ώστε να καταστούμε και ποιοτικότερος τουριστικός προορισμός.
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι γεωλόγος
(ouranosgeo@gmail.com)
