Γ’
Η ανάδειξη της Φορτέτζας, όπως άλλωστε και της Παλιάς Πόλης ολόκληρης, δεν είναι θέματα που σχεδιάζονται μια και καλή ως έργα, εκτελούνται και τελειώνουν. Είναι κυρίως επιστημονικές διεργασίες και μαζί τεχνικές εφαρμογές, που προχωρούν εξελικτικά από το γενικότερο στο ειδικότερο και είναι αδύνατον να τελειώσουν μέσα στα όρια μιας ή περισσότερων δημαρχιακών περιόδων, ίσως ούτε και μέσα στα χρονικά όρια μιας ζωής. Μιλούμε λοιπόν για φάσεις στη διαχρονική πορεία του θέματος, κατά τις οποίες κάθε Δημοτική Αρχή προσθέτει τη δική της συμβολή, ανάλογα με τις εκάστοτε οικονομικές και άλλες συνθήκες, επ’ αόριστον.
Ο σχεδιασμός που πρότεινε το 1991 ο Δήμος είχε σαφώς αρχαιολογικό προσανατολισμό, αποσκοπούσε στην αποκατάσταση και ανάδειξη του φρουρίου ως ιστορικού μνημείου. Από τον σχεδιασμό αυτό οι συνεργάτες μου και εγώ, με την ουσιαστική βοήθεια του Γραφείου της Παλιάς Πόλης που ιδρύσαμε για τον σκοπό αυτό και τη στενή συνεργασία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αξιωθήκαμε να εκτελέσουμε το μεγαλύτερο μέρος, αυτό που ενέκριναν οι χρηματοδοτικές Αρχές ή σήκωναν τα οικονομικά του Δήμου. Συγκεκριμένα:
Έγιναν εκτεταμένες αποχωματώσεις δια χειρός σε όλη την επιφάνεια του φρουρίου, με εξαίρεση κυρίως τα δεντρόφυτα τμήματα, και απομακρύνθηκαν εκατοντάδες κυβικά μέτρα χωμάτων. Αποκαλύφθηκαν έτσι τα βασικά αυθεντικά επίπεδα του φρουρίου, το ποικίλης κατασκευής οδικό δίκτυο, λαξεύματα βράχων, τμήματα του δικτύου αποχέτευσης, άγνωστες υπόγειες αποθήκες κ.λπ.
Ξεμπαζώθηκε και στερεώθηκε το υπόγειο και υπέργειο οικοδομικό συγκρότημα της βόρειας πυλίδας, η ΒΑ υπόγεια αποθήκη, η Κοντραμίνα και το πηγάδι της, οι υπόγειες υδατοδεξαμενές κ.λπ. και αποκαταστάθηκε το ΒΑ τμήμα του εξωτερικού περιβάλλοντος χώρου.
Αποκαταστάθηκε η στοά και όλο το συγκρότημα της κύριας εισόδου του φρουρίου και πάρα πολλές φθορές στην περίμετρο και τα φυλάκια των τειχών.
Αναστηλώθηκαν πλήρως και ετοιμάστηκαν προς χρήση:
-Το τζαμί της Φορτέτζας (Ιμπραήμ Χαν).
-Το κτήριο του Πυροβολικού.
-Ο ανατιναγμένος από τους Γερμανούς επιπρομαχώνας του Αγίου Λουκά.
-Το κτήριο του Ρέκτορα.
-Η κατοικία των Συμβούλων
-Ο ανοικτός εκατέρωθεν θόλος νότια του Επισκοπικού Μεγάρου, που συμπληρώθηκε και διασκευάστηκε σε ναό της Αγίας Αικατερίνης.
Πολύ θα θέλαμε να αναστηλώσουμε και τη Δυτική Πυλίδα, το Επισκοπικό Μέγαρο και το δίδυμο κτήριο στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου, για να τελειώνουν τα κτήρια, αλλά δεν το πετύχαμε.
Οι ανωτέρω εργασίες δεν ήταν εύκολες ούτε από επιστημονική ούτε από τεχνική και οικονομική άποψη, γιατί τα πελέκια των θυρωμάτων είχαν συνήθως διαρπαγεί και τα αποκαταστήσαμε με βάση σωζόμενα, ενώ από τα δοκάρια έμεναν οι τρύπες στους ετοιμόρροπους τοίχους, όσες φορές δεν ήσαν κι αυτοί εντελώς γκρεμισμένοι. Ακριβή εικόνα των κτισμάτων πριν από τις επεμβάσεις του Δήμου δίδει η Ιωάννα Στεριώτη, της ομάδας Μουτσόπουλου, στην εξαίρετη εργασία της «Οι Βενετικές Οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1549 – 1646)».
Νέα κατασκευή είναι το θέατρο «Ερωφίλη» και οι βοηθητικοί χώροι του, που κατασκευάστηκαν υπόγειοι δυτικά του προμαχώνα του Αγίου Ηλία.
Να προσθέσω την οδική πρόσβαση στο φρούριο από τον περιφερειακό δρόμο και την κλιμακωτή από του Κιουλούμπαση (που δεν αξιωθήκαμε να τις εξοπλίσουμε με κάγκελα), καθώς και τον διαχωρισμό του παντορροϊκού συστήματος λυμάτων – ομβρίων των Βενετών, από την είσοδο του φρουρίου μέχρι τα δίκτυα λυμάτων και ομβρίων της Παλιάς Πόλης. Στο ίδιο σκάμμα εντάχθηκε και η σύνδεση του φρουρίου για τα δίκτυα Κ.Ω. της Παλιάς Πόλης, (ΔΕΗ, ΟΤΕ κ.λπ).
Αναρίθμητες άλλες μικρές επεμβάσεις έγιναν στο φρούριο από τον Δήμο, που θα έπρεπε να ανατρέξω στο Αρχείο μου για να θυμηθώ, αλλά δεν υπάρχει λόγος.
Ωστόσο δεν πετύχαμε, εκτός από μερικές σημειακές παρεμβάσεις σε επείγουσες περιπτώσεις, τον καθαρισμό των τειχών από την επικίνδυνη βλάστηση και μάλιστα με τρόπο που να αποτρέπει την αναβλάστηση των φυτών. Αναθέσαμε στο ΕΜΠ, ειδικότερα στον Τομέα Επιστήμης και Τεχνικής Υλικών, μέσω του Ευρωπαϊκού Προγράμματος RECITE-ROC-NORD τη «Μελέτη διάγνωσης των προβλημάτων της φθοράς της Φορτέτζας του Ρεθύμνου», αλλά δεν πετύχαμε να τη συνδυάσουμε με τον οριστικό καθαρισμό των τειχών. Ίσως να απαιτηθεί σύμπραξη του Τομέα αυτού του ΕΜΠ με τη Γεωπονική Σχολή και είμαι βέβαιος ότι το πρόβλημα αυτό, που κάθε χρόνο γίνεται οξύτερο, έχει υψηλή προτεραιότητα στον προγραμματισμό της Δημοτικής Αρχής.
Επίσης δεν πετύχαμε να προωθήσουμε την τελική ανασκαφική έρευνα που χρειάζεται το φρούριο πριν από τις επιφανειακές διαμορφώσεις και να τη συνδυάσουμε με τα λαξεύματα των βράχων μέσα και νότια του φρουρίου, ούτε να διερευνήσουμε αν το πηγάδι της Κοντραμίνας είναι αφετηρία στοών για την εξουδετέρωση εχθρικών «μινών» ή «λαγουμιών», δηλαδή στοών με μπαρούτι για την ανατίναξη των τειχών, όπως μαρτυρείται και επιβεβαιώνει η ονομασία της. Ούτε την αποκατάσταση του αυθεντικού οδικού δικτύου και την συμπλήρωση του δικτύου συλλογής των ομβρίων από τις στέγες μέχρι τις δεξαμενές, μέρος του οποίου είναι η γκρεμισμένη υδατογέφυρα (καμάρα) στην πρόσοψη του κτηρίου του Πυροβολικού.
Στα σωζόμενα πυροβόλα έκανε συντήρηση μια άλλη επιστημονική ομάδα του ΕΜΠ, αν θυμούμαι καλά, και κατασκευάσαμε ενδεικτικά ένα κιλλίβαντα με βάση φωτογραφίες που έφερα από την Λισσαβώνα, όπου έχουν ένα καταπληκτικό Μουσείο πυροβόλων της εποχής εκείνης, αλλά δεν αξιωθήκαμε να κάμουμε ισάριθμους με τα πυροβόλα κιλλίβαντες και να τα τοποθετήσουμε στις θέσεις τους στα τείχη.
Όνειρο ανεκπλήρωτο ήταν και ο κατάλληλος φωτισμός του φρουρίου μέσα κι έξω (δεν θα ξεχάσω ποτέ τις φωτισμένες μεσαιωνικές οχυρώσεις του Καρκασόν στη Γαλλία, όπως προβαλλόταν μέσα στη νύχτα από μακριά), η αποκατάσταση του βενετικών εμβλημάτων στην είσοδο του φρουρίου και νότια των τειχών, η κατασκευή μικρής γέφυρας στον Περιφερειακό για την ανάδειξη του βενετσιάνικου ταρσανά (ίσως υπήρχαν και λαξευτές ιχθυοπαγίδες εκεί) κ.λπ. κ.λπ. Τα όνειρα δεν έχουν τελειωμό.
Είμαι βέβαιος ότι και ο Μίνως Αλεφαντινός και η Δημοτική Αρχή γενικότερα έχουν τα δικά τους όνειρα για το φρούριο και τα άλλα μνημεία του Δήμου και τους εύχομαι να τα πραγματώσουν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό για το καλό του Ρεθύμνου, δηλαδή του Πολιτισμού και του Τουρισμού του, σε μια εποχή εξαιρετικά δύσκολη σαν τη σημερινή.
Υ.Γ. Πριν από λίγα χρόνια άκουσα ότι ένας ψαροντουφεκάς είδε βορειοανατολικά των τειχών μια υποθαλάσσια κατασκευή ανάμεσα στα βράχια. Να είναι αλήθεια και να πρόκειται για μυστική έξοδο του φρουρίου;
*Ο Δημήτρης Ζ. Αρχοντάκης είναι τ. δήμαρχος Ρεθύμνης
