Η Επανάσταση του 1821 εξαπλώθηκε γρήγορα και στην Κρήτη, παρά το γεγονός ότι οι τοπικές συνθήκες δεν ήτανε οι καλύτερες αυτή την περίοδο που εκδηλώθηκε. Ολόκληρη η Κρήτη έδειξε αμέσως την αντρειοσύνη της και τον πόθο της, για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Οι Κρητικοί δεν μείνανε απαθείς και άπραγοι. Από την πρώτη στιγμή, τον Μάρτη του 1821, συμμετείχανε στη μεγάλη Ελληνική Επανάσταση με όλη τη δύναμη της ψυχής τους και γράψανε πολλές σελίδες ιστορίας στον αγώνα για λευτεριά.
Μια άγνωστη σελίδα της ιστορίας, έρχεται να προστεθεί στα γεγονότα του παρελθόντος, μετά από διακόσα ακριβώς χρόνια από την επανάσταση του 1821. Πιο συγκεκριμένα, περιληπτικά και πολύ συνοπτικά: «Είναι γνωστό ότι, σχεδόν αμέσως με την έναρξη της επανάστασης του 1821 στην Πελοπόννησο, επαναστάτησε και η Κρήτη, παρά τη μικρή πληθυσμιακή υπεροχή του Χριστιανικού στοιχείου στο νησί τότε. Η πρώτη μάχη του αγώνα στην Κρήτη δόθηκε στις 14 Ιουνίου του 1821 στο χωριό Λούλο Χανίων και η πρώτη μεγάλη μάχη στο Ρέθυμνο δόθηκε μετά από δυο μέρες, δηλαδή 16 Ιουνίου στο χωριό Ζουρίδι. Αμέσως μετά, αρχίσανε να γίνονται μεγάλες μάχες στο Ρέθυμνο και συγκεκριμένα στην περιοχή, της Αμπαδιάς. Σε μια από αυτές, Ρεθεμνιώτες και Σφακιανοί επαναστάτες, επιτεθήκανε στους εξισλαμισμένους Αμπαδιώτες, που είχανε μαζευτεί στο χωριό Άγιος Ιωάννης. Στη μάχη που έγινε (το πιθανότερο μεταξύ 18 και 20 Ιουνίου του 1821), καταφέρανε οι Χριστιανοί να νικήσουνε και να σκοτώσουνε τρακόσους Αμπαδιώτες και μαζί τον αρχηγό τους Κουντουροσμαήλη.
Οι απώλειες των Τούρκων Αμπαδιωτών, καταγράφονται από τους ιστορικούς από τις μεγαλύτερες και συγκρίνονται, μόνο με τις απώλειες των Τούρκων στη μάχη του Βαλτετσίου, κατά την επανάσταση της Πελοποννήσου. Είναι δηλαδή, το Βαλτέτσι της Κρήτης, αυτή η μάχη του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι.
Η Αμπαδιά καταλαμβάνει τη μισή περίπου έκταση, νότια της περιοχής του Αμαρίου, στα νοτιοδυτικά του Ψηλορείτη, του νομού Ρεθύμνης. Για τους Αμπαδιώτες εκφράζεται η άποψη, πως ήτανε απόγονοι των Σαρακηνών. Άλλοι λένε πως ήτανε παλιότεροι απ’ αυτούς και άλλοι λένε πως ήτανε εξισλαμισμένοι κρητικοί Γενίτσαροι και μάλιστα αιμοβόροι και πολύ σκληροί πολεμιστές. Οι Σφακιανοί και οι Ρεθεμνιώτες χριστιανοί επαναστάτες, προτού ξεσπάσει η επανάσταση, προσπαθήσανε να πάρουνε με το μέρος τους, τους εξισλαμισμένους Αμπαδιώτες. Αυτή η προσπάθεια των Χριστιανών απέτυχε, γιατί τελικά οι Αμπαδιώτες τους παίξανε παιχνίδι. Ζητήσανε από τους επαναστάτες όπλα για να πάνε μαζί τους και όταν τους δώσανε κάποια όπλα, οι Αμπαδιώτες δεν τηρήσανε την υπόσχεσή τους και ταχτήκανε με το μέρος των Τούρκων. Μετά από αυτή την πανωλεθρία στον Άγιο Ιωάννη, οι Αμπαδιώτες το βάλανε στα πόδια και κλειστήκανε στο κεφαλοχώρι τους το Βαθειακό, που απέχει περίπου πέντε χιλιόμετρα. Οι Ρεθεμνιώτες και οι Σφακιανοί τους κυνηγήσανε και συνεχίστηκε επίθεση στο χωριό Βαθειακό. Εκεί οι Χριστιανοί είχανε απώλειες, γιατί ήτανε εκτεθειμένοι στα πυρά, ενώ οι Αμπαδιώτες πολεμούσανε μέσα από τα σπίτια του χωριού τους προστατευμένοι. Οι Αμπαδιώτες βέβαια στο τέλος, το βάλανε ξανά στα πόδια και έτσι, είχαμε θρίαμβο από τον Ιούνιο κιόλας του 1821 στο Νομό Ρεθύμνης».
Παρόμοια μάχη με αυτή του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι, αναφέρεται από τους ιστορικούς την ίδια περίπου χρονική περίοδο και στο χωριό Άγιος Ιωάννης Αγίου Βασιλείου (Καμένος). Διάφορα όμως δημοσιεύματα, αλλά και οι ιστορικοί εκφράζουνε αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις όπως: Άλλοι αναφέρονται συγκεκριμένα στη μάχη του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι Ρεθύμνου και άλλοι στον Άγιο Ιωάννη (Καϋμένο). Άλλοι αναφέρονται απροσδιόριστα στο χωριό Άγιος Ιωάννης. Άλλοι αναφέρονται σε διαφορετικές ημερομηνίες. Άλλοι αναφέρουνε 200 και άλλοι 300 Τούρκους νεκρούς, άλλοι 22 Τούρκους νεκρούς, άλλοι καθόλου νεκρούς. Άλλοι αναφέρουνε με αρχηγό τον Ψαροσμαήλη ή Κουντουροσμσήλη ή Ισμαήλ αγάς Κουντούρης ή Γλυμίδης. Περισσότερο αξιόπιστη πρέπει να θεωρείται η άποψη ότι, έγινε αυτή η μεγάλη φοβερή μάχη στον Άγιο Ιωάννη στο Αμάρι και δικαιολογείται απόλυτα γιατί, αφ’ ενός μεν βρίσκεται περίπου στο κέντρο της Αμπαδιάς, αφ’ ετέρου δε γιατί βρίσκεται πιο κοντά στο χωριό Βαθιακό δηλαδή στην έδρα των Τούρκων Αμπαδιωτών.
Πολλές είναι εξάλλου και οι διηγήσεις των παλιότερων κατοίκων του χωριού, για διάφορα περιστατικά, που επιβεβαιώνουνε τα παραπάνω. Καταδεικνύουνε επίσης τη χάρη και τη δύναμη του ναΐσκου Αγίου Ιωάννη, για την προστασία των κατοίκων του ομώνυμου οικισμού. Οι διηγήσεις αυτές έχουνε παραμείνει ζωντανές, και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Σε ένα περιστατικό, που καταγράφεται και στο ΚΡΗΤΗ. Το αφιέρωμα, Νομός Ρεθύμνης. Τοπικές ιστορίες σελίδα 27, η παράδοση λέει ότι, επί Τουρκοκρατίας, λίγο πριν τη μάχη που επρόκειτο να δοθεί στο χωριό Μοναστηράκι Αμαρίου, 500 Τούρκοι από το Τουρκοχώρι Βαθειακό, θελήσανε να περάσουνε από το χωριό Άγιος Ιωάννης και στη συνέχεια τη γέφυρα του Πλατύ ποταμού, για να φτάσουνε στον τόπο της μάχης. Οι Αϊγιαννιώτες στείλανε τα γυναικόπαιδα, σε μια σπηλιά κοντά στο Λυγιώτη(Πλατύ) ποταμό και οι άνδρες μαζί με άλλους Κρήτες οπλισμένοι, πήρανε θέσεις μάχης και περιμένανε του Τούρκους. Οι Τούρκοι, μόλις φτάσανε στην είσοδο του χωριού(Κακόβολο) και είδανε τους χιλιάδες οπλισμένους, τρομοκρατηθήκανε και γυρίσανε πίσω. Έτσι λοιπόν, με το θάρρος τους, και προπαντός με την πίστη, τη χάρη και βοήθεια του προστάτη τους Αγίου Ιωάννη, συμβάλανε θετικά-αποτρεπτικά στην προγραμματισμένη αυτή μάχη. Τελικά βέβαια η μάχη στο Μοναστηράκι έγινε αργότερα, στις 9 και 10 Φεβρουαρίου του 1822 με 4.000 Τούρκους υπό τον Τσιλιβοτάμπαση. Περίπου 2000 Κρητικοί με επικεφαλείς τους : Βουρδουμπά, Μελιδόνη, Πολογιώργη, Κουρμούλη, Δεληγιαννάκη, δώσανε σκληρή μάχη και διώξανε μακριά τους Τούρκους. «Οι μάχες θα μαίνονται από το Μυλοπόταμο μέχρι και το Αμάρι. Εκεί γύρω από τον Φουρφουρά γίνονται μεγάλες συγκρούσεις και καθημερινά έχομε ηρωϊκά κατορθώματα». Νέα μάχη έγινε και το 1823 στο Μοναστηράκι, όταν έφτασε μεγάλος τούρκικος στρατός, για να εκδικηθεί το θάνατο του Γεντίμ-Αλή. Δέχτηκε όμως την επίθεση από τους χριστιανούς Αμαριώτες και τράπηκε σε φυγή, με σημαντικές απώλειες.
Ο επαναστατικός χαρακτήρας και ο πόθος των Αμαριωτών για λευτεριά, καταγράφεται στο παρακάτω αλληγορικό επαναστατικό ριζίτικο τραγούδι, που μου αφηγήθηκε το έτος 1984, ο αείμνηστος λυράρης Γιώργης Μουζουράκης, που γεννήθηκε το έτος 1896 στην Παντάνασσα Αμαρίου:
Αητός του Κέντρου(ς) σε μια σπηλιά κάθεται κι ανημένει,
πότε θ’ ανθίσουν τα κλαδιά να λιώσουνε τα χιόνια.
Να κατεβεί στο Ρέθεμνος, στης Αμπαδιάς στα μέρη,
να σκίσει με τα νύχια του εσπέχηδες κι αγάδες,
που τυραννούνε τσι Ρωμιούς.
Ήρωας της Επανάστασης του 1821 ήτανε και ο ηρωικός αρματολός Μοναχός καπετάν Μητροφάνης, που γεννήθηκε το έτος 1798 στον Άγιο Ιωάννη (Χλιαρό) Αμαρίου Ρεθύμνου.
Ο Μητροφάνης είχε πλούσια δράση στην περιοχή της Αμπαδιάς με δικό του σώμα πολεμιστών. Σε μια απ’ αυτές αναφέρεται από τον ιστορικό Ι. Δ. Μουρέλλο, όπου μαζί με τους Καλομενόπουλο και Θεοδωράκη και λίγους πολεμιστές, συγκρατούσαν, ώσπου να φθάσουν βοήθειες, τους 4.000 Τούρκους του Κάστρου, με τον Μπαϊρακαγασή Τσιλιβόμπαση, που πήγαιναν για τη μάχη του Μοναστηρακίου, που έγινε 9 και 10 Φεβρουαρίου του 1822. Με τους πολεμιστές του πήγε επίσης και πολέμησε στην Πελοπόννησο, κατά του Ιμπραϊμ Πασά, από το έτος 1824-1827. Όταν επέστρεψε συνέχισε τη χαΐνικη δράση του, αλλά τελικά σκοτώθηκε σε ενέδρα από τους Τούρκους Αμπαδιώτες, το έτος 1829, σε ηλικία μόλις 31 ετών, πλησίον της Ιεράς Μονής Ασωμάτων. Δυστυχώς όμως ο Μητροφάνης δεν καταγράφηκε όπως έπρεπε ή μάλλον «ξεχάστηκε» από τους ιστορικούς.
Στο επόμενο φύλλο το Β’ Μέρος.