Πάντα με ενδιέφερε οτιδήποτε έχει σχέση με τη γενέτειρά μου, τον Άγιο Ιωάννη (Χλιαρό) Αμαρίου Ρεθύμνου και ιδιαίτερα η τοπική του ιστορία, γι’ αυτό συγκέντρωνα όσα στοιχεία εύρισκα καταγεγραμμένα, προκειμένου κάποτε να αξιοποιηθούνε ανάλογα. Αν και δεν θεωρούσα τον εαυτό μου καταλληλότερο, εντούτοις σκεφτόμουνα ότι έπρεπε, να καλυφθεί αυτό το κενό που υπήρχε, το οποίο θα έπρεπε και μπορούσανε να καλύψουνε άλλοι. Με αυτές τις σκέψεις, το υλικό που είχα συγκεντρώσει, από γραπτές κυρίως πηγές, συμπεριέλαβα στο βιβλίο μου, με τίτλο: Το χωριό μου Άγιος Ιωάννης …1, στις σελίδες του οποίου καταγράφονται πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία και κυρίως ιστορικά, άγνωστα στους περισσότερους. Αρκετά επιπλέον αξιόλογα ιστορικά γεγονότα, αλλά και πρόσωπα που συμμετείχανε στους κατά καιρούς αγώνες του έθνους μας, συμπεριλαμβάνονται και στο άλλο σχετικό βιβλίο μου, με τίτλο: Στη βορεινάδα μιας κορφής…2 .
Μια άγνωστη όμως σελίδα της ιστορίας του Άι Γιάννη Αμαρίου, έρχεται να προστεθεί στα γεγονότα του παρελθόντος, μετά από διακόσα σχεδόν χρόνια, ύστερα από πληροφορία που μου έδωσε η καλή φίλη, διακεκριμένη δημοσιογράφος, κ. Εύα Λαδιά. Το έργο της είναι ιδιαίτερα σημαντικό και αναγνωρισμένο, εδώ και πολλά χρόνια, αφού εκτός από το δημοσιογραφικό, ασχολείται με καταγραφές, προβολές και αναδείξεις ιστορικών γεγονότων και προσωπικοτήτων. Η πληροφορία αυτή μου έδωσε το ερέθισμα να συνεχίσω την έρευνά μου, από την οποία προέκυψαν αξιόλογα και πολύ ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία. Πιο συγκεκριμένα:
Είναι γνωστό ότι, σχεδόν αμέσως με την έναρξη της επανάστασης του 1821 στην Πελοπόννησο, επαναστάτησε και η Κρήτη, παρά τη μικρή πληθυσμιακή υπεροχή του Χριστιανικού στοιχείου στο νησί τότε. Πολλά έχουνε γραφτεί και ειπωθεί αναλυτικά, από τους ιστορικούς, για τον ξεσηκωμό των σκληρά καταπιεσμένων προγόνων μας, σε κάθε νομό της Κρήτης. Δεν θα τα επαναλάβω, αλλά θα περιοριστώ σε τοπικό επίπεδο, στην περιοχή της Αμπαδιάς και συγκεκριμένα στη μάχη που έγινε στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου.
Η Αμπαδιά καταλαμβάνει τη μισή περίπου έκταση, νότια της περιοχής του Αμαρίου, στα νοτιοδυτικά του Ψηλορείτη, του νομού Ρεθύμνης. Παλιότερα περιελάμβανε δώδεκα χωριά, άλλοι λένε δεκατρία και άλλοι τα ανεβάζουνε παραπάνω. Για τους Αμπαδιώτες εκφράζεται η άποψη, πως ήτανε απόγονοι των Σαρακηνών, άλλοι λένε πως ήτανε παλιότεροι απ’ αυτούς και άλλοι λένε πως ήτανε εξισλαμισμένοι κρητικοί Γενίτσαροι και μάλιστα αιμοβόροι και πολύ σκληροί πολεμιστές.
Οι Σφακιανοί και οι Ρεθεμνιώτες χριστιανοί επαναστάτες, προτού ξεσπάσει η επανάσταση, προσπαθήσανε να πάρουνε με το μέρος τους, τους εξισλαμισμένους Αμπαδιώτες. Αυτή η προσπάθεια των Χριστιανών απέτυχε, γιατί τελικά οι Αμπαδιώτες τους παίξανε παιχνίδι. Ζητήσανε από τους επαναστάτες όπλα για να πάνε μαζί τους και όταν τους δώσανε κάποια όπλα, οι Αμπαδιώτες δεν τηρήσανε την υπόσχεσή τους και ταχτήκανε με το μέρος των Τούρκων.
Η πρώτη μάχη του αγώνα στην Κρήτη δόθηκε στις 14 Ιουνίου του 1821 στο χωριό Λούλο Χανίων και η πρώτη μεγάλη μάχη στο Ρέθυμνο δόθηκε μετά από δυο μέρες, δηλαδή 16 Ιουνίου στο χωριό Ζουρίδι. Αμέσως μετά, αρχίσανε να γίνονται μεγάλες μάχες στο Ρέθυμνο και συγκεκριμένα στην περιοχή, της Αμπαδιάς. Σε μια από αυτές, Ρεθεμνιώτες και Σφακιανοί επαναστάτες, επιτεθήκανε στους εξισλαμισμένους Αμπαδιώτες, που είχανε μαζευτεί στο χωριό Άγιος Ιωάννης. Στη μάχη που έγινε καταφέρανε οι Χριστιανοί να νικήσουνε και να σκοτώσουνε τρακόσους Αμπαδιώτες και μαζί τον αρχηγό τους Κουντουροσμαήλη. Οι απώλειες των Τούρκων Αμπαδιωτών, καταγράφονται από τους ιστορικούς από τις μεγαλύτερες και συγκρίνονται, μόνο με τις απώλειες των Τούρκων στη μάχη του Βαλτετσίου, κατά την επανάσταση της Πελοποννήσου. Θεωρείται δηλαδή, το Βαλτέτσι της Κρήτης, αυτή η μάχη του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι3 .
Μετά από αυτή την πανωλεθρία στον Άγιο Ιωάννη, οι Αμπαδιώτες το βάλανε στα πόδια και κλειστήκανε στο κεφαλοχώρι τους το Βαθειακό, που απέχει περίπου πέντε χιλιόμετρα. Οι Ρεθεμνιώτες και οι Σφακιανοί τους κυνηγήσανε και συνεχίστηκε επίθεση στο χωριό Βαθειακό. Εκεί οι Χριστιανοί είχανε απώλειες, γιατί ήτανε εκτεθειμένοι στα πυρά, ενώ οι Αμπαδιώτες πολεμούσανε μέσα από τα σπίτια του χωριού τους προστατευμένοι. Οι Αμπαδιώτες βέβαια στο τέλος, το βάλανε ξανά στα πόδια και έτσι, είχαμε θρίαμβο από τον Ιούνιο κιόλας του 1821 στο Νομό Ρεθύμνης.
Παρόμοια μάχη με αυτή του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι, την ίδια χρονική περίοδο, αναφέρεται από τους ιστορικούς και στο χωριό Άγιος Ιωάννης Αγίου Βασιλείου (Καμένος). Διάφορα όμως δημοσιεύματα, αλλά και οι ιστορικοί εκφράζουνε αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις. Άλλοι αναφέρονται συγκεκριμένα στη μάχη του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι Ρεθύμνου και άλλοι στον Άγιο Ιωάννη (Καϋμένο), άλλοι αναφέρονται απροσδιόριστα στο χωριό Άγιος Ιωάννης, άλλοι αναφέρονται σε διαφορετικές ημερομηνίες, άλλοι αναφέρουνε 200 και άλλοι 300 Τούρκους νεκρούς, άλλοι 22 Τούρκους νεκρούς, άλλοι καθόλου νεκρούς και άλλοι αναφέρουνε με αρχηγό τον Ψαροσμαήλη ή Κουντουροσμσήλη ή Ισμαήλ αγάς Κουντούρης ή Γλυμίδης4. Εκτίμησή μου λοιπόν είναι ότι, έγινε αυτή η μεγάλη φοβερή μάχη στον Άγιο Ιωάννη στο Αμάρι, που βρίσκεται περίπου στο κέντρο της Αμπαδιάς, στην περιοχή δηλαδή και έδρα των Αμπαδιωτών, ή ενδεχομένως να έγινε ταυτόχρονα και στα δύο μέρη.
Πολλές είναι εξάλλου και οι διηγήσεις των παλιότερων κατοίκων του χωριού, για διάφορα περιστατικά, οι οποίες έχουνε παραμείνει ζωντανές, που καταδεικνύουνε και τη δύναμη του Αγίου Ιωάννου και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Σε ένα περιστατικό, που καταγράφεται και στο ΚΡΗΤΗ. Το αφιέρωμα, Νομός Ρεθύμνης. Τοπικές ιστορίες σελίδα 27 5, η παράδοση λέει ότι, επί Τουρκοκρατίας, λίγο πριν τη μάχη του Μοναστηρακίου, 500 Τούρκοι από το Βαθειακό, θελήσανε να περάσουνε από τον Άγιο Ιωάννη και στη συνέχεια τη γέφυρα του Πλατύ ποταμού, για να πάνε στο Μοναστηράκι, όπου επρόκειτο να δοθεί μάχη. Οι Αϊγιαννιώτες στείλανε τα γυναικόπαιδα, σε μια σπηλιά κοντά στο Λυγιώτη ποταμό και οι άνδρες μαζί με άλλους Κρήτες οπλισμένοι, πήρανε θέσεις μάχης και περιμένανε του Τούρκους. Οι Τούρκοι, μόλις φτάσανε στην είσοδο του χωριού και είδανε τους χιλιάδες οπλισμένους, τρομοκρατηθήκανε και γυρίσανε πίσω. Έτσι, οι Αϊγιαννιώτες συμβάλανε θετικά στη μάχη που επρόκειτο να γίνει στο Μοναστηράκι, μα οπωσδήποτε με τη χάρη και τη βοήθεια του προστάτη Αγίου Ιωάννη. Τελικά βέβαια η μάχη στο Μοναστηράκι έγινε στις 9 και 10 Φεβρουαρίου του 1822 με 4.000 Τούρκους υπό τον Τσιλιβοτάμπαση. Περίπου 2.000 Κρητικοί με επικεφαλείς τους: Βουρδουμπά, Μελιδόνη, Πολογιώργη, Κουρμούλη, Δεληγιαννάκη, δώσανε σκληρή μάχη και διώξανε μακριά τους Τούρκους. Νέα μάχη έγινε και το 1823 στο Μοναστηράκι, όταν έφτασε μεγάλος τούρκικος στρατός, για να εκδικηθεί το θάνατο του Γεντίμ-Αλή, δέχτηκε όμως την επίθεση από τους Αμαριώτες και τράπηκε σε φυγή, με σημαντικές απώλειες.
Ο επαναστατικός χαρακτήρας και ο πόθος των Αμαριωτών για λευτεριά, καταγράφεται στο παρακάτω αλληγορικό επαναστατικό ριζίτικο τραγούδι, που μου αφηγήθηκε το έτος 1984, ο αείμνηστος λυράρης Γιώργης Μουζουράκης, που γεννήθηκε το έτος 1896 στην Παντάνασσα Αμαρίου:
Αητός του Κέντρου(ς) σε μια σπηλιά κάθεται κι ανημένει,
πότε θ’ ανθίσουν τα κλαδιά να λιώσουνε τα χιόνια.
Να κατεβεί στο Ρέθεμνος, στης Αμπαδιάς στα μέρη,
να σκίσει με τα νύχια του εσπέχηδες κι αγάδες,
που τυραννούνε τσι Ρωμιούς.
Ήρωας της Επανάστασης του 1821 ήτανε και ο ηρωικός αρματωλός Μοναχός καπετάν Μητροφάνης, που γεννήθηκε το έτος 1798 στον Άγιο Ιωάννη (Χλιαρό) Αμαρίου Ρεθύμνου. Ο Μητροφάνης είχε πλούσια δράση στην περιοχή της Αμπαδιάς με δικό του σώμα πολεμιστών. Σε μια απ’ αυτές αναφέρεται από τον ιστορικό Ι.Δ.Μουρέλλο6, όπου μαζί με τους Καλομενόπουλο και Θεοδωράκη και λίγους πολεμιστές, συγκρατούσαν, ώσπου να φθάσουν βοήθειες, τους 4.000 Τούρκους του Κάστρου, με τον Μπαϊρακαγασή Τσιλιβόμπαση, που πήγαιναν για τη μάχη του Μοναστηρακίου, που έγινε 9 και 10 Φεβρουαρίου του 1822. Με τους πολεμιστές του πήγε επίσης και πολέμησε στην Πελοπόννησο, κατά του Ιμπραήμ Πασά, από το έτος 1824-1827. Όταν επέστρεψε συνέχισε τη χαΐνικη δράση του, αλλά τελικά σκοτώθηκε σε ενέδρα από τους Τούρκους Αμπαδιώτες, το έτος 1829, σε ηλικία μόλις 31 ετών, πλησίον της Ιεράς Μονής Ασωμάτων. Δυστυχώς όμως ο Μητροφάνης δεν καταγράφηκε όπως έπρεπε ή μάλλον «ξεχάστηκε» από τους ιστορικούς.
Ο γιατρός Γεώργιος Εμμ. Ανδρεδάκης7, που γεννήθηκε στον Φουρφουρά Αμαρίου το έτος 1860, στις σελίδες 16-19 του βιβλίου του με τίτλο: Ιστορικά Σημειώματα Ρέθυμνο 1926, αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο με θέμα: ΑΡΜΑΤΩΛΟΙ και ειδικότερα: ΚΟΥΦΑΚΙΔΕΣ, ΑΝΥΦΑΝΤΙΣ, ΜΗΤΡΟΦΑΝΗΣ και γράφει κατά λέξη, για τον Μητροφάνη: «Μεταξύ των λησμονηθέντων ή αγνοηθέντων είναι και ο ηρωϊκώτατος αρματωλός και αρχηγός Μητροφάνης καταγόμενος εκ του χωρίου Άγιος Ιωάννης Αμαρίου. Ούτος προ του 1821 είχε διαπράξει πολλά κατά των γιαννιτσάρων και κατατρομάξει αυτούς ως αρματωλός. Οι Γιαννιτσάροι μανιωδώς επεδίωκον την καταστροφήν του, νομίσας δε ότι θα ηδύνατο να προφυλαχθή ασφαλέστερον από τας κατ’ αυτού ενέδρας των εγένετο μοναχός εν τη Μονή των Ασωμάτων χωρίς και πάλιν να εγκαταλίπη το όπλον του. Κατά δε την Επανάστασιν του 1821 πολλά εξετέλεσεν ανδραγαθήματα εν Κρήτη διατηρών ίδιον σώμα πολεμιστών. Ότε δε ο Ιβραήμ Πασσάς παρελάμβανεν εκ Κρήτης Τούρκους εθελοντάς (καλοντζίδες) δια την Πελοπόννησον, ο Μητροφάνης με τους επιλέκτους άνδρας του μετέβη εις Πελοπόνησον λαβών μέρος εις πολλάς μάχας κατά των Τούρκων μέχρι του 1827 διαμένων εις Πελοπόννησον. Μετά την λήξιν δε του αγώνος εκεί επανήλθεν εις Κρήτην. Μόλις δε είχε φθάσει εις Μονήν Ασωμάτων πληροφορηθέντες οι εν Ηρακλείω Αμπαδαίοι την άφιξίν του τα μέγιστα εθορυβήθησαν. Αμέσως δε εις διαβούλια απεφάσισαν την εξαφάνισίν του. Δι ο ανέθεσαν εις Αμπαδιώτας να μεταβώσιν εις την επαρχίαν Αμαρίου ότε η Επανάστασις ευρίσκετο εν υφέσει ως μυστική Ζουρίδα και να κατορθώσωσι να φονεύσωσι τον Μητροφάνην υποσχόμενοι μεγάλας αμοιβάς εάν φέρωσι την κεφαλήν του εις Ηράκλειον. Φθάσαντες οι εξ Ηρακλείου με την εντολήν αυτήν Αμπαδαίοι πλησίον της Μονής εκρύβησαν εις κατάλληλον θέσιν αναμένοντες καθ’ ας είχον πληροφορίας την εμφάνισιν του Μητροφάνη όστις χωρίς να γνωρίζει τι ενέπεσεν ανύποπτος εν τω μέσω της ενέδρας. Ότε τον πυροβολούσιν εκ του όπισθεν δι ομοβροντίας μόλις δε επρόφθασε και έπεσε εις τους βάτους του παρακειμένου ρύακος και εξέπνευσεν. Αλλά το όπλον το οποίον έφερε επαρουσιάζετο υπεράνω ως να εσκόπευε δι ο επί πολλήν ώραν εδίσταζον να τον πλησιάσωσι φοβούμενοι μήπως ήτο ζωντανός. Αφού δε επείσθησαν ότι είχε πεθάνει πηγαίνουν και κόπτουν την κεφαλήν του, την οποίαν έθηκαν εντός σάκκου. Τρέχοντες δε εν σπουδή φθάνουν εις το χωρίον Άγ. Ιωάννην της καταγωγής του, όπου ιδόντες γυναίκας συνηθροισμένας ανέσυρον εκ του σάκκου την κεφαλήν και επιδεικνύοντες έλεγον: «Γνωρίζετε κυράδες αυτήν την κεφαλήν». Η δυστυχής μήτηρ του Μητροφάνους παρατυχούσα εκεί απήντησε κραυγάζουσα: «Ποιος σκύλοι δεν γνωρίζει την κεφαλήν του παιδιού του; Μα τι θαρρείτε; πως εσκοτώσετε τον Μητροφάνη θα χαθή η Χριστιανότης; όχι δεν χάνεται». Σπεύσαντες δε έφερον το τρόπαιόν των εις Ηράκλειον όπου οι Τούρκοι επανηγύρισαν δια το γεγονός. Τοιούτον μαρτυρικόν θάνατον έλαβε και ο πεφημισμένος αυτός και ένδοξος αρματωλός και Αρχηγός. Ο Μητροφάνης καίτοι δεν αναφέρεται υπό των ιστορικών αφήκεν μνήμην αθάνατον. Αλλ’ οι αναφερόμενοι ούτοι αποτελούσι πολλαστημόριον των εν όπλοις δρασάντων αγωνιστών και λησμονηθέντων πλην τα αποτελέσματα τα δια του χυθέντος τιμίου αυτών αίματος επιτευχθέντα μένουσιν εσαεί αθάνατα». Αυτά τα στοιχεία είναι τα πρώτα, που καταγραφήκανε για τον Μητροφάνη, κατά πάσα πιθανότητα από μαρτυρίες Αϊγιαννιωτών της εποχής και άλλων κατοίκων της περιοχής, που ζήσανε κοντά στα γεγονότα. Σε κανένα σημείο της καταγραφής δεν αναφέρεται βαφτιστικό όνομα ή επίθετο του Μητροφάνη, σε αντίθεση με τους Κουφάκιδες από το Θρόνος και Ανυφαντίδες από το Βυζάρι.
Από την έρευνά μου εξάλλου, που αποτυπώθηκε στο κείμενο σχετικής εισήγησής μου στο 11ο Κρητολογικό Συνέδριο και παρουσιάστηκε στο Ρέθυμνο το έτος 2011, δεν προέκυψε το βαπτιστικό όνομα και το επώνυμο του Μητροφάνη ή κάποιο άλλο στοιχείο, που να οδηγεί στην οικογένεια που έχει τη ρίζα. Πιθανόν το βαπτιστικό όνομα του Μητροφάνη να ήτανε Μιχαήλ και του δόθηκε το μοναχικό όνομα Μητροφάνης, προερχόμενο από το αρχικό γράμμα του βαπτιστικού του ονόματος, όπως συνηθίζεται στο μοναχικό βίο. Μητροφάνης είναι όνομα σύνθετο: «μήτηρ+φαίνομαι».8 Όνομα Οικουμενικών Πατριαρχών και άλλων διαπρεπών προσωπικοτήτων της Εκκλησίας. Αυτά όλα βέβαια, δεν αναιρούνε και σε καμιά περίπτωση δεν αμφισβητείται, ο τόπος καταγωγής του ο Άγιος Ιωάννης Αμαρίου, η γενναιότητά του, η δράση του και το φρικτό τέλος της ζωής του. Εκτιμώ ότι, είναι πολύ πιθανό, να είχε λάβει μέρος και στη μάχη του Αγίου Ιωάννη τον Ιούνιο του 1821.
Στον Μοναχό Καπετάν Μητροφάνη, στιχούργησα τον Μάρτιο του 2009 και αφιερώνω τους παρακάτω στίχους:
Γροικάτε για τον ήρωα, που ‘λέγαν Μητροφάνη,
Γέννημα θρέμμα τσ’ Αμπαδιάς, απού τον Άι Γιάννη.
Ήτον κι αυτός απ’ τσι πολλούς, απού αγωνιστήκαν,
για λευτεριά και για πρεπειά κι όμως εξεχαστήκαν.
Είχε χαΐνικη ζωή, σωστός επαναστάτης,
αρματωλός εις την ψυχή, της εποχής αντάρτης.
Το σκλαβωμένο το λαό δεν άντεχε να βλέπει,
να κάθεται στο σβέρκο του το Τούρκικο μιλέτι.
Επαναστάτης φλογερός, είχε κατατρομάξει,
τσι Γενιτσάρους τσ’ Αμπαδιάς ελόγιαζε να σφάξει.
Στο Μαναστήρι κλείστηκε, απού ‘ναι στσ’ Ασωμάτους
κι εντύθηκενε Μοναχός με κάμποσους νομάτους.
Από ‘κεί δα ‘πολέμανε τα Τούρκικα φουσάτα,
μα με την Επανάσταση επήρεν άλλη στράτα.
Πήρεν τα παλικάρια του κι ούλα του τα φυσέκια,
πήγε στη Πελοπόννησο κι έριξ’ αστροπελέκια.
Μέσα στη μάχη του Μωριά ο Μητροφάνης μπήκε
και τον Πασά τον Ιμπραήμ κακός μπελάς τον βρήκε.
Γύρισε στον Ασώματο, με δόξα και με χάρη,
μα τη ζωή του η Τουρκιά ήθελε να του πάρει.
Ενέδρα του εστέσανε σε Μυστική Ζουρίδα,
την κεφαλή να κόψουνε είχαν κρυφήν ελπίδα.
Γενίτσαροι της Αμπαδιάς ήσαν εντολοδόχοι,
το Μητροφάνη σκόπευαν στου τουφεκιού τη λόχη.
Πισώπλατα του ‘παίξανε κι έπεσε σ’ ένα ρυάκι,
μα το τουφέκι του ορθό ‘στάθηκε σ’ έν’ αυλάκι.
Αφού ‘δανε κι από ‘δανε πως τον εθανατώσαν,
εις το ρυακάκι του λαγκού σιγά σιγά ‘σιμώσαν.
Την κεφαλή του ‘κόψανε και τηνε ντορμπαδιάζουν,
στον Άι Γιάννη φτάνουνε κι αρχίξαν να φωνιάζουν.
Κυράδες, τη γνωρίζετε την κεφαλήν ετούτη;
εις τσ’ Ασωμάτους έπεσε με μιας με το μπαρούτι.
Κι γι έρμη μάννα ως τσ’ είδενε, ευθύς τσι καταράται
και με μυριόστομη φωνή σ’ αυτούς απηλογάται:
«Ποιος, σκύλοι, τον εσκότωσε, το γιο μου Μητροφάνη;
το αίμα του η λευτεριά αγίασμα θα κάνει».
Σκύλοι, θα το πλερώσετε κι η Χριστιανοσύνη,
όσο κι αν τη πληγώνετε, η σπίθα τζη δε σβήνει.
Στον ένδοξο κι αρματολό, ήρωα Μητροφάνη,
η προτομή του να στηθεί πρέπει στον Άι Γιάννη.
Τιμή και δόξα στον καπετάν Μητροφάνη, τον Μοναχό και ήρωα του Άι Γιάννη. Τιμή και δόξα στους ήρωες αγωνιστές επαναστάτες, της ένδοξης νικηφόρας μάχης του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι, στο Βαλτέτσι της Κρήτης.
1. Το χωριό μου Άγιος Ιωάννης Χλιαρός Αμαρίου Ρεθύμνου-Ρέθυμνο 2006.
2. Στη βορεινάδα μιας κορφής, γράφω, τα που θυμούμαι – Ρέθυμνο 2015.
3. Γιάννης Γρυντάκης, φιλόλογος ιστορικός, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων. Η επανάσταση του 1821 στο Ρέθυμνο (Αποσπάσματα συνέντευξης https://www.youtube.com/watch?v=siFD_4UNN_A).
4. α. Γιώργος Παπαστεφανάκης. Η Επανάσταση του 1821 και η τουρκοκρατούμενη Κρήτη (ΠΑΤΡΙΣ 28/5/2009)- (Αναφέρεται … στο Αμάρι Ρεθύμνου).
β. Κρήτη Αφιερώματα. Η «λησμονημένη» Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη 25.03.2015 (Αναφέρεται… ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου).
γ. Εμμ. Σ. Λαμπρινάκη, Γεωγραφία της Κρήτης, Ρέθυμνο 1890, σελ 65, 66 (Δεν αναφέρονται Αμπαδιώτες, φονευθέντες μόνο 22 Τούρκοι).
δ. Δ. Ι. Μουρέλλος, 1950, σ.322-3 (Αναφέρονται στο ίδιο κείμενο 200 και 300 Αμπαδιώτες, καθώς και Ψαροσμαήλης και Κουντουροσμαήλης).
ε. Ι.Δ.Μουρέλλος. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1931 σελ. 454-455 (Αναφέρονται Τούρκοι και όχι Αμπαδιώτες με 22 νεκρούς Τούρκους).
στ. «ΣΦΑΚΙΑ – Η ΡΙΖΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ» ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ Ν. ΒΟΥΡΒΑXΗΣ (Δεν αναφέρει σε ποιόν Άγιο Ιωάννη).
5. ΚΡΗΤΗ. Το αφιέρωμα, Νομός Ρεθύμνης. Τοπικές ιστορίες σελίδα 27.
6. Ι. Δ. Μουρέλλος. Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1931 σελ. 561 – 562
7. Γ. Ε. Ανδρεδάκης, Ιστορικά Σημειώματα, … Ρέθυμνο 1926, σελ. 16-19.
8. Ονοματολόγιο. Η ιστορία των ονομάτων «Μητρο < μήτηρ + φάνης < φαίνομαι». Όνομα Οικουμενικών Πατριαρχών και άλλων διαπρεπών προσωπικοτήτων της Εκκλησίας.
