Η Μάχη στο Σφακάκι είναι από τις σημαντικότερες λίγο πριν το χάραμα της λευτεριάς. Οι γνώμες των ιστορικών διίστανται ως προς την σκοπιμότητα, ήταν όμως μια απόφαση των ομάδων που μάτωσαν για τη λευτεριά. Κι έτσι απολύτως σεβαστή.
Η συγκλονιστική αυτή μάχη ήταν μια από τις πιο επιτυχημένες επιχειρήσεις στη διάρκεια της Κατοχής και είναι το δεύτερο από τα πέντε «επειδή» που αναγράφεται στην απόφαση του Γερμανού Διοικητή Κρήτης για την ισοπέδωση των Ανωγείων:
Και ποιος δεν αισθάνεται ρίγη συγκίνησης διαβάζοντας το κείμενο που είναι χαραγμένο πλέον σε αναμνηστική πλάκα κοντά στο δημαρχείο της ιστορικής κωμόπολης.
«Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρο της αγγλικής κατασκοπείας εν Κρήτη και επειδή οι ανωγειανοί εξετέλεσαν τον φόνο του λοχίου φρουράρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ’ αυτών φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον Στρατηγόν Φον Κράιπερ χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διαμετακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσωμεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΙΝ τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου…» Χανιά 13 Αυγούστου 1944. Ο Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης Χ. Μίλλερ.
Τα γεγονότα της κορυφαίας αυτής πράξης των Ανωγειανών και του ΕΛΑΣ που διαδραματίστηκε στη θέση Ποριά της περιοχής Σφακάκι στις 7 Αυγούστου 1944 περιγράφονται από τους ιστορικούς ως εξής:
Το πρωί της μέρας εκείνης ολόκληρη η Γερμανοϊταλική δύναμη (6 Γερμανοί και 2 Ιταλοί) του φυλακίου του Γενί Γκαβέ με επικεφαλή το Γερμανό διοικητή της λοχία Γιόζεφ Ολενχάουερ (Τον περιβόητο Σήφη) πήγαν στ’ Ανώγεια για να πάρουν με τη βία Ανωγειανούς για αγγαρεία, οι οποίοι συστηματικά αρνούνταν τη συμμετοχή τους.
Οι άντρες είχαν φύγει από το βουνό και ο Σήφης πήρε περίπου 90 γυναικόπαιδα και γέρους και έφυγαν προς το Γενί Γκαβέ. Οι αντάρτικες ομάδες του ΕΑΜ όμως, σε μεγάλη σύσκεψή τους τον Ιούλιο, είχαν πάρει απόφαση να χτυπούν τους Γερμανούς όποτε πλησίαζαν στ’ Ανώγεια.
Μόλις μαθεύτηκε η αρπαγή των γυναικόπαιδων, ο επικεφαλής του εφεδρικού ΕΛΑΣ Ανωγείων Μανώλης Μανουράς (Σμαιλομανώλης) με κεραυνοβόλο σχέδιο, αφού συγκέντρωσε πληροφορίες από την Επονίτισα Ζωνογιάννενα, ειδοποίησε ταυτόχρονα, τους άντρες του Εφεδρικού ΕΛΑΣ του χωριού, τη μόνιμη ομάδα του ΕΛΑΣ υπό τον Ιωάννη Ποδιά στα Τσουνιά καθώς και το μόνιμο Ελασίτη Δημοσθένη Πασπαράκη, που βρισκόταν στον Καμαριώτη.
Στην τοποθεσία του «Φορτωμένου ο Δέτης» συγκεντρώθηκαν και πήραν κρυμμένα όπλα και πυρομαχικά που είχαν κατάσχει λίγο καιρό πριν, από χωροφύλακες που τα μετέφεραν. Από εκεί προχώρησαν στο πέρασμα Ποριά, από το οποίο θα περνούσε η φάλαγγα των αιχμαλώτων γυναικόπαιδων με τους Γερμανοϊταλούς, στην περιοχή Σφακάκι και πήραν θέσεις περιμένοντας. Το σχέδιο του Σμαιλομανώλη ήταν να πυροβολήσουν, να αποκόψουν τους Γερμανοϊταλούς, να τους γυρίσουν προς τον ποταμό του Μάκρη για να τους συλλάβουν ή να τους εξοντώσουν.
Το σχέδιο πέτυχε. Με τους πρώτους πυροβολισμούς τα γυναικόπαιδα, που είχαν ενημερωθεί τι θα έπρεπε να κάνουν σε τέτοιες περιπτώσεις, έπεσαν καταγής και έφυγαν απ’ το πεδίο βολής της μάχης. Οι Γερμανοϊταλοί αιφνιδιάστηκαν και έτρεξαν προς τον ποταμό όπου εξουδετερώθηκαν και μαζί με τον αρχηγό τους Σήφη συνελήφθησαν. Δύο Γερμανοί στρατιώτες που προσπάθησαν να φύγουν προς το χωριό έγιναν αντιληπτοί και σκοτώθηκαν. Με το άκουσμα των πυροβολισμών στο χωριό, πολλοί οπλίστηκαν και έτρεξαν για να συνδράμουν.
Οι Γερμανοϊταλοί αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν στο νεκροταφείο του χωριού, έξω απ’ την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, όπου συγκεντρώθηκε όλος ο πληθυσμός. Από τους αιχμαλώτους κανείς δεν έπαθε τίποτα. Άντρες του μόνιμου ΕΛΑΣ, που εν τω μεταξύ είχε κατέβει από τα Τσουνιά, μετέφερε τους αιχμαλώτους στο βουνό, όπου μετά από ανάκριση από τους Άγγλους πέρασαν από έκτακτο στρατοδικείο και εκτελέστηκαν.
Με εντολή του ΕΑΜ Ανωγείων, ομάδα Ανωγειανών υπό το Μιχάλη Ρούλιο (Ρουλομιχάλη) φρόντισε για την ταφή των δυο εκτελεσμένων Γερμανών έξω από το χωριό.
Η αξία της αντιστασιακής αυτής μάχης μεγεθύνεται από το γεγονός ότι όχι μόνο κανείς από τους αιχμαλώτους και τους μαχητές του εφεδρικού ΕΛΑΣ δεν έπαθε το παραμικρό, αλλά και ολόκληρη η Γερμανοϊταλική στρατιωτική δύναμη εξοντώθηκε.
Την επόμενη ακριβώς μέρα στις 8 Αυγούστου του 1944 η ΑΟΑ Ψηλορείτη με επικεφαλής το Νίκο Σταυρακάκη ή Αεροπόρο, θα πραγματοποιήσει μια από τις σημαντικότερες αντιστασιακές ενέργειες στην Ελλάδα και την Κρήτη κατά των Γερμανών, το Σαμποτάζ της Δαμάστας. Στο σαμποτάζ πήραν μέρος και έξι Ρώσοι. Εκεί θα τραυματιστεί βαριά ο Νταμακομανόλης Σπιθούρης, μια εμβληματική μορφή της Κρητικής Αντίστασης. Θα περιπλανηθεί σε όρη και βουνά, τρύπες και σπηλιάρια, όμως, παρά το κυνηγητό των Γερμανών θα σταθεί όρθιος, θα επιζήσει.
Το σύνολο των απωλειών του εχθρού και στις δύο παραπάνω δράσεις ήταν τουλάχιστον 60 Γερμανοί στρατιώτες νεκροί. Για τα Ανώγεια ξημέρωναν δύσκολες μέρες. Ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης, έμπειρος μαχητής και άξιος Αρχηγός των ανδρών της Ανωγειανής ομάδος περίμενε τις δυσάρεστες εξελίξεις.
Η γερμανική διοίκηση θα εφαρμόσει τη γνωστή συνταγή των ΕΣ-ΕΣ, ξερίζωμα, ολοκαύτωμα, ισοπέδωση σε όσους πήγαιναν κόντρα στα σχέδια της Άριας Φυλής. Πίστεψαν ότι με το κάψιμο του χωριού θα έκαιγαν και την αντίσταση των Ανωγειανών, πίστεψαν ότι με την ισοπέδωση θα ισοπέδωναν την τόλμη και την αποφασιστικότητά τους, πίστεψαν ότι με το ξερίζωμά τους, θα ξερίζωναν το αγωνιστικό τους φρόνημα. Διαψεύστηκαν και μάλιστα με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν είναι γνωστά Πρώτα τ’ Ανώγεια και μετά τα οκτώ χωριά του Κέντρους θα πληρώσουν βαρύ τίμημα. Γι’ αυτά όμως θα αναφερθούμε σε επόμενο αφιέρωμα.
Ήρωες της θρυλικής μάχης
Ο Μιχάλης Ρούλιος ή Ρουλομιχάλης γεννημένος το 1919 είχε πάρει μέρος στον πόλεμο στην Αλβανία στην Μάχη της Κρήτης, και ήταν μέλος του γραφείου του ΕΑΜ Ανωγείων και γραμματέας της ΕΔΑ Ανωγείων.
Ο Ρουλομιχάλης έμεινε στην ιστορία και από την κινηματογραφική του απόδραση από τους Ναζί δολοφόνους τον Αύγουστο του 1944, όταν οι Γερμανοί ισοπέδωναν το χωριό από άκρη σε άκρη. Πιάστηκε αιχμάλωτος του αλλά απέδρασε την τελευταία στιγμή.
Ένας άλλος αγωνιστής που πήρε μέρος στη μάχη και ο Λευτέρης Αεράκης (Νταρολευτέρης) γεννήθηκε στα Ανώγεια της Κρήτης το 1920 και πέθανε το 2013. Ήταν εγγονός του Γιώργη Ιωάννου Αεράκη- Νταρογιώργη (1840-1911) που διακρίθηκε στις επαναστάσεις του 1866, 1878 και 1897 και τιμήθηκε με τον βαθμό του διακοσίαρχου. Ήταν γιος του Μανόλη Αεράκη (1880-1944) που έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους και της Ελένης Αεράκη το γένος Σκανδάλη που τιμήθηκε με το Μετάλλιο της τιμής για την προσφορά της στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο προμηθεύοντας με κίνδυνο της ζωής της καθώς και της οικογένειάς της, τις ανταρτικές Ομάδες των Ανωγείων στον Ψηλορείτη με ψωμί από τον φούρνο της και μεταφέροντας όπλα και πυρομαχικά.
Ο Λευτέρης Αεράκης μπήκε από τους πρώτους στην αντίσταση εναντίων των Γερμανών κατακτητών. Ορμητήριο της ομάδας στην οποία συμμετείχε ήταν η απρόσιτη κορυφή Τσουνιά του Ψηλορείτη. Κορυφαία θεωρείται η συμμετοχή του στη Μάχη στο Σφακάκι (περιοχή κοντά στα Ανώγεια) στις 7 Αυγούστου 1944 όπου ο ολιγομελής εφεδρικός ΕΛΑΣ απελευθέρωσε από τα χέρια μικτής ομάδας Γερμανών και Ιταλών 98 γυναικόπαιδα που είχαν συλληφθεί όμηροι, χωρίς να τραυματιστεί κανείς από τους αιχμαλώτους και τους αντάρτες. Άπαντες οι Γερμανοί και οι Ιταλοί σκοτώθηκαν ή συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Λίγες μέρες αργότερα επικεφαλής των Γερμανών λοχίας – Φρούραρχος του Γενί – Γκαβέ Γιόζεφ Ολενχάουερ γνωστός σαν «Σήφης», αφού ανακρίθηκε από τους Βρετανούς αντιστασιακούς, εκτελέστηκε.
Συμμετείχε επίσης στις μάχες για την απελευθέρωση του Ηρακλείου από τους Γερμανούς τον Σεπτέμβρη – Οκτώβρη 1944, και εισήλθε την 11η Οκτωβρίου στο απελευθερωμένο Ηράκλειο με την Ομάδα του Γιάννη Ποδιά. Παντρεύτηκε την Φερενίκη Μανουρά το 1951 και μαζί απόκτησαν τρεις γιούς και έξι εγγόνια. Πέθανε στις 27 Ιανουαρίου του 2013, σε ηλικία 93 ετών. Ο Νταρολευτέρης για την συμμετοχή του στην αντίσταση κατά των Ναζί τιμήθηκε από την Ελληνική Πολιτεία με το Μετάλλιο της Τιμής.
Το γεγονός σε ταινία
Η σημαντική αυτή μάχη έγινε πριν από μερικά χρόνια ταινία από τον γνωστό σκηνοθέτη Λευτέρη Χαρωνίτη με τίτλο «το 3ο Ολοκαύτωμα» που αποτελεί τεράστια προσφορά στην ιστορική μνήμη.
Η ταινία ξεδιπλώνει μέσα από αφηγήσεις επιζώντων ανταρτών που πήραν μέρος και ανθρώπων που ήταν παρόντες στα γεγονότα, όλες τις λεπτομέρειες αυτής της ηρωικής πράξης. Για πρώτη φορά μέσα από επίμονη και διεξοδική έρευνα αναδεικνύεται το γεγονός, περιγράφεται το κλίμα στο χωριό κατά τη διάρκεια του, αποσαφηνίζονται ποιοι πήραν μέρος, το ρόλο που έπαιξαν και ποιοι συνέδραμαν στο εγχείρημα.
Η ταινία παρουσιάστηκε σε επίσημη πρεμιέρα στ’ Ανώγεια, στην πλατεία Αρμί, την Παρασκευή 7 Αυγούστου 2009, στο πλαίσιο των «Εκδηλώσεων μνήμης για τη μάχη στο Σφακάκι» του Δήμου Ανωγείων, με αφορμή τη συμπλήρωση 65 χρόνων από την ημέρα του γεγονότος. Και παραμένει πάντα στην πρώτη σειρά ενδιαφέροντος για τον κάθε λάτρη αυτής της θεματικής.
Ένας μεγάλος δημιουργός
Ο Λευτέρης Χαρωνίτης έχει καταφέρει με τις ταινίες του να αποτυπώσει ακριβώς τα γεγονότα ιδιαίτερα των ολοκαυτωμάτων στην ηρωική του περιοχή τα Ανώγεια.
Διακριτικός πάντα και απολύτως αφοσιωμένος στην τέχνη του ο καταξιωμένος σκηνοθέτης δεν ενδιαφέρεται για τη δημοσιότητα καθώς μιλούν τα έργα του γι’ αυτόν.
Γεννημένος στα Σείσαρχα του Δήμου Ανωγείων το 1945 σπούδασε ναυπηγός και σκηνοθεσία και εργάζεται στον κινηματογράφο από το 1969.
Για τις τηλεοπτικές εκπομπές Έρευνα, Παρασκήνιο, Η Άλλη Ελλάδα, Μονόγραμμα, Η Ερτ στην Βόρεια Ελλάδα, σκηνοθέτησε περισσότερες από 20 ταινίες διάρκειας από 8’ έως 52’.
Συνεργάστηκε ως εντεταλμένος παραγωγός με τους σημαντικότερους δημιουργούς του ελληνικού κινηματογράφου, Τώνια Μαρκετάκη, Κώστα Σφήκα, Θόδωρο Αγγελόπουλο, Κώστα Αριστόπουλο, Νίκο Παναγιωτόπουλο, Νίκο Κούνδουρο, Τάσο Ψαρά κ.ά., σε περισσότερες από 20 παραγωγές.
Από το 1982, ίδρυσε ατομική εταιρεία παραγωγής και ειδικεύτηκε στον τομέα του δημιουργικού ντοκιμαντέρ, παρουσιάζοντας μέχρι σήμερα περισσότερα από 100 έργα διάρκειας από 26’ έως 108’.
Επιλεκτική φιλμογραφία
- 24 Ιούλη 1974, ταινία μεγάλου μήκους
- Η Γλώσσα της Τέχνης, τηλεοπτική σειρά 15 ταινιών, 45’ η καθεμία
- Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, σειρά 6 ταινιών, 42’ η καθεμία
- Φραγκίσκος Λεονταρίτης, 2 ωριαίες ταινίες
- Επέστρεφε, σειρά 10 δραματοποιημένων ντοκιμαντέρ, διάρκειας 28’ η καθεμία
- Ιδαίου Μύθοι, κινηματογραφική ταινία 73’
- Κρήτες Ολυμπιονίκες, κινηματογραφική ταινία 58’
- Νίκος Καζαντζάκης-Ακροβάτης Πάνω
«Το τρίτο Ολοκαύτωμα των Ανωγείων»
Είναι σημαντική η προσπάθεια του Δήμου Ανωγείων να διατηρεί την ιστορική μνήμη με δράσεις όπως «Το τρίτο Ολοκαύτωμα των Ανωγείων», ένα μεγάλο οπτικοακουστικό πρόγραμμα που καταγράφει, συνθέτει και παρουσιάζει με δημιουργικό τρόπο τη σύγχρονη ιστορία των Ανωγείων από το 1900 μέχρι το 1945.
Το πρόγραμμα αποτελούν:
- Η κινηματογραφική ταινία, «Ο ήχος του χρόνου» (Τ’ Ανώγεια και ο κόσμος 1900-1945) διάρκειας 118’. Είναι ένα δραματοποιημένο δημιουργικό Ντοκιμαντέρ μικτής τεχνικής. Τιμήθηκε με το μεγάλο ειδικό βραβείο των δύο κριτικών επιτροπών στο 7οΦεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ της Χαλκίδας, το 2013.
- Το κινηματογραφικό χρονικό «Σφακάκι» (7 Αυγούστου 1944) διάρκειας 41’. Αφηγηματικό ντοκιμαντέρ με μαρτυρίες από τους μαχητές της ομώνυμης μάχης αυτόπτες μάρτυρες.
- Το κινηματογραφικό χρονικό «Το σαμποτάζ της Δαμάστας» (8 Αυγούστου του 1944) διάρκειας 72’. Ντοκιμαντέρ από μαχητές του ομώνυμου σαμποτάζ και από παρόντες κατοίκους της Δαμάστας.
- Η κινηματογραφική ταινία μνήμης «Φιλόξενα Χωριά» διάρκειας 72’, ένα χρονικό για το ξερίζωμα των Ανωγειανών από το χωριό τους στις 13 Αυγούστου 1944 για το ξερίζωμα και την οδύσσειά τους.
- Συνεντεύξεις 200 Ανωγειανών ανδρών και γυναικών που έζησαν τα γεγονότα στ’ Ανώγεια κατά την περίοδο 1930 – 1945 και ελάχιστοι βρίσκονται σήμερα στη ζωή.
Με τον τρόπο αυτό έχει πάντα ανοικτή μια σελίδα της ιστορικής του πορείας στο χρόνο και δημιουργεί κίνητρα στη νεολαία της περιοχής να αποκτά πρότυπα και ιδανικά.
Κάθε παραγωγή και με την υπογραφή του Λευτέρη Χαρωνίτη αποτελεί εκτός από ιστορικό ντοκουμέντο και ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα που προβάλει το δήμο και την κουλτούρα του.
Ένα λαμπρό παράδειγμα που έχει αναγνωρισθεί και επιβραβευθεί όπως του αξίζει.
