«Φιλελληνισμός»: Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΦΡΥΓΑΝΑΚΗ

Ο όρος «Φιλελληνισμός» είναι παμπάλαιος∙¹στη νεοελληνική όμως καθιερώθηκε να χρησιμοποιείται για τη φιλική στάση ξένων υπηκόων απέναντι στην Ελλάδα, κυρίως κατά την Επανάσταση του 1821, που εκδηλώθηκε με υλική και ηθική συμπαράσταση αλλά και προσωπική συμμετοχή στον Αγώνα, που σε αρκετές περιπτώσεις έφτανε στην αυτοθυσία.

Το κίνημα του Φιλελληνισμού πήγαζε τόσο από το θαυμασμό για την κλασική Ελλάδα, τον ενθουσιασμό από τα κατορθώματα των Ελλήνων στην Επανάσταση του ’21 και τη φρίκη για την τουρκική βαρβαρότητα, όσο και από το Κίνημα του Φιλελευθερισμού, που πολεμούσε την Ιερή Συμμαχία, η οποία με βάση την… ανίερη «αρχή της νομιμότητας» κατακεραύνωνε κάθε αγώνα για λευτεριά. «Ο φιλελληνικός αυτός ενθουσιασμός ήταν γενικός, έγινε «θρησκεία της νεότητας και των γηρατειών». «Ελληνομανία» την ονομάζει η αυστριακή κατασκοπεία και τους φιλέλληνες «ελληνομανείς».²

Φυσικά, δεν απουσίαζαν ο τυχοδιωκτισμός και οι πολιτικές σκοπιμότητες, όπως συμβαίνει πάντα σ’ όλα τα κινήματα. Όμως για κάποια δέντρα τυχοδιωκτισμού δεν πρέπει να χάσουμε το δάσος του Φιλελληνισμού…

Δεν πρέπει, εξάλλου, να ξεχνούμε ότι έντονος υπήρξε ο Φιλελληνισμός και κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες του Ελληνισμού που ακολούθησαν και συγκεκριμένα κατά την Κρητική Επανάσταση του 1866-1869³, κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897⁴ και στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913⁵. Ο Φιλελληνισμός θα λέγαμε ότι «εμετρήθη και εζυγίσθη» και σε άλλες περιπτώσεις όπως η Μικρασιατική εκστρατεία και Καταστροφή, το Κυπριακό Πρόβλημα, η πρόσφατη οικονομική κρίση της χώρα μας αλλά και η σημερινή επιθετικότητα της Οθωμανίζουσας Τουρκίας με αποτελέσματα που παραπέμπουν και στα δύο πρόσωπα του Ιανού.

Όσο, επίσης, κι αν θεωρηθεί «παραβίαση ανοιχτών θυρών», δεν θα ήταν άστοχο να επαναληφθεί ότι ο «Φιλελληνισμός» και η «Διεθνής αλληλεγγύη» δεν είναι έννοιες που αποκλείουν η μια την άλλη. Κάθε άλλο μάλιστα, αφού η πρώτη είναι μερικότερη μορφή της δεύτερης και οι δύο μαζί περικλείονται στην έννοια του «Ανθρωπισμού».

* * *

Οι κυριότερες χώρες όπου αναπτύχθηκε ο Φιλελληνισμός ήταν: Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ελβετία, Ισπανία, Σουηδία, Ρωσία, Η.Π.Α, Δανία, Πολωνία, Κάτω χώρες (Βέλγιο, Ολλανδία), Βαλκανικές χώρες (Σερβία, Αλβανία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο), Ινδίες…

Από τους πιο γνωστούς αποστόλους του Φιλελληνισμού ήταν ο Άγγλος ποιητής Τζώρτζ Γκόρντον Μπάιρον, ευρύτερα γνωστός ως Λόρδος Μπάιρον, ο οποίος ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα τον Ιούλιο του 1823 αποδεχόμενος την πρόταση του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου. Στις αρχές Ιανουαρίου του 1824, αποβιβάστηκε στο Μεσολόγγι, διέθεσε 4000 λίρες από το προσωπικό του ταμείο για να τη δημιουργία ελληνικού στόλου και με δικά του έξοδα συγκρότησε, συντηρούσε και διοικούσε σώμα από 500 Σουλιώτες. Δυστυχώς, μέσα σε μια ατμόσφαιρα αισιόδοξων προσδοκιών ασθένησε βαριά και, στις 19 Απριλίου 1824, πέθανε στο Μεσολόγγι υποκύπτοντας στον πυρετό. Οι τελευταίοι του λόγοι για την Ελλάδα ήταν: «Της έδωσα τον καιρό, την υγεία μου, την περιουσία μου και τώρα της δίνω τη ζωή μου. Τί μπορούσα να κάνω περισσότερο;».

Ως φιλέλληνες της Μεγάλης Βρετανίας αναφέρονται επίσης: ο υπουργός εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας Κάνινγκ, που αναπροσανατόλισε ρεαλιστικά την εξωτερική πολιτική της χώρας του υπέρ της ελληνικής επανάστασης, σε αντίθεση με τον προκάτοχό του Κάστλεριγ, που αυτοκτόνησε. Αξιομνημόνευτος είναι ο Άστιγξ (εξελληνισμένο όνομα του Φρανκ Άμπνεϋ Χέιστινγκς), αξιωματικός του βρετανικού ναυτικού, που ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα αρχές του 1822, συμμετείχε σε πολλές ναυμαχίες, απέκτησε με χρήματα του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου το δικό του πλοίο, που επάνδρωσε με μικτό πλήρωμα Ελλήνων, Βρετανών και Σουηδών, και πέθανε το 1828 από θανάσιμο τραύμα. Επίσης ο σκωτικής καταγωγής ιστορικός Φίνλεϊ, που αφιέρωσε τη ζωή του στην Ελλάδα, όπου μετακόμισε μέχρι το τέλος της ζωής του. Έγραψε πολλά και σημαντικά ιστορικά έργα γι’ αυτήν! Μέχρι και την Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, την οποία μετέφρασε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το 1827 συνεργάστηκε στην πολιορκία της Ακρόπολης με το συμπατριώτη του στρατηγό Γκόρντον που, εκτός από τις υπηρεσίες του, προσέφερε όπλα και χρήματα στον ελληνικό αγώνα.

Στη Ρωσία εμβληματική μορφή του φιλελληνισμού ήταν ο Πούσκιν, ο μεγαλύτερος ποιητής της Ρωσίας και για πολλούς ο δημιουργός της νεότερης ρωσικής λογοτεχνίας. Ήτα από εκείνους που στήριξαν την ανεξαρτησία της Ελλάδας και πίστεψαν ακράδαντα στο θρίαμβό της. Εκθείασε την ανδρεία του Αλ. Υψηλάντη, αλλά απογοητεύτηκε από το αποτέλεσμα της μάχης στο Δραγατσάνι (7 Ιουνίου 1821), όπως και από τη διχόνοια και την αδιαφορία πολλών Ελλήνων για την εθνική υπόθεση, γεγονός που στηλίτευσε.

Στην Ελβετία ο τραπεζίτης Εϋνάρδος χρηματοδότησε τον αγώνα και οργάνωσε το φιλελληνικό κίνημα στη Γαλλία και την Ελβετία, ενώ ο συμπατριώτης του τυπογράφος Μάγερ ήταν ο εκδότης της πρώτης εφημερίδας στην ελεύθερη Ελλάδα και σκοτώθηκε στην έξοδο του Μεσολογγίου.

Στην Ιταλία, πολλοί φιλέλληνες αναδείχτηκαν ανάμεσα στους Καρμπονάρους και ήταν ο στρατηγός Ραζαλόρ που έπεσε στο Μεσολόγγι, ο κόμης και επαναστάτης Σανταρόζα, που έπεσε στη Σφακτηρία, ο ιατρός Μπρούνο που ήρθε μαζί με το Βύρωνα στην Ελλάδα και πέθανε από τις κακουχίες του αγώνα και πολυάριθμοι άλλοι.

Στη Γαλλία εμβληματικές μορφές είναι οι συγγραφείς Σατομπριάν, που μέσα από το Οδοιπορικό του και τα υπομνήματά του ως περιηγητής έκανε γνωστή την κατάσταση της Ελλάδας στην Ευρώπη, ο Ουγκό, που έγραψε ποιήματα εμπνευσμένα από την ελληνική επανάσταση, ο φιλόλογος-ιστορικός της λογοτεχνίας Φοριέλ, που με την έκδοση των δημοτικών μας τραγουδιών συνέβαλε στην εξάπλωση του φιλελληνισμού ενώ η επανάσταση βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, ο Πουκεβίλ, που «Με τα γραπτά του συνέβαλε δυναμικά στην επιστροφή της αρχαίας τους ιθαγένειας, στους καταπιεσμένους Έλληνες», όπως αναγράφεται στο επίγραμμα του τάφου του στο Παρίσι, ο Βερανζέρος με τους εμβληματικούς του στίχους: «Την Ελλάδα ονειρευόμουν από παιδί,/εκεί, εκεί θα ήθελα να πεθάνω». Επίσης ο Φαβιέρος, στρατηγός-διοικητής του τακτικού ελληνικού στρατού στο διάστημα από 1823-1828 και ο δεκαοχτάχρονος πρίγκιπας Παύλος Βοναπάρτης, ανιψιός του Μεγάλου Ναπολέοντα, πού πέθανε στο Ναύπλιο μετά από απρόσεχτο χειρισμό του όπλου του…

Από τους Γερμανούς φιλέλληνες πρωτοπόροι και κορυφαίοι είναι τρεις ρομαντικοί ποιητές: α) ο Γκαίτε, που έκανε μόδα τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό στη χώρα του και είπε την περίφημη φράση: «Ό,τι είναι ο νους και η καρδιά για τον άνθρωπο, είναι και η Ελλάδα για την οικουμένη». β) ο Μίλερ, γνωστός ως ο «Έλληνας Μίλερ» και ως δημιουργός των περίφημων Τραγουδιών των Ελλήνων, που αποτελούν θρήνο, ύμνο και αγκάλιασμα για τους δοκιμαζόμενους αγωνιστές και παράλληλα καυτηριασμό της ψυχρής φιλότουρκης Ευρωπαϊκής πολιτικής αλλά και έκκληση για βοήθεια προς τους Έλληνες. Στο ποίημά του «Η Ελλάς και ο κόσμος» αναφωνεί «Χωρίς την ελευθερίαν τι θα ήσουν, ω! Ελλάς χωρίς εσέ τι θα ήτο ο κόσμος!». γ) ο Σίλλερ με το περίφημο ποίημα «Καταραμένε Έλληνα», το οποίο υμνεί την Ελλάδα και την προσφορά της στον παγκόσμιο πολιτισμό:

Καταραμένε Έλληνα,

Όπου να γυρίσω τη σκέψη μου,

όπου και να στρέψω τη ψυχή μου,

μπροστά μου σε βρίσκω(…).

Τέχνη λαχταρώ, ποίηση, θέατρο, αρχιτεκτονική,

εσύ μπροστά μου, πρώτος κι αξεπέραστος.

Επιστήμη αναζητώ, μαθηματικά, φιλοσοφία, ιατρική,

κορυφαίος και ανυπέρβλητος.

Για δημοκρατία διψώ, ισονομία και ισοπαλία,

εσύ μπροστά μου, ασυναγώνιστος κι ανεπισκίαστος.

Καταραμένε Έλληνα, καταραμένη γνώση.

Γιατί να σ’ αγγίξω;

Για να αισθανθώ πόσο μικρός είμαι,

ασήμαντος, μηδαμινός;

Αξιομνημόνευτος είναι και ο γερμανός στρατιωτικός Νόρμαν, που μαζί με άλλους φιλέλληνες ήρθε στην επαναστημένη Ελλάδα και απεβίωσε στο Μεσολόγγι από τραύματα που είχε υποστεί στη Μάχη του Πέτα (4 Ιουλίου 1822).

Ο πρώτος Αμερικανός πού έλαβε μέρος στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 ήταν ο Τζωρτζ Τζάρβις, Γεννημένος στη Γερμανία από Αμερικανό πατέρα, επηρεάστηκε από το Γερμανικό Φιλελληνισμό, ήρθε στην Ελλάδα το 1821, συμμετείχε σε πολλές ναυμαχίες και μάχες ξηράς, πήρε τη θέση του λόρδου Βύρωνα μετά το θάνατό του και ο ίδιος πέθανε από τύφο ή από τις πληγές του το 1828 στο Άργος. Μελανό σημείο: Δεν έμεινε αμέτοχος στις μηχανορραφίες του Μαυροκορδάτου σε βάρος του Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Στη Νορμανδία ο Έρενφελς, ο βαρόνος ντε Γκίλμεν και άλλοι. Στην Πορτογαλία ο αξιωματικός Αλμέιντα, που ως αξιωματικός του ιππικού συμμετείχε σε πολλές μάχες και έφτασε στο βαθμό του στρατηγού. Τα φιλελληνικά του αισθήματα μεταλαμπαδεύτηκαν στον εγγονό του, που θα πέσει αργότερα στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-13.

(Αύριο το 2ο Μέρος του Αφιερώματος )

Σημειώσεις

Τη λέξη «φιλέλλην» τη συναντάμε πρώτη φορά στον Ηρόδοτο (Ηρόδοτος, Ιστορία 2 Ευτέρπη), ο οποίος χαρακτηρίζει έτσι το Φαραώ Άμαση που ήταν λάτρης του ελληνικού πολιτισμού, παραχώρησε προνόμια στο τότε ελληνικό στοιχείο της Αιγύπτου και ήταν πολύ γενναιόδωρος προς τις ελληνικές πόλεις, συμβάλλοντας για παράδειγμα στο χτίσιμο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς.
2. Βακαλόπουλου, Ιστορία Νέου Ελληνισμού Ε’ σελ. 576-77.
Ο Κρητικός αγώνας, με κορύφωση το ολοκαύτωμα της ιστορικής Μονής Αρκαδίου (8 Νοεμβρίου 1866), προκάλεσε αληθινή έκρηξη Φιλελληνισμού σε παγκόσμιο και ιδιαίτερα ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο μεγάλος Γάλλος συγγραφέας Βίκτωρ Ουγκώ, από τους θερμότερους υποστηρικτές του κρητικού αγώνα, έγραψε: «Τίνος ένεκεν εξανέστη η Κρήτη; Διότι ο μεν Θεός έπλασε αυτήν τον κάλλιστον τόπον της οικουμένης, οι δε Τούρκοι τον ανέδειξαν τον αθλιέστερον (…). Οι Τούρκοι φέρουσιν την νύκτα. Εξανέστη, διότι η Κρήτη είναι Ελλάς και ουχί Τουρκία (…)». Επίσης: «Οι κατακτηταί εχώρησαν το έδαφος της Κρήτης από το των συμπατριωτών των Ελλήνων, αλλά δεν ηδυνήθησαν να χωρίσωσι και την ψυχήν αυτών την Ελληνικήν. Ό,τι συνενώνει η ιστορία δεν δύναται να το χωρίσει η κατάκτηση ( Γιώργου Παναγιωτάκη, «Πώς είδαν τους αγώνες της Κρήτης για ένωση οι διεθνούς κύρους προσωπικότητες της εποχής», Κρητολογικά γράμματα, τεύχ. 2, Σεπτ. 1990), σελ. 135). Καταδικάζει τη σιωπή της Ευρώπης στα γεγονότα και λέει πως θα στραφεί στην Αμερική. Δημοσιεύματα στο διεθνή τύπο προκάλεσαν ευνοϊκό κλίμα για τους αγωνιστές και πολλοί ξένοι εθελοντές από τη Σερβία, το Μαυροβούνιο, την Ιταλία, την Ουγγαρία και από άλλες περιοχές ήρθαν στην Κρήτη να πολεμήσουν με τα όπλα ή την πένα τους στο πλευρό τους. Ιδρύθηκαν Εταιρείες και Σύλλογοι για την ηθική και υλική υποστήριξη του κρητικού αγώνα και κυρίως για την προστασία του άμαχου πληθυσμού και την περίθαλψη των προσφύγων. Εμβληματικές τέτοιες οργανώσεις είναι α) το Φιλελληνικό Κομιτάτο στη Βοστώνη, όπου πρωτοστατεί ο γιατρός Σαμουήλ Χάου και η σύζυγός του Ιουλία, που ήρθε στην Ελλάδα μαζί με τη γυναίκα του Ιουλία για να διαχειριστεί καλύτερα την οικονομική βοήθεια β) το Φιλοκρητικό Κομιτάτο του Λονδίνου, με βασικό εκπρόσωπό του τον ιστορικό Φίνλέϊ, ανταποκριτή των Τάιμς στην Αθήνα από το 1864 έως το 1870. γ) η επιτροπή επιφανών εκπροσώπων στο Βελιγράδι για τη βοήθεια των δοκιμαζόμενων αμάχων της Κρήτης. δ) η Ελληνοαμερικανική επιτροπή στην Αθήνα για την αποστολή εφοδίων στην Κρήτη… Το ότι η επανάσταση αυτή κατέληξε σε μεγάλη τραγωδία δε μειώνει ούτε στο ελάχιστο το μεγαλείο του Φιλελληνισμού την περίοδο, αυτή.
Έντονος επίσης υπήρξε ο Φιλελληνισμός κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, που ξέσπασε με αφορμή το Κρητικό Ζήτημα, στο οποίο η Ελληνική πλειοψηφία της Οθωμανικής επαρχίας της Κρήτης επιθυμούσε την Ένωση με την Ελλάδα. Ο πόλεμος αυτός έμεινε γνωστός στην Ελλάδα και ως «Μαύρο ’97» ή «Ατυχής πόλεμος». Σχηματίστηκαν και τώρα φιλελληνικά κομιτάτα με σκοπό την υποστήριξη των Ελλήνων από την τουρκική επιθετικότητα. Εμβληματικές τέτοιες οργανώσεις ήταν το Commitato Pro-Grecia, η Φιλελληνική Λεγεώνα με εθελοντές από 16 εθνότητες και κυρίως Γερμανούς και Πολωνούς φιλέλληνες. Και όλοι αυτοί σε αντίθεση με την εξωτερική πολιτική των χωρών τους. Να σημειωθεί ότι ο φιλελληνισμός ήταν σε αρκετές περιπτώσεις και η απόληξη των κοινωνικοπολιτικών θεωριών των εθελοντών.
Ο φιλελληνισμός εκδηλώθηκε με διάφορους τρόπους και στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913. Εμβληματικό είναι το σώμα που ίδρυσαν Ιταλοί φιλέλληνες με την επωνυμία «Σώμα των Γαριβαλδίνων», από το όνομά του ιταλού στρατηγού Γαριβάλδι Ροτσιότι. Αυτός μαζί με τον Έλληνα Αλέξανδρο Ρώμα ήταν αρχηγοί των 2.300 ελλήνων και ιταλών ερυθροχιτώνων εθελοντών που συμμετείχαν. (Παντελής Καρύκας, – Ελληνικός Στρατός,1821 – 1922 -, εκδόσεις Επικοινωνίες Α.Ε., Αθήνα, X X , σελ. 46,49,50).