Β’
Παλιότερα οι φοιτητές του Πανεπιστημίου εξέδιδαν στην πόλη μας ένα περιοδικό με τίτλο «ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΔΙΑΛΟΓΟ». Τον Απρίλιο του 1983 (δεν ήμουν Δήμαρχος τότε) η Συντακτική Επιτροπή μου ζήτησε να γράψω ένα θέμα για το περιοδικό αυτό. Ανταποκρίθηκα ευχαρίστως και έγραψα τις απόψεις μου για τη φοιτητική κατοικία ως ακολούθως:
«Ο ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΦΟΙΤΗΤΗ»
Ο Εμμανουήλ Ροϊδης γράφει για ένα θέμα ότι «προς διασάφησίν του τόσον πολλά έχουν γραφεί, ώστε επόμενον ήτο να συσκοτισθεί εντελώς». Φοβούμαι ότι ο ίδιο συνέβη και με το ζήτημα της Φοιτητικής κατοικίας στο Ρέθυμνο, για το οποίο γράφονται πολλά και λέγονται περισσότερα, τόσο από το βήμα συσκέψεων και συνεδριάσεων, όσο και από το μπαλκόνι προεκλογικών συναθροίσεων.
Με την ελπίδα ότι δεν θα συμβάλω και εγώ στην περαιτέρω συσκότιση του θέματος θα διατυπώσω ορισμένες απόψεις. Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας οι απόψεις αυτές. Τις έχω διατυπώσει και στο Πανεπιστήμιο, σε συγκέντρωση φοιτητών, και στο Δημοτικό Συμβούλιο και δεν θα κουραστώ να τις υποστηρίζω, εκτός αν στο μεταξύ οι πραγματικές εξελίξεις και οι ορατές προοπτικές οδηγήσουν σε κάποια νέα θεώρηση των πραγμάτων.
Πριν απ’ όλα, λοιπόν, πάντοτε πίστευα ότι το πρόβλημα της φοιτητικής στέγης στην πόλη μας πρέπει να συνδυαστεί με το θέμα της ανάπτυξης τουριστικών δωματίων. Ήδη από την εποχή κατά την οποία αγωνιζόμουν για την ίδρυση του Πανεπιστημίου στο Ρέθυμνο έγγραφα σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε με τίτλο «ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΟΟΠΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ» ΣΕΛ. 32: «ο οιονεί εποχιακός χαρακτήρ των δύο πρώτων τομέων (Τουρισμός – Εκπαιδευτικές δραστηριότητες) εξουδετερώνεται δια της αλληλοσυμπληρώσεώς των, δοθέτος ότι η εκπαιδευτική δραστηριότης καλύπτει την χειμερινήν περίοδον και η τουριστική βασικώς την θερινήν. Ούτω εμφανίζεται ως δυνατή η εξασφάλισις μιας οικονομικής δραστηριότητος επί ενιαυσίου κύκλου … κλπ).
Ακολουθώντας τη γραμμή αυτή ως Δήμαρχος έπεισα αρκετούς συμπολίτες να αποδεχθούν δανειοδότηση του ΕΟΤ και να διασκευάσουν υπάρχοντα κτίσματα, βάσει ενιαίων προδιαγραφών, σε τουριστικά δωμάτια. Οι πρώτες 1000 κλίνες που προέκυψαν με τον τρόπο αυτό χρησιμοποιήθηκαν στη συνέχει από μένα ως ισχυρό επιχείρημα ότι, εφόσον το Πανεπιστήμιο ιδρυθεί στο Ρέθυμνο, είναι δυνατή η στέγαση των φοιτητών με τη δημιουργία μεγάλου αριθμού φοιτητικών – τουριστικών δωματίων. Για την εφαρμογή του προγράμματος αυτού απέβλεπα κατά κύριο λόγο στην Παλιά Πόλη, που θα αποκτούσε έτσι μια νέα λειτουργία και ένα νέο δυναμικό ρόλο, κατά τη γνώμη μου πολύπλευρα επιθυμητό, ως περιοχή διαμονής φοιτητών και τουριστών, χειμώνα και καλοκαίρι αντίστοιχα.
Όμως, πώς εξελίχτηκαν τα πράγματα; Πόσο προχώρησε η ιδέα αυτή στην Παλιά Πόλη και σε όλες τις άλλες περιοχές της πόλης και γενικότερα, πώς έχει σήμερα το όλο θέμα της φοιτητικής κατοικίας;
Στο σημείο αυτό πιστεύω ότι θα είναι χρήσιμο να γίνουν ορισμένες παραδοχές, όπως:
1. Οι Φοιτητικές Εστίες δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα. Ακόμη και στην απροσδόκητη περίπτωση που θα εφαρμοζόταν με συνέπεια και συνέχεια ένα ευρύ σχετικό Πρόγραμμα, δεν νομίζω ότι θα ήταν καθόλου ρεαλιστικό να περιμένουμε μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια -ας πούμε- τη δημιουργία χιλιάδων κλινών σε Φοιτητικές Εστίες. Πολύ πιθανότερο είναι ότι οι Εστίες θα συνεχίσουν να στεγάζουν ένα μικρό, πολύ μικρό ποσοστό φοιτητών, ενώ η συντριπτική τους πλειοψηφία θα συνεχίσει να αναζητά στέγη σε ιδιωτικές κατοικίες.
2. Οι ιδιωτικές κατοικίες που προσφέρονται σε φοιτητές δεν επαρκούν. Παρά το ότι οι πραγματοποιούμενοι ρυθμοί ανοικοδομήσεως στην πόλη είναι ιδιαίτερα υψηλοί, εντούτοις υπάρχει τόσο μεγάλη ζήτηση (και όχι μόνο από φοιτητές), ώστε προκύπτουν δύο κυρίως αρνητικά αποτελέσματα: Κακή στέγαση ενός αριθμού φοιτητών, αφενός, και αφετέρου μισθώματα ακριβά, δυσπρόσιτα για τα φοιτητικά βαλάντια.
3. Υπάρχει τεράστιος αριθμός τουριστικών δωματίων χωρίς ικανοποιητική πληρότητα, που όμως δεν προσφέρονται σε φοιτητές. Ο λόγος είναι πραγματικός: Ο τουρίστας αντιστρατεύεται τον φοιτητή και στην «αναμέτρηση» αυτή χάνει έδαφος ο φοιτητής, γιατί στην ουσία συγκρούεται το πορτοφόλι του Ευρωπαίου εργαζόμενου που κάνει τις διακοπές του, με το πορτοφόλι του Έλληνα εργαζόμενου, που σπουδάζει το παιδί του, και είναι φυσικό να υπερισχύει το πιο γεμάτο. Κι ούτε μπορεί κανείς να αντιστρέψει την κατάσταση προβάλλοντας επιχειρήματα δεοντολογίας, υποχρεώσεων της πόλης προς τους φιλοξενούμενους φοιτητές κλπ. Όλοι αναγνωρίζουν την ορθότητα των απόψεων αυτών, αλλά και όλοι, νομίζω χωρίς εξαίρεση, έχουν χρεωθεί για να φτειάξουν τις οικοδομές τους και ο εφιάλτης των ληξιπρόθεσμων οφειλών προς Τράπεζες, εργολάβους και προμηθευτές τους υποχρεώνει να αναζητήσουν την αποδοτικότερη δυνατή εκμετάλλευση των κατοικιών τους και αυτή, με τα σημερινά δεδομένα, είναι η τουριστική εκμετάλλευση.
Από τη συνεκτίμηση των ανωτέρω προκύπτει μια αντιφατική αλλά όχι λιγότερο πραγματική κατάσταση: Στο Ρέθυμνο υπάρχουν δωμάτια χωρίς ενοίκους και ένοικοι χωρίς δωμάτια.
Αλλά υπάρχει ακόμη μια τουλάχιστον σοβαρή διάσταση του θέματος. Βραχυπρόθεσμα το πρόβλημα της στέγασης των φοιτητών κάπως αντιμετωπίζεται, άσχημα ίσως, αλλά τελικά κανείς δε μένει άστεγος.
Ο φόβος είναι μήπως σε λίγα χρόνια η προσφορά φοιτητικών κατοικιών καλύπτει ένα ακόμη μικρότερο μέρος της ζήτησης, οπότε οι δυσχέρειες και τα αρνητικά φαινόμενα που παρατηρούνται σήμερα θα παρουσιάσουν αναγκαστικά εκρηκτική διόγκωση. Και δεν πιστεύω ότι οι ανησυχίες αυτές πρέπει να εκτιμηθούν ως υπερβολικές. Μπορεί να φανταστεί κανείς πολύ βάσιμα το φοιτητικό πληθυσμό του Ρεθύμνου, όπως και κάθε άλλης πόλης – έδρας Πανεπιστημίου, να διπλασιάζεται ή να τριπλασιάζεται σ’ ένα χρονικό ορίζοντα όχι μακρινό, ενώ πολύ δύσκολα θα οραματισθεί αντίστοιχη αύξηση των κατοικιών που προσφέρονται σε φοιτητές, τουλάχιστον στις τουριστικές πόλεις, για τους λόγους που εκτέθηκαν παραπάνω. Το πιο πιθανό είναι ότι το άνοιγμα της ψαλίδας θα γίνεται διαρκώς μεγαλύτερο, εφόσον ο κρατικός παρεμβατισμός είναι ανεπαρκής και η ιδιωτική πρωτοβουλία προσελκύεται από περισσότερο αποδοτικές επενδύσεις.
Τι πρέπει να γίνει λοιπόν; Πώς θα δρομολογηθούν εξελίξεις τέτοιες, ώστε στο μέλλον να αρθεί η σημερινή αντιφατικότητα και να εξομαλυνθεί η αγορά κατοικίας;
Αν εξαιρεθούν οι πολύ δαπανηρές και ουτοπικές λύσεις και γίνει αποδεκτό ένα θεμιτό κόστος, επιβεβλημένο και αναπόφευκτο για την αντιμετώπιση του προβλήματος, θα μπορούσε να προσδιοριστεί ένα βασικό πλαίσιο για τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν. Κατά τη γνώμη μου, κύρια κατευθυντήρια γραμμή πρέπει να παραμείνει η αρχική εκείνη, η σύζευξη της τουριστικής με τη φοιτητική κατοικία. Φαίνεται υπερβολική πολυτέλεια να δημιουργούνται χιλιάδες τουριστικά δωμάτια, για να λειτουργούν περίπου έξι μήνες το χρόνο (Μάιο με Οκτώβριο), και παράλληλα χιλιάδες φοιτητικές κατοικίες, για να λειτουργούν περίπου οκτώ μήνες (Οκτώβριο με Μάιο).
Υπάρχει ένα χρονικό διάστημα περίπου τεσσάρων μηνών (αρχές Ιουνίου με τέλος Σεπτεμβρίου), κατά το οποίο τα φοιτητικά δωμάτια είναι κενά, ενώ παράλληλα η τουριστική κίνηση βρίσκεται στην αιχμή της. Είναι, νομίζω, θέμα οργανώσεως και κινήτρων η επίτευξη του συνδυασμού, δηλαδή η διάθεση επαρκούς αριθμού τουριστικών δωματίων σε φοιτητές, ώστε να ικανοποιούνται πλήρως και ευπρεπώς οι στεγαστικές τους ανάγκες, και η παράλληλη χρήση των ίδιων αυτών δωματίων ως τουριστικών καταλυμάτων κατά το διάστημα των θερινών διακοπών του Πανεπιστημίου.
Ποια είναι, τώρα, η οργάνωση και ποια τα κίνητρα που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην επίτευξη αυτού του συνδυασμού; Θα προτείνω ένα αρχικό διάγραμμα:
1. Από την άποψη της οργάνωσης.
α. Να καθοριστεί από το Πανεπιστήμιο ένας Termimus ante quem και ένας Terminus post quem, ένα χρονικό όριο προ του οποίου θα σταματούν οι πανεπιστημιακές δραστηριότητες των φοιτητών τον Ιούνιο και ένα άλλο, μετά το οποίο θα αρχίζουν το Σεπτέμβριο. Ο καθορισμός του ορίου αυτού (που η απαρέγκλιτη τήρησή του είναι εύκολη σ’ ένα σοβαρό κράτος) είναι αυτονόητα απαραίτητος, γιατί λύνει τα χέρια των ιδιοκτητών δωματίων και τους επιτρέπει να υπογράφουν συμβόλαια με τουριστικούς πράκτορες, χωρίς τον κίνδυνο να έρθουν οι τουρίστες και να βρουν τους φοιτητές μέσα στα δωμάτια ή αντίστροφα.
β. Να προβλεφθεί η ρύθμιση επιμέρους θεμάτων, όπως η φύλαξη των αποσκευών των φοιτητών κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών κλπ.
2. Από την άποψη των κινήτρων
α. Για τα υπάρχοντα ήδη τουριστικά δωμάτια. Να θεσμοθετηθούν κάποιες φορολογικές απαλλαγές πάνω στα καταβαλλόμενα από τους φοιτητές μισθώματα, ώστε να έχουν την αίσθηση οι ιδιοκτήτες ότι αναπληρώνεται εν μέρει το εισόδημα που χάνουν από τον περιορισμό της τουριστικής περιόδου.
β. Για την ανέγερση νέων δωματίων. Να θεσμοθετηθούν ειδικά κίνητρα (κυρίως ευνοϊκοί όροι δανειοδότησης) για τη δημιουργία δωματίων, με την υποχρέωση να διατίθενται στους φοιτητές τους μήνες λειτουργίας του Πανεπιστημίου και με τη δυνατότητα να λειτουργούν τους θερινούς μήνες με τουρίστες. Με τον τρόπο αυτό θα προκύψει ο επιθυμητός τύπος δωματίου μικτής χρήσεως, που θα αποτελέσει τη βάση για την επίλυση του στεγαστικού προβλήματος των φοιτητών όχι μόνο στο Ρέθυμνο, αλλά ίσως σε όλες τις πόλεις που φιλοξενούν Πανεπιστημιακές Σχολές.
γ. Ειδικά για την Παλιά Πόλη, θεωρώ όχι μόνο ορθό, μα και επιβεβλημένο να παρασχεθούν ακόμη ελκυστικότερα κίνητρα, τόσο για τη διασκευή υπαρχόντων κτισμάτων σε φοιτητικά – τουριστικά καταλύματα, όσο και για την εξυπαρχής ανέγερση νέων. Αυτή η ιδιαίτερη μέριμνα είναι απόλυτα δικαιολογημένη, γιατί η Παλιά Πόλη αφενός υφίσταται ισχυρό ανταγωνισμό από τις άλλες περιοχές και ειδικότερα από τις παραλιακές ζώνες ανατολικά και δυτικά της πόλης και αφετέρου έχει επωμισθεί το κοινωνικό κόστος της διατηρήσεως του παραδοσιακού χρώματος του τόπου, από την οποία επωφελούνται όλες οι περιοχές μέσα κι έξω από την πόλη. Κάποτε πρέπει να γίνει αντιληπτό το πολύ σοβαρό αυτό θέμα.
Αυτό ή ένα παρόμοιο πλαίσιο μέτρων είναι πολύ πιθανό ότι θα συνέβαλε αποφασιστικά στην ορθολογικότερη αντιμετώπιση του προβλήματος της στέγασης των φοιτητών στην πόλη μας».
Το κείμενο αυτό έφθασε, άγνωστο πώς, και αναδημοσιεύτηκε στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο». Διαβάζοντάς το σήμερα, μετά από 35 χρόνια, δεν νιώθω χαρούμενος που επαληθεύτηκαν οι προβλέψεις μου, αλλά λυπημένος που πέρασαν τόσα χρόνια χωρίς να δρομολογηθεί μια ρεαλιστική αντιμετώπιση του προβλήματος. Ούτε τώρα περιμένω ότι το Σημείωμά μου αυτό θα αλλάξει τον ρουν των πραγμάτων ούτε είναι η κατάλληλη εποχή για τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων, ανεξάρτητα από κομματικές καταστάσεις.
Αυτό όμως που πιστεύω ότι μπορεί και πρέπει να γίνει με τις σημερινές συνθήκες είναι το εξής:
Επειδή:
α. Το Πανεπιστήμιο, πέρα από την ευρύτερη ευεργετική ακτινοβολία του, αποτελεί τον σταθερότερο παράγοντα της Οικονομίας του Ρεθύμνου και επομένως πρέπει να ενθαρρύνεται και όχι να ανακόπτεται η ανάπτυξή του.
β. Ο Τουρισμός αποτελεί ζωτικής σημασίας οικονομικό παράγοντα, αλλά είναι ασταθής και δεν συνιστάται η εξάρτηση της Οικονομίας αποκλειστικά από αυτόν.
γ. Το κόστος κατασκευής δωματίων εξ υπαρχής είναι συνολικά μεγαλύτερο από το κόστος ανακαίνισης υπαρχόντων δωματίων.
Για τους λόγους αυτούς φαίνεται λογικό να προωθηθεί η ανάπτυξη κατοικίας στο Ρέθυμνο στα πλαίσια της Παλιάς Πόλης, όπως έχει σχεδιαστεί πριν από δεκαετίες. Μια πολύ καλή πρακτική αρχή θα μπορούσε να κάμει ο Σύλλογος των Κατοίκων της Παλιάς Πόλης οργανώνοντας την καταγραφή των ακατοίκητων σπιτιών, ορόφων και δωματίων στους 98 δρόμους της. Ίσως ο αριθμός τους να αποτελέσει έκπληξη. Αυτή η καταγραφή θα ήταν η απαραίτητη βάση για τη ρεαλιστική αντιμετώπιση του προβλήματος της στέγης, στα πλαίσια πάντα του συνδυασμού του Τουρισμού με το Πανεπιστήμιο, αλλά και μια καλή προετοιμασία για μια δεύτερη φάση ανάπτυξης του Ρεθύμνου, που εκτιμώ ότι διαγράφουν οι ιστορικές εξελίξεις της Κρήτης ολόκληρης.
Μπορεί ο Σύλλογος των Κατοίκων της Παλιάς Πόλης να οργανώσει τη σοβαρή αυτή δουλειά; Ασφαλώς πολλοί θα τον συντρέξουν.
* Ο Δημήτρης Ζ. Αρχοντάκης είναι τ. δήμαρχος Ρεθύμνης