Ψυχικές αντιστάσεις στη δοκιμασία της κρίσης

Θα σταθώ λίγο περισσότερο σε δύο από τις πέντε έννοιες της πνευματικής διάστασης του ανθρώπου την λογικότητα και την κοινωνικότητα, τη λογική σκέψη και την ανθρώπινη σχέση.

 

Με τη λογική σκέψη επεξεργαζόμαστε τα δεδομένα που έχουμε κάθε φορά στη διάθεσή μας, για να βρούμε μια λογική εξήγηση για τα αίτια που δημιούργησαν την κρίση, τόσο τη γενική όσο και την προσωπική. Αναζητούμε συγχρόνως την ελπίδα για διέξοδο, βλέποντας την κρίση ως ένα συστατικό της ιστορίας των λαών και των ανθρώπων, το οποίο πάντοτε είχε μια αρχή και ένα τέλος. Συγκρίνουμε την κατάσταση που έχουμε περιέλθει με εκείνη των πολλών συνανθρώπων μας, έτσι ώστε η αίσθηση ότι υπάρχει πάντα το χειρότερο και ότι πολλοί βρίσκονται στην ίδια ή και χειρότερη κατάσταση, ενδυναμώνει την ανθεκτικότητά μας μια και διαπιστώνουμε ότι τη δοκιμασία τη σηκώνουμε σε συλλογικό επίπεδο όλοι, άλλος περισσότερο και άλλος λιγότερο. Η λογική ενεργοποιεί τις ψυχικές αντοχές του ανθρώπου και τις θέτει ως αμυντικές δυνάμεις αυτοπροστασίας. Όταν ο σωματικός οργανισμός και ο ψυχισμός του ανθρώπου διατηρούν κάποια αντοχή και υγεία, η λογική εξασφαλίζει νηφαλιότητα και υπομονή.

 

Ενώ η λογική φαίνεται να λειτουργεί ως μια αυτοπροστασία του εγώ, η κοινωνικότητα ανοίγει τον ορίζοντα της ανθεκτικότητας, μεταφέροντας το εγώ στο εμείς. Μπορεί και η κοινωνικότητα να ξεκινάει από τη λογική, αλλά πηγάζει κυρίως από τη συναισθηματική φύση και την έμφυτη τάση του ανθρώπου για σχέσεις. Και η σχέση είναι ίσως η πιο ανθεκτική δύναμη στη δοκιμασία.

 

Η σημασία της ανάπτυξης σχέσεων ποιότητας φαίνεται κυρίως στην έντονη ανάγκη του ανθρώπου κάθε ηλικίας να αγαπά και να αγαπιέται. Διαπιστώνεται ακόμη και στην ικανοποιητική κατάσταση που νιώθει ένα πρόσωπο μέσα σε μια σχέση αμοιβαίας αγάπης ή στην υπέρβαση του εγώ χάριν του άλλου σε μια σχέση αλληλεγγύης και αλτρουισμού. Διακρίνεται ακόμη και στον άνθρωπο που κατέχεται από αντίθετες της αγάπης καταστάσεις, όπως μίσος και αντεκδίκηση, ή νιώθει και βιώνει κοινωνική απομόνωση και εγκατάλειψη και αναζητεί επικοινωνία και σχέσεις με άλλα πρόσωπα, για να βγει από την ανυπόφορη κατάσταση της μοναξιάς.

 

Στην αντιμετώπιση της δοκιμασίας της κρίσης το ουσιώδες ζητούμενο είναι, μεταξύ άλλων, και η βίωση στην πράξη ανθρωπίνων σχέσεων αγάπης. Η αγάπη εκδηλώνεται ως μια εσωτερική κίνηση, αυθόρμητη ή θεληματική, ενός προσώπου προς ένα άλλο πρόσωπο και περιλαμβάνει θετικές σκέψεις, θετικά συναισθήματα και θετικές πράξεις για το πρόσωπο αυτό. Ξεκινάει από μια καλή πρόθεση και μπορεί να φτάσει μέχρι την ανιδιοτελή αυτοθυσία. Όταν μεταξύ των προσώπων αναπτύσσεται και εκδηλώνεται αμοιβαίως θετική διάθεση και συμπεριφορά, τότε αναπτύσσεται θετική διαπροσωπική σχέση μεταξύ τους.

 

Η γλώσσα μας διαθέτει ένα πλούσιο λεξιλόγιο εννοιών, που όταν τις αναλύουμε, βρίσκουμε να έχουν κοινό στοιχείο τη σχέση αγάπης μεταξύ των ανθρώπων: ενδιαφέρον, στοργή, συμπάθεια, φροντίδα, τρυφερότητα, αφοσίωση, φιλία, σεβασμός, υπακοή, καλοσύνη, συνεργασία, συμπαράσταση, βοήθεια, αλτρουισμός, γενναιοδωρία, προσφορά, ελεημοσύνη, φιλανθρωπία, αυτοθυσία, αμνησικακία, ενότητα, ομόνοια, επιμέλεια, προαίρεση, προθυμία, ευγνωμοσύνη, ευσπλαχνία, προσήνεια, υπομονή, ανεκτικότητα, συγκατάβαση, συνδιαλλαγή, ανεξικακία, ανιδιοτέλεια, παρηγοριά, μακροθυμία, μεγαλοψυχία, φιλοξενία, φιλοφροσύνη, ταπεινοφροσύνη, συγγνώμη. Όλες αυτές οι έννοιες εκφράζουν, με διαφορετικό τρόπο η καθεμιά, θετική διάθεση και στάση προς το συνάνθρωπο, συνιστούν σχέσεις που ενώνουν τα πρόσωπα και αποτρέπουν ή λύνουν προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα. Είναι οι διάφορες μορφές αγάπης που συνιστούν τις θετικές διαπροσωπικές σχέσεις.

 

Αντίθετα, οι αρνητικές διαπροσωπικές σχέσεις συνιστούν μορφές συμπεριφοράς, από τις οποίες απουσιάζει η αγάπη. Και γι’ αυτές το λεξιλόγιο είναι αρκετά μεγάλο: αδιαφορία, αμέλεια, εγωισμός, αυταρχικότητα, υποτίμηση, περιφρόνηση, απάτη, θυμός, κακολογία, κατάκριση, συκοφαντία, εχθρότητα, επιθετικότητα, μίσος, φθόνος, ζήλεια, διχόνοια, προσβολή, δυστροπία, αντεκδίκηση, σκληρότητα, βία, κακοποίηση, μνησικακία, αδικία. Όλες αυτές οι έννοιες, με διαφορετικό τρόπο η καθεμιά, εκφράζουν άρνηση και απώθηση μεταξύ των ανθρώπων και προκαλούν δυσχέρειες και προβλήματα στην προσωπική και κοινωνική ζωή.

 

Η θετική σχέση είναι μια συνεχής και στενή ψυχική αλληλεπίδραση δύο ή περισσότερων προσώπων, αμοιβαία ανταλλαγή σκέψεων, συναισθημάτων και πράξεων που ενισχύουν και αυξάνουν το δεσμό της αγάπης και τον σταθεροποιούν σε βαθιά αλληλοεκτίμηση και αλληλοσεβασμό. Η κατάσταση της σχέσης φανερώνεται και με εξωτερικά σημεία, όπως εκφράσεις προσώπου, γλωσσική επικοινωνία, χειρονομίες, κινήσεις και πράξεις. Όλα αυτά δηλώνουν την ποιότητα των σκέψεων και των συναισθημάτων που διαμορφώνουν μια διαπροσωπική σχέση.

 

Οι ανθρώπινες και διαπροσωπικές σχέσεις συνιστούν το ψυχικό κλίμα, μέσα στο οποίο γεννιέται και αναπτύσσεται ο νέος άνθρωπος και συγκροτείται το ανθρώπινο πρόσωπο. Γίνονται πηγή ευτυχίας ή δυστυχίας στη ζωή, θεμελιώνουν ή διαλύουν την ανθρώπινη υπόσταση, θεμελιώνουν ή αποδομούν την κοινωνική συνοχή.

 

Οι θετικές διαπροσωπικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από την προσέγγιση των προσώπων μεταξύ τους και την ανάπτυξη ισχυρών ψυχικών δεσμών, από αμοιβαιότητα στη συμμετοχή και συμπεριφορά στη σχέση και εντιμότητα και γνησιότητα στις προθέσεις και πράξεις. Τα πρόσωπα μέσα σε θετικές σχέσεις, ικανοποιούν τις βαθιές ψυχικές τους ανάγκες και πραγματώνουν τις αξίες της ενότητας, της ειρήνης, της ασφάλειας, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης.

 

Από τις ανθρώπινες σχέσεις, διακρίνονται κάποιες που έχουν ιδιαίτερη σημασία σε προσωπικό επίπεδο, στην άμεση οικογενειακή κοινότητα, στο ευρύτερο κοινωνικό και πανανθρώπινο περιβάλλον. Ξεχωρίζουν για την δύναμη του δεσμού, για την ιδιαίτερη συμβολή τους στην όλη ψυχική ανάπτυξη και συγκρότηση του προσώπου, για την αναγκαιότητα γενίκευσης και επικράτησής τους όπου υπάρχουν και ζουν άνθρωποι.

 

Οι κυριότερες από τις σχέσεις αυτές είναι: η φιλία, η συζυγία, ο οικογενειακός δεσμός, η παιδαγωγική σχέση, ο σεβασμός στο ανθρώπινο πρόσωπο, η κοινωνική αλληλεγγύη και η πανανθρώπινη αδελφοσύνη.

(Το παραπάνω κείμενο είναι το τελευταίο μέρος της ομιλίας του γράφοντος στο Λύκειο των Ελληνίδων στο πλαίσιο εκδήλωσης που διοργάνωσε προ ημερών, με θέμα την αντιμετώπιση της κρίσης)