Η μέλισσα θεωρείται ένας από τους αρχαιότερος κατοίκους της Γης, καθώς υπολογίζεται ότι ζει σ’ αυτήν πάνω από 15 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά και η προσπάθεια του ανθρώπου να εξημερώσει και να εκμεταλλευτεί το έντομο αυτό είναι πανάρχαια, γεγονός που αποτυπώνεται σε μια σπηλαιογραφία στην Μπικόρπ της Ισπανίας, ηλικίας τουλάχιστον 8.000 χρόνων, όπου εικονίζεται ένας άνθρωπος «τρυγώντας» μέλι από μελίσσι.
Γραπτές αναφορές στη μέλισσα και στο μέλι διασώθηκαν πάμπολλες. Ο Αριστοτέλης όμως ήταν ο πρώτος που μελέτησε σε βάθος τις μέλισσες και έγραψε γι’ αυτά τα «κοινωνικά ζώα» στα βιβλία του «Περί τα ζώα ιστορίαι» και «Περί ζώων γενέσεως».
* * *
Η μέλισσα δεν είναι μόνο το έντομο που παράγει το μέλι, την τόσο εύγευστη, αρωματική, θρεφτική, καλλυντική ουσία αλλά και φαρμακευτική (προληπτικά και θεραπευτικά), καθώς -σύμφωνα με τους ειδικούς- λειτουργεί κατά του στρες και ως αντιοξειδωτικό βελτιώνει τη μνήμη, μειώνει τα επίπεδα της χοληστερίνης ή αποτρέπει τη στένωση των αρτηριών. Δεν είναι μόνο το έντομο που παράγει την υπερτροφή του βασιλικού πολτού, την αντισηπτική ουσία πρόπολη και το κερί, αλλά που ακόμα και μέσα από το δηλητήριό του προσφέρει ουσίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν φάρμακο. Ας θυμηθούμε εδώ ότι ο Ιπποκράτης χρησιμοποιούσε το δηλητήριο της μέλισσας στη φαρμακευτική του και «συνταγογραφούσε» το μέλι σε διάφορες προσμίξεις (όπως το «μελίκρητον»: νερόμελο ή το «οξύμελι» ξυδόμελο) για τη θεραπεία ή πρόληψη διάφορων ασθενειών.
Όλα αυτά, όμως, είναι μηδαμινά μπροστά στο θεμελιώδους σημασίας έργο τους για τη ζωή πάνω στον πλανήτη: Η μέλισσα, σύμφωνα με τους ειδικούς, είναι ο κύριος επικονιαστής των δέντρων και γενικά των φυτών, καθώς μεταφέρει τη γύρη μεταξύ των ανθών σε ποσοστό περίπου 82% σε παγκόσμιο επίπεδο. Με άλλα λόγια στις μέλισσες οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η πολυχρωμία, η πολυμορφία και η συνέχιση της βλάστησης και γενικότερα η διαιώνιση της ζωής πάνω στον πλανήτη.
Είναι αυτονόητες, λοιπόν, οι σοβαρές συνέπειες της ραγδαίας μείωσης των μελισσών σε παγκόσμιο επίπεδο κατά 40-45%, εξαιτίας της ανεξέλεγκτης χρήσης επικίνδυνων φυτοφαρμάκων -και ιδιαίτερα των Νικοτεινοειδών- από αυτούς που κάνουν τους ανήξερους σε πείσμα αυτών που ξέρουν και κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου.
Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα και μετά από πρόταση της Σλοβενίας, ο ΟΗΕ καθιέρωσε με ομόφωνη απόφασή του την 20ή Μαΐου ως Παγκόσμια Ημέρα Μέλισσας με κεντρικό στόχο να κεντρίσει την ευαισθησία σχετικά με τον καθοριστικό ρόλο των μελισσών ως επικονιαστών στη βιώσιμη ανάπτυξη αλλά και τον προβληματισμό για τον φθίνοντα με γρήγορους ρυθμούς αριθμό τους.
* * *
Η μέλισσα κατέχει σημαντική θέση όχι μόνο στην πρακτική ζωή αλλά και στην παράδοση των Ελλήνων, όπως αυτή αντικαθρεφτίζεται στη μυθολογία τους. Σύμφωνα με αυτή τη μελισσοκομία τη δίδαξε στους ανθρώπους ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Κυρήνης, έχοντάς την ο ίδιος διδαχτεί από τις Νύμφες.
Οι αρχαίοι είχαν συμβολοποιήσει τη μέλισσα ως τροφοδότρια. Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Μέλισσα ήταν κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μελισσέα και μαζί με την αδελφή της, τη γαλακτοφόρα Αμάλθεια, εκτελούσαν χρέη τροφών του νεογέννητου Δία, που έτρεφαν με γάλα και μέλι, πάντα υπό την προστασία των Κουρήτων φυλάκων. Από αυτό ονομάστηκε ο Ζευς Μελισσαίος. Μέλισσες ονομάζονταν οι ιέρειες της Δήμητρας, ως τροφοδότριας θεάς και οι ιέρειες της Εφέσιας Άρτεμης, θεάς της γονιμότητας. (Να θυμηθούμε εδώ ότι η μέλισσα ήταν σύμβολο της αρχαίας Εφέσου). Επίσης η Πυθία λεγόταν Δελφία Μέλισσα και αυτή και οι ιέρειές της, οι Θρείες, έτρωγαν μέλι, που τους έδινε την ικανότητα να προφητεύουν. Μελίες ή Μελιάδες ονομάζονταν οι νύμφες των δασών, κόρες της Γαίας. Εξάλλου, μια μορφή της Μεγάλης Θεάς Μητέρας, που είχε σχέση με τη βλάστηση και γενικά τη γονιμότητα, ήταν η σύνθεση μισής μέλισσας και μισής φτερωτής γυναίκας.
Την είχαν συμβολοποιήσει και ως προστάτιδα. Στην Περσεφόνη είχαν δώσει το προσωνύμιο Μελιτώδης και της πρόσφεραν μέλι ως προστάτιδας των καρπών. Μέλισσα αποκαλούσαν και τη Σελήνη ως προστάτιδα της γέννησης. Στα διάφορα Μυστήρια έκαναν καθαρμό των χεριών ή της γλώσσας με μέλι. Απολύμαιναν με μέλι χρόνια τραύματα. Επίσης το μέλι ήταν ένα από τα υλικά που χρησιμοποιούσαν στις χοές προς τους νεκρούς εν είδει μνημοσύνου αλλά και προς κάποιες θεότητες (όπως οι Μούσες, οι Νύμφες ή οι Ερινύες), για να τις τιμήσουν και να τις εξευμενίσουν.
Τα σμήνη των μελισσών είναι ακόμα σύμβολο του αποικισμού, καθώς η μέλισσα όταν μεταναστεύει σε άλλο τόπο, μαθαίνει γρήγορα τα σχετικά με τη νέα της κατοικία-αποικία και προσαρμόζεται στο περιβάλλον.
Είναι διαχρονικό σύμβολο κοινωνικής οργάνωσης, εργατικότητας αλλά και ορθής επιλογής καθώς, σύμφωνα με το Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό, «Η μέλισσα των ανθών τα χρησιμώτατα συλλέγουσα, το μέλι ποιεί, τα μεν καλά εκλέγουσα, τα δε φαύλα απορρίπτουσα».
* * *
Η αναγνώριση της αξίας της μέλισσας και η ιεροποίησή της αποτυπώθηκαν σε πάρα πολλά αντικείμενα και σε όλες τις μορφές της τέχνης από τα προϊστορικά χρόνια, όπως σε κοσμήματα, νομίσματα, αγγεία και άλλα όπως αποδεικνύεται από σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που έφερε στο φώς η αρχαιολογική σκαπάνη. Το πιο διάσημο εύρημα είναι το Χρυσό κρεμαστό κόσμημα με τις δύο μέλισσες που αποθέτουν μέλι στην κηρύθρα, σύμβολο γονιμότητας της Μινωικής μητριαρχικής Κρήτης (2.000 π.Χ.-1.700 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου) από τη νεκρόπολη των Μαλίων. Σημαντικά είναι επίσης, το χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι που παρουσιάζει μελισσόμορφες γυναίκες σε χορευτική τελετουργική έξαρση (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου), το χρυσό κόσμημα με τη θεά-μέλισσα από τάφο της αρχαίας Ελεύθερνας, η χρυσή μέλισσα από τις ανασκαφές της Κνωσού, η Χρυσή ζώνη με μέλισσες από το «θησαυρό του Καρπενησίου» (Ελληνιστική περίοδος 2ος αι. π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών).
Το πιο παλιό εύρημα στον Ελλαδικό χώρο είναι ένα σκεύος για το κάπνισμα των μελισσών (4.500 π.Χ.-3.300 π.Χ.), από το Σέσκλο της Θεσσαλίας (Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών), οι πήλινες κυψέλες της Φαιστού στη Μινωική Κρήτη (3.400 π.Χ.) και η επιγραφή σε γραμμική Β (14ο αι. π.Χ.) πάνω σε αμφορέα «Πάσι Θεοίς Μέλι» (: Προσφέρετε σε όλους τους θεούς μέλι), που βρέθηκε στην Κνωσό και δείχνει εκτός των άλλων και τη σημαντική θέση του μελιού στη λατρεία..
* * *
Δεν είναι τυχαίο ότι η μέλισσα τροφοδότησε την ονοματοθεσία πόλεων και ανθρώπων. Έγινε όνομα πόλεων: Μελίβοια (αρχαία πόλη της Μαγνησίας και μια Ωκεανίδα), Μελιγουνίδα (ένα από τα νησιά του Αιόλου), Μελίτη (όνομα διαφόρων αρχαίων πόλεων αλλά και μυθολογικών προσώπων), Μελικέρτης (γιος Αθάμαντα και Ινούς), Μελιτηνή Μ. Ασίας (σημερινή Εσκί Μαλάτεια). Ακόμη και το όνομα της νήσου Μάλτα προέρχεται από το Μελίτα, που της είχαν δώσει οι Έλληνες όταν είχαν κυριαρχήσει εκεί στα 1000 πχ. (Αυτό είναι η επίσημη εκδοχή της Μάλτας σήμερα).
Πέρα από αυτά, η μέλισσα και το μέλι με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, είναι διαχρονική πηγή έμπνευσης σε όλες τις μορφές του λόγου και της τέχνης.
Η μέλισσα πέρασε στους «Μύθους του Αισώπου» με την αξεπέραστη αξία για τα ηθικά διδάγματα και τους συμβολισμούς τους (:«Μελισσοκόμος», «Η μέλισσα και ο Δίας», «Οι μέλισσες και ο βοσκός», αλλά και «Σφήκα και φίδι», «Σφήκες, πέρδικες και γεωργός»).
Η κοινωνία της μέλισσας, κατά πολλούς μελετητές, με τις στεγανές τάξεις της βασίλισσας, των κηφήνων και των εργατριών έγινε το πρότυπο της «Ιδανικής Πολιτείας» του Πλάτωνα, (τάξη βιοτεχνών, γεωργών και εμπόρων, τάξη φυλάκων, και τάξη αρχόντων), άλλο αν ο μεγάλος φιλόσοφος αναθεώρησε τις ακραίες αυτές αριστοκρατικές απόψεις του αργότερα στους «Νόμους» του, όπου περιγράφει μια άλλη μορφή πολιτείας, μείγμα μοναρχίας και δημοκρατίας. Ο μύθος, άλλωστε, διηγείται για τη γέννηση του Πλάτωνα ότι οι μέλισσες του Υμηττού κατέβηκαν κι έβαλαν στο στόμα του μέλι.
* * *
Το μέλι εξακολουθούμε να το έχουμε διαρκώς… στο στόμα μας:
Χρησιμοποιούμε τη λέξη μέλι κυριολεκτικά ή μεταφορικά σε στερεότυπες εκφράσεις για να δηλώσουμε ένα μέρος με υπερεπάρκεια αγαθών, παραδεισένιο (Ρέει μέλι και γάλα), μια κατάσταση παραδεισένια (Μήνας του μέλιτος ή Σελήνη του μέλιτος και Ταξίδι του μέλιτος) το γλυκό (μελίρρυτο) λόγο ή και τον καλό άνθρωπο (Μέλι στάζει το στόμα του), τις καλές σχέσεις (Είναι όλα μέλι – γάλα ή: είναι στα μέλια τους), την υπερβολική προσήλωση (Κόλλησε σαν τη μύγα στο μέλι).
Χρησιμοποιούμε, επίσης, τη λέξη μέλι στον παροιμιακό/γνωμικό λόγο, για να δηλώσουμε την εκ των υστέρων καλή συμπεριφορά (Να σε κάψω Γιάννη να σ’ αλείψω μέλι), τη συνεργατικότητα (Μια μέλισσα δεν κάνει μέλι), την αξία της υπομονής (Αγάλι-αγάλι γίνεται η αγουρίδα μέλι), την αξία της σιωπής (Τα λίγα λόγια ζάχαρη και τα καθόλου μέλι), τα αποτελέσματα της υπερβολής (Και το μέλι το πολύ φέρνει κοψίματα), τη δύναμη της ευπροσηγορίας, του ήπιου και γλυκού λόγου (Περισσότερες μύγες πιάνεις με το μέλι παρά με το ξίδι), τη μηδαμινή ή ανύπαρκτη ζημιά ή το περιττό (Έπεσε η ζάχαρη στο μέλι και κάτι έγινε), το σπάνιο και δυσεπίτευκτο (Να ’καναν οι μύγες μέλι, τρεις οκάδες στον παρά), την κλοπή, κατάχρηση ή εκμετάλλευση (Ποιος έχει το μέλι στα δάχτυλά του και δεν το γλείφει), το ότι δεν είναι «όλοι για όλα» (Όλες οι μέλισσες δεν κάνουν μέλι)…
Εξάλλου, η μέλισσα και το μέλι πέρασαν στα αινίγματα:
– Μικρή μικρή νοικοκυρά μεγάλη πίτα φτιάχνει. Τι είναι; (μέλισσα)
– Ένα ταψί μέλι ψηλά στα κεραμίδια. Τι είναι (φεγγάρι)
* * *
Η μέλισσα και το μέλι πέρασαν στις μαντινάδες, όπως:
– Η αγάπη είναι μέλισσα / και για να σε δαγκάσει,
θα χρειαστεί πολύς καιρός / ο πόνος να περάσει.
– Μακάρι να ’σουν μέλισσα,/ που ήσουνα χαμένη,
να κάνω την καρδιά κελί / να ’ρθεις να κάμεις μέλι.
– Μέλισσα πήγε φίλησε / τση μυγδαλιάς το άνθος
κι έκλαψα γιατί ένοιωσα / τόσο πολύ μονάχος.
Η μέλισσα και το μέλι «μέλωσαν» τους στίχους εξαίρετων ποιητών μας, όπως:
Διονύσιος Σολωμός:
– Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!
Χωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε,
ούδ’ όσο κάνει η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι,
γύρου σε κάτι ατάραχο π’ ασπρίζει μες στη λίμνη»
(«Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι», VI Ο Πειρασμός).
– Για κοίτα ’κεί χάσμα σεισμού βαθιά στον τοίχο πέρα
και βγαίνουν άνθια πλουμιστά και τρέμουν στον αέρα,
λουλούδια μύρια, που καλούν χρυσό μελισσολόι,
άσπρα, γαλάζια, κόκκινα και κρύβουνε τη χλόη.
(«Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι», Σχεδίασμα Β)
Κωστής Παλαμάς:
Γυμνοί. Και σαν κισσός θα σκαρφαλώσω
Να φάω το κορμί σου που με τρώει.(…)
Και στα πόδια σου τ’ ασπροσκαλισμένα,
Δυο βάζα που μου παίρνουνε τα φρένα,
Στερνή μανία το μέλι μου θα χύσω.
(«Ηδονισμός»)
Γεώργιος Σουρής:
Μπορείς ποτέ τα όσα τρως,/ βρε άνθρωπε τεμπέλη,/
να τα μασάς σαν μέλισσα / και να τα βγάζεις μέλι;/
Ου, να χαθείς, κηφηναριό /στων μελισσών το σμήνος/
εσύ ζηλεύεις μοναχά την θέσιν του κηφήνος,/
και θέλεις πάντα χάρισμα να τρώγεις στην κυψέλην,/
οπόταν είσαι μάλιστα γιγαντομάχος Έλλην.
(«Ο Φασουλής Φιλόσοφος»)
Οδυσσέας Ελύτης:
– Ούτε μέλισσα καν δε γελάστηκε το χρυσό ν’ αρχινίσει παιχνίδι
ούτε ζέφυρος καν τις λευκές να φουσκώσει ποδιές.
(«Άξιον εστί-Ανάγνωσμα 2ο, ψαλμός Ζ)
– Το ’να μου χέρι κρατεί μέλισσα θεόρατη,
τ’ άλλο στον αέρα πιάνει πεταλούδα που δαγκάνει
(«Ο ήλιος ο ηλιάτορας-Κορίτσι»).
– Στα ερείπια συχνάζουν οι μέλισσες και οι πρώην ιδέες.
(«Εκ του πλησίον»)
– Λένε γι’ αυτόν που κάηκε μες στη ζωή,
όπως η μέλισσα μέσα στου θυμαριού τ’ ανάβρυσμα…
(«Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας»).
Γιώργος Σεφέρης:
– Τούτο το σώμα που έλπιζε σαν το κλωνί ν’ ανθίσει
και να καρπίσει και στην παγωνιά να γίνει αυλός
η φαντασία το βύθισε σε ένα βουερό μελίσσι
για να περνά και να το βασανίζει ο μουσικός καιρός.
(«Το σώμα»)
– Ανάμεσα στην ισημερία της άνοιξης
και την ισημερία του φθινοπώρου
εδώ είναι τα τρεχάμενα νερά εδώ είναι ο κήπος
εδώ βουίζουν οι μέλισσες μες στα κλωνάρια
και κουδουνίζουνε στ’ αυτιά ενός βρέφους…
(«Πρωί»)
Γιάννης Ρίτσος:
– Γυναίκα μου, Μέλισσά μου με τη χρυσή καρδιά,
Μέλισσά μου με τα μάτια πιο γλυκά απ’ το μέλι…
(«Μονάκριβή μου»)
– Κυρά των αμπελιών (…).
Δύο αγουροξυπνημένες μέλισσες
κρεμούσανε στ’ αυτιά σου σκουλαρίκια
και τα πορτοκαλάνθη σου έφεγγαν
τη μαύρη την καμένη στράτα.
(«Η κυρά των αμπελιών»)
Νικηφόρος Βρεττάκος:
– Ψυχή μου! Τι σε θέλω, ψυχή μου;
Τι κάθεσαι και δε γίνεσαι μέλισσα;
Δυο γραμμούλες φωτός,
δυο αστεράκια οι κεραίες σου – πέταξε, πρόλαβε,
τρέξε, ένα γύρο, δυο γύρους, τρεις γύρους,
να φέρεις φωτιά στην κυψέλη σου.
Ψυχή μου, χαρά μου, τι κάθεσαι μέλισσα;
Άνοιξαν όλα τα λουλούδια του σύμπαντος.
(«Αυγουστιάτικος άνεμος»)
-Όπως η μέλισσα γύρω από ένα άγριο λουλούδι,
όμοια κι εγώ. Τριγυρίζω διαρκώς γύρω από τη λέξη.
(«Ο αγρός των λέξεων»)
Μαρία Πολυδούρη:
Δημιουργώ σαν τη μέλισσα
εκεί που είχα ξεχάσει πως γίνεται το μέλι.
(«Μακριά σου»)
Κική Δημουλά:
«Ενθουσιώδους παρακμής χειροκροτήματα, μπιζάρουν
μέλισσες και άλλα βομβώδη μελιστάλακτα κεντριά,
αιώρησης κάνιστρα με φρεσκοκομμένες πεταλούδες,
ραίνουν την πρωταγωνίστρια ερμηνεία τους».
(«Γας ομφαλός»).
Ανδρέας Εμπειρίκος:
«Τα κύτταρά μας τα επισκέπτονται οι μέλισσες»
(«Υψίπεδον της Διελεύσεως»)
Άγγελος Σικελιανός:
Και το τραπέζι με λινόν ευωδιασμένον εστρώθη,
απάνω του οι χλωροί καρποί, απάνω κι η κερήθρα,
κι η ελιά γλυκιά στα στόματα, καθώς το φως στα μάτια.
(«Δείπνος»).
Νίκος Καββαδίας:
– Του ταύρου ο Πικάσο ρουθούνιζε βαριά
και στα κουβέλια τότε σάπιζε το μέλι
τραβέρσο ανάποδο, πορεία προς το βοριά
τράβα μπροστά, ξοπίσω εμείς και μη σε μέλει.
(«Φρεντερίκο Γκαρθία Λόρκα»)
Ναπολέων Λαπαθιώτης:
– Χρυσή μου αγάπη, αν ήξερες
τι μέλι είσαι για μένα!…
– Κι απ’ το μέλι ποθοπλάνταζε το κορμί σου…
(«Κι οι μπερντέδες ήταν κόκκινοι»)
* * *
Η μέλισσα πέρασε στις (ελληνικές) ταινίες («Ο Μελισσοκόμος» του Άγγελου Αγγελόπουλου με το Μαρτσέλο Μαστρογιάννι), πέρασε στα παιχνίδια (όπως στο πασίγνωστο «Μέλισσα-Μέλισσα») και στα παραμύθια (όπως το κλασικό «Μάγια η Μέλισσα» με την τεράστια κυκλοφοριακή και τηλεοπτική επιτυχία), έγινε όνομα γνωστού μουσικού συγκροτήματος («Μέλισσες») το 2008 και όνομα ζαχαροπλαστείων ή παντοπωλείων, ενώ το Μάιο του 2018 κυκλοφόρησε από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία αναμνηστική Σειρά 4 γραμματοσήμων με τίτλο «20 Μαΐου-Παγκόσμια Ημέρα Μέλισσας». Δεν θα παραλείψω φυσικά το συμβολικό τίτλο της δημοφιλούς σειράς του Αντ1 «Άγριες μέλισσες» που προβάλλεται από τον περσινό Σεπτέμβριο.
* * *
Επιστρέφοντας στην αρχή, κλείνω λέγοντας ότι αυτό που σεβάστηκαν και ύμνησαν οι αιώνες και ο πολιτισμός του «ανθρώπου του σοφού», ο σύγχρονος… άσοφος άνθρωπος το σκοτώνει, πριονίζοντας το κλαδί που κάθεται ο ίδιος. Το παράδειγμα της μελισσοκτονίας είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αυτοκτονικά δείγματα και δήγματα.
Επομένως το σύνθημα του ομότιτλου κινήματος «Σώστε τις μέλισσες!» που όλο και πιο δραματικά και έντονα ηχεί, δεν στοχεύει απλώς και μόνο στη σωτηρία των συμπαθών εντόμων.
Βιβλιογραφία
– Αριστοτέλης «Περί τα ζώα ιστορίαι» και «Περί ζώων γενέσεως».
– Ι.Θ. Κακριδής κ.ά., Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, 1986
– Μανόλη Ανδρόνικου, Μαν. Χατζηδακη, Βάσου Καραγιώγη:
Τα Ελληνικά Μουσεία, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, 1974
– Ανθολογίες Νεοελληνικής Ποίησης
– Ο Ωκεανός του Ίντερνετ.
