Γυναίκες με το ίδιο επώνυμο συζύγων, στη λίστα της σπουδαίας κοινωνικής προσφοράς. Κάθε μια τους όμως μια ιέρεια σε διαφορετικό λειτούργημα Σοφία και Μαρία Ηλιάκη. Ας ξεδιπλώσουμε τις πτυχές του βίου τους που αποτελεί φάρο φωτεινό για κάθε γυναίκα με ενδιαφέρον να προσφέρει στα κοινά.
Η Σοφία Παπαδάκη – Ηλιάκη είχε πάθος με την παράδοση. Ξεκινώντας από την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου με το ράψιμο παραδοσιακών στολών και την υφαντική, δίδαξε πολύ κόσμο την τέχνη της. Η σπάνια αυτή γυναίκα ποτέ δεν κρατούσε κάτι για τον εαυτό της. Από την ενασχόληση αυτή γεννήθηκε και η αγάπη για την μουσική και τον χορό και το 1976, ανήμερα της επετείου του Ολοκαυτώματος του ιστορικού μοναστηριού, υπεγράφη το καταστατικό της ίδρυσης του «Συλλόγου προς διάσωσιν των κρητικών ηθών και εθίμων, κρητικής μουσικής, κρητικού τραγουδιού και κρητικού χορού το Αρκάδι». Διετέλεσε για πολλά χρόνια πρόεδρος του συλλόγου και τα τελευταία χρόνια κατείχε τη θέση της επιτίμου προέδρου.
Ήταν η μόνη που γνώριζε πραγματικά τα μυστικά της κρητικής φορεσιάς και μέχρι το τέλος ήταν πάντα ταγμένη στο «καθήκον» της να μεταλαμπαδεύει τις γνώσεις της στους νεότερους. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι δίπλα της θήτευσαν πολλοί, που αργότερα διακρίθηκαν και οι ίδιοι στην ανάδειξη των στοιχείων της κρητικής παράδοσης.
Ιδιαίτερα ο εκλεκτός ερμηνευτής Σωτήρης Δογάνης, πάντα αναφέρεται στην σπουδαία αυτή γυναίκα που ήξερε να διακρίνει τα ταλέντα και να τα αναδεικνύει.
Εκείνη ήταν που μας γνώρισε πρώτη τη μοναδική Γιαννούλα Αλεβυζάκη, που θα μπορούσε σήμερα να διαπρέπει στον μουσικό χώρο. Μια ερμηνεύτρια ριζίτικου από τις ελάχιστες με ερμηνεία αυθεντική.
H Σοφία Παπαδάκη-Hλιάκη, το γένος Kλειδή, γεννήθηκε το 1927 στο χωριό Aγκουσελιανά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. O πατέρας της, γιος ιερέα, συναριθμείται μεταξύ των πρώτων Kρητών εθελοντών στον Mακεδονικό Aγώνα, συμπολεμιστής του Kαπετάνιου Στέλιου Kλειδή, αναγνωρισμένου Oπλαρχηγού και πρωτεξαδέλφου της γυναίκας του. H μητέρα της, καταγόμενη από την οικογένεια Kλειδή, είχε δέκα αδέλφια που τραγουδούσαν και χόρευαν. Τα πέντε γνώριζαν και έπαιζαν κρητικά παραδοσιακά όργανα, λύρα, λαούτο και μαντολίνο, και σκορπούσαν άρωμα κρητικής λεβεντιάς. H ίδια, η μητέρα της, έραβε τα κουστούμια της τότε Σχολής Χωροφυλακής και η θεία της Μαρία Kλειδή, από τα Aγκουσελιανά, έραβε κρητικές φορεσιές. Όλα αυτά την άγγιξαν από τα πρώτα χρόνια της ζωής της και επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία της. Ύστερα από τις εγκύκλιες σπουδές της στο γενέθλιο τόπο, πήγε στην Αθήνα με τον αδελφό της και φοίτησε στα Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών της Aνθούλας Xαρτουλάρη, όπου αρίστευσε ανάμεσα σε 500 σπουδάστριες και την παρουσίασαν στους κινηματογράφους της Αθήνας και της Κρήτης για διαφημιστικούς λόγους. H διαφήμιση γινόταν τότε στα «Επίκαιρα» που πρόβαλλαν οι κινηματογράφοι πριν από την ταινία.
Το 1949 επέστρεψε στο Ρέθυμνο και ίδρυσε τα πρώτα Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών, με τη βοήθεια της καθηγήτριάς της. Λειτούργησαν στην παλιά πόλη, στο παλαιότερο κτήριο της τότε Σχολής Χωροφυλακής, απέναντι από τον ναό της Μικρής Παναγίας. Το πρώτο έτος λειτουργίας τους φοίτησαν 250 μαθήτριες, από τις οποίες οι 45 ήταν οικότροφες. Προέρχονταν από πολλά χωριά του νομού, έμεναν στο διπλανό κτήριο των Εργαστηρίων και είχε όλη την ευθύνη η διευθύντριά τους, με μοναδική βοηθό τη μητέρα της. Τα επόμενα χρόνια ο συνολικός αριθμός τους έφθασε τις 650. Διδάσκονταν κέντημα, κοπτική, ραπτική, χορό και τραγούδι. Πολλές είχαν και αρκετές συνεχίζουν να έχουν λαμπρή σταδιοδρομία.
Το 1951, πολύφερνη νύφη, παντρεύτηκε τον Ευάγγελο Hλιάκη του Κωνσταντίνου, εγγονό του καπετάνιου Σταυριανού Mπίρη, οπλαρχηγού και διοικητή Xωροφυλακής της επαρχίας Σφακίων και ακολούθου του Ελευθερίου K. Βενιζέλου, που σκοτώθηκε κατά την επανάσταση του Θερίσου, στη μάχη του Aτσιποπούλου, το 1905. O τυχερός γαμπρός είχε δέκα αδέλφια, από τα οποία τα πέντε, αγόρια, πολέμησαν στο Αλβανικό Μέτωπο.
H Σοφία και ο Ευάγγελος Hλιάκης απέκτησαν τρία παιδιά, έναν γιο και δύο κόρες, που σπούδασαν αρχιτεκτονική στην Ιταλία. Είναι ο, Κώστας Ηλιάκης, η Μαίρη και η Γεωργία, με ιδιαίτερη ευαισθησία στα παραδοσιακά κτίσματα. Η Σοφία όμως είχε να καμαρώσει και για τη νύφη της, Κατερίνα Ξεκάλου, που την έκανε τόσο περήφανη.
H δραστηριότητα των Εργαστηρίων Ελευθέρων Σπουδών επεκτάθηκε σχεδόν σε όλο τον νομό Ρεθύμνου. Ιδρύθηκαν τέσσερα παραρτήματα με έδρες το Σπήλι Αγίου Βασιλείου, το Bυζάρι Aμαρίου, το Πέραμα Mυλοποτάμου και την Eπισκοπή Ρέθυμνου. Όλα γνώρισαν μεγάλη πρόοδο γιατί φοίτησαν μαθήτριες σχεδόν από όλα τα χωριά του νομού. O αριθμός τους έφθανε από 35 έως 37 στο καθένα.
Μετά από επιμονή της ίδιας και ύστερα από προσωπική παρέμβαση του δημάρχου Ρεθύμνου Ευαγγέλου Δασκαλάκη προς το υπουργείο Δικαιοσύνης, τα Ιδιωτικά Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών της Σοφίας Παπαδάκη-Hλιάκη μετατράπηκαν σε Δημόσιο Σχολείο, με την επωνυμία Κέντρο Εργαζομένου Κοριτσιού, όπου μπορούσαν να φοιτήσουν όλες οι άπορες κοπέλες. Στο Κέντρο αυτό δίδαξε η Σοφία Παπαδάκη-Hλιάκη 15 χρόνια, ό,τι ακριβώς δίδασκε και στα εργαστήριά της, κυρίως όμως ραφή κρητικών παραδοσιακών φορεσιών και χορό.
Κοντά στην Ι.Λ.Ε.Ρ.
Έναν χρόνο μετά την ίδρυση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνου, ο εμπνευστής της ίδρυσης και πρώτος πρόεδρός της Xριστόφορος Σταυρουλάκης, εκτιμώντας τις ικανότητες, δεξιότητες και δραστηριότητες της Σοφίας, της πρότεινε να μετάσχει στην υπό ίδρυση μουσικοχορευτική ομάδα της I.Λ.E.P. και να ασχοληθεί η ίδια με τη ραφή Κρητικών φορεσιών των μελών της. Με τη συναίνεσή της, τοποθετήθηκε στη Διοικούσα Επιτροπή ως χοροδιδασκάλισσα και υπεύθυνη του γυναικείου χορευτικού τμήματος.
H Σοφία συνέχισε τη δραστηριότητα αυτήν και μετά τον θάνατο του προέδρου της I.Λ.E.P., Xριστόφορου Σταυρουλάκη (1979), ως τη δημιουργία του Ομίλου Βρακοφόρων μαζί με τον αείμνηστο Γιάννη Σταυριδάκη, πρώτο πρόεδρό του.
Παράλληλα ανέλαβε την πρωτοβουλία ίδρυσης νέου σωματείου στο Ρέθυμνο με την επωνυμία «Σύλλογος προς διάσωσιν των Κρητικών ηθών και εθίμων, Κρητικής Μουσικής, Κρητικού Τραγουδιού και Κρητικού Χορού, «Το Αρκάδι».
Εκεί αποτυπώνεται και όλη η φιλοσοφία της Σοφίας Ηλιάκη για την παράδοση. Εκτός από τη φορεσιά την ενοχλούσαν και κάποιες υπερβολές χορευτών και χορογραφίες, που είχαν κάποιες ανεπίτρεπτες για τα δεδομένα της αυθεντικής παράδοσης υπερβάσεις. Και για τους άνδρες έφερνε πάντα παράδειγμα τον μοναδικό Σταμάτη.
Ο θάνατος τη βρήκε το 2008 όταν επέστρεφε από μια εξαιρετική επιτυχημένη εμφάνιση του συλλόγου στην Ιορδανία. Έφυγε όπως θα ονειρευόταν, όρθια, χωρίς να αλλοιωθεί η αρχοντική της μορφή, με το χαμόγελο πάντα στα χείλη.
Θα άξιζε πραγματικά να υπάρχει ένα κέντρο μνήμης για κείνη, την υπέροχη γυναίκα, ένα μικρό μουσείο με προσωπικά της αντικείμενα. Η Σοφία Ηλιάκη δεν πρέπει να ξεχαστεί. Θα είναι απαράδεκτο να συμβεί και θα είναι υπόλογοι οι επόμενοι απέναντι στην παράδοση που αξίζει να κρατά στην αιωνιότητα τους εκλεκτούς της. Και η Σοφία Ηλιάκη ήταν από τους πιο σημαντικούς. Μας ενέπνεε και μας καθοδηγούσε. Με κινήσεις σίγουρες και μεθοδικές ήξερε να επιμελείται μια φορεσιά. Δεν ξέρουμε εμείς κι ούτε είμαστε αρμόδιοι ακόμα και να προτείνουμε. Θεωρούμε πάντως ότι μια γωνιά μνήμης για τη Σοφία Ηλιάκη θα πρέπει να μείνει για τις επόμενες γενιές.
Μαρία Ηλιάκη
Δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολούμαι επετειακά με τη Μαρία Ηλιάκη.
Ένοιωσα όμως έντονη την ανάγκη στο πλαίσιο της ημέρας της γυναίκας, ν’ αναπολήσω μαζί σας τον μυθιστορηματικό της βίο για να ξαναθυμηθώ στιγμές που η λεβέντισσα αυτή από τον Καλονύχτη πρωτοστατούσε σε κοινωνικούς αγώνες.
Όταν μάλιστα ο Γιάννης Χαλκιαδάκης ήθελε να περιγράψει τη λεβεντιά της γυναίκας μετά τη Δασκαλοχαρίκλεια έβαζε τη Μαρία Ηλιάκη. Και δεν προκαλούσε με τη σύγκριση αυτή, καθώς κανένας δεν αμφισβητούσε την δυναμική προεδρίνα, καμάρι της τοπικής αυτοδιοίκησης που έζησε τόσο έντονα και πέθανε τόσο απροσδόκητα.
Για την πρώτη γυναίκα κοινοτάρχη μετρούσε πάντα ο ποιητικός λόγος του Παλαμά:
«Εμείς δεν γονατίσαμε σκυφτοί τα πόδια να φιλήσουμε του δυνατού…».
Κι αυτό που είχε ξεχωρίσει από το «Δωδεκάλογο του Γύφτου» το έκανε λάβαρο στη ζωή της.
Σαν να χτυπά καταπρόσωπο τη σημερινή ανεπάρκεια σε δυναμική αγώνων ο ήχος της φωνής της όταν έλεγε:
«Άξιος της τύχης του είναι όποιος προσκυνά για να βολευτεί».
Σκέψου τι θα έλεγε η ασυμβίβαστη Μαρία αν ζούσε στις μέρες μας.
Άξια σε όλους τους τομείς
Όποιος τη γνώριζε από κοντά είχε να πει ότι η Καλλιρρόη Παρρέν θ’ αναγνώριζε στην προεδρίνα του Καλονύχτη τον εαυτό της.
Γιατί όσο δυναμική ήταν ασκώντας τα καθήκοντά της τόσο τρυφερή ήταν σαν σύζυγος και μητέρα. Κι όσο νοιαζόταν την κοινότητα να ξεχωρίζει και να προκόβει άλλο τόσο τιμούσε τη γενιά της σαν πρότυπο νοικοκυράς.
Κι είχε πάντα μια αφοπλιστική κουβέντα για κείνον που παίνευε τα έργα των χεριών της, απολαμβάνοντας την αρχοντική φιλοξενία της.
«Αν δεν ξέρεις να κρατήσεις το σπίτι σου δεν χρειάζεται να εκθέτεις τον εαυτό σου».
Η Μαρία Γαλερού, κρατούσε από ιστορική γενιά. Κι έμαθε από νωρίς τους κανόνες που θα την έκαναν άξιά της. Αεικίνητη, όμορφη, γεμάτη ψυχή για δράση, θαρρείς και δυναμίτιζε τους γύρω της. Μισούσε την απραξία και την μιζέρια. Είχε μάθει από νωρίς να ξεχωρίζει τους πραγματικά εμπερίστατους από τους δήθεν ταλαιπωρημένους, και να αποδίδει τα του Καίσαρος των Καίσαρι. Σιχαινόταν την αδικία και την πολεμούσε αλύπητα.
Αλλά αυτά που δεν μπορεί να καταγράψει η ανεπαρκής μου πένα, μπορούν να καταθέσουν αλησμόνητοι φίλοι που την ήξεραν τόσο καλά, αφού βρέθηκαν στα ίδια μετερίζια.
Οι παρακαταθήκες του Κιλελέρ
Θυμάμαι τι μου είχε καταθέσει στο πρώτο μου αφιέρωμα ένας ξεχωριστός άνθρωπος ο Κώστας Κοτζαμπασάκης, ανιδιοτελής συνδικαλιστής.
«Με συνοδεύουν πάντα τα λόγια της Μαρίας Ηλιάκη σαν να βρίσκεται πάντα ανάμεσά μας ακολουθώντας τον δρόμο που άνοιξε το Κιλελέρ.
Αξέχαστη θα μου μείνει η θέση της σε μια διαδήλωση που κάναμε κάποτε στα νέα καταστήματα στα Χανιά διεκδικώντας θέματα της αγροτιάς.
Τη στιγμή που η Αστυνομία διετάχθη να παρεμποδίσει την πορεία που είχε εξαγγείλει το μεγάφωνο, ο κόσμος φοβήθηκε για κάποια σύγκρουση κι άρχιζε να χάνει το ηθικό του. Δεν είχε ανοίξει ακόμα ο δρόμος της ελεύθερης έκφρασης και κάθε διαδήλωση προϋπόθετε ταλαιπωρίες κι έκρυβε απειλές.
Τότε η Μαρία γύρισε και μας είπε αγέρωχη όπως πάντα:
«Μη φοβάστε. Έχουμε ασπίδα το δίκιο».
Και σαν να είχε μαγνητίσει τους πάντες ανακτήσαμε το θάρρος μας με κείνες τις φράσεις. Λες και μας αφύπνιζαν τη συνείδησή μας οι νεκροί του Κιλελέρ».
Η Μαρία της αστραπής
Κάποτε ρώτησα τον εκδότη μας Γιάννη Χαλκιαδάκη γιατί μου παρομοίαζε συχνά τη Μαρία Ηλιάκη με τη Δασκαλοχαρίκλεια.
«Γιατί κάθε φορά που τη φέρνω στο νου μου τη συνδέω με τη γυναίκα που είχε τεράστια ψυχικά και βιολογικά αποθέματα.
Η Μαρία ήταν η λάμψη της αστραπής που ερχόταν συχνά πυκνά στο γραφείο για να της φιλοξενήσω κάποιο κείμενο.
Την πλήγωνε η επικαιρότητα, την έκανε να επαναστατεί ότι έθιγε την εθνική της ανεξαρτησία και δεν άντεχε με τίποτα την κοινωνική αδικία.
Νομίζω ότι χάνοντας τη Μαρία Ηλιάκη το Ρέθεμνος ορφάνεψε από την καλύτερη εκπροσώπηση της περηφάνιας και της αρχοντιάς του».
Όταν όμως εμβάθυνα από περιέργεια και θαυμασμό στην προσωπική ζωή της Μαρίας κατάλαβα γιατί άξιζε τόσο τη σύγκριση με την ηρωίδα του Αρκαδίου.
Γιατί πέρα από αγωνίστρια ήταν και μια μάνα που ήπιε μέχρι ρανίδας το πικρό ποτήρι, νεκροφιλώντας παιδιά της.
Πρώτα ο Σπύρος
Δεν είχε κλείσει τα 18 του χρόνια όταν έφυγε ο Σπύρος της. Ένας λεβέντης. Εκείνη δεν άφησε το πένθος να την καταβάλει. Έδωσε διέξοδο στην οδύνη της για το δίκιο των αδυνάτων.
Κι είναι αξιοθαύμαστο όταν έβλεπε τα άλλα της παιδιά να κλαίνε αναζητώντας τον αδελφό εκείνη τους έλεγε με συγκλονιστική ψυχραιμία: «Είναι δύσκολο. Αλλά πέστε μου τι αλλάζει με το κλάμα και με την άρνηση της ζωής. Μόνο με αγώνα ξεπερνάς τον πόνο όσο σκληρός κι αν είναι. Δεν γίνεται αλλιώς παιδιά μου. Όλα είναι αγώνας. Και η ζωή συνεχίζεται. Ψηλά το κεφάλι».
Σαν να ‘θελε η ζωή να την εκδικηθεί για την λεβεντιά της να δέχεται με αξιοπρέπεια και τη δοκιμασία, της ρίχνει νέο αστροπελέκι.
Χάνει τον άντρα της έναν σύντροφο αντάξιό της. Κοντά του εύρισκε το δικό της απάνεμο λιμάνι. Η απώλεια αυτή την κλόνισε. Νόμισε για μια στιγμή ότι η γη θα σταματήσει. Ο κόσμος νεκρώθηκε ξαφνικά.
Πώς να δεχθεί ότι αυτή η τρυφερή ψυχή που εκφραζόταν με στίχους, όποτε το επέτρεπε η σκληρή βιοπάλη πετούσε σε άλλη διάσταση. Πήρε πάλι κουράγιο από την ατσάλινη θέλησή της και προσπάθησε να ξαναβρεί τον δρόμο της. Κι έρχεται ο θάνατος ενός ακόμα γιου της να τη γονατίσει. Θαρρείς και μια βάσκανη μοίρα ζητούσε να την εξοντώσει, να την εκδικηθεί έτσι για τον αγέρωχο χαρακτήρα της.
Η ζωή συνεχίστηκε με τον Μανόλη της και τις θυγατέρες της. Ήρθαν και τα εγγόνια να γεμίσουν τη ζωή της που αποκτούσε ξανά χρώμα.
Μια ιστορική απάντηση
Η Μαρία Ηλιάκη άφησε πολλά άρθρα και επιστολές να μας διδάσκουν τα αγαθά της δημοκρατίας. Σε κάποια μάλιστα αναφέρεται στο ΠΑΣΟΚ της τότε παντοδυναμίας του και επισημαίνει προβλήματα που απασχολούσαν το εσωτερικό του. Σήμερα όποιος το διαβάζει το βρίσκει προφητικό. Η Μαρία δικαιώθηκε κι ας έμοιαζε Κασσάνδρα με όσα προείπε. Σαν να περιγράφει τη σημερινή κατάσταση.
Εκεί που έμεινε σαν θρύλος να αφηγούνται την αποκοτιά της οι ντόπιοι ήταν κάποιες εκλογές που παιδιά της δυσαρέστησαν τον τότε υποψήφιο Παύλο Βαρδινογιάννη. Έγινε επεισόδιο που πέρασε στις μαύρες σελίδες της προεκλογικής περιόδου, καθώς τα αίματα είχαν ανάψει.
Η Μαρία Ηλιάκη περίμενε να τελειώσουν οι εκλογές και στη συνέχεια με τίτλο «Πύρρειος Νίκη» έστειλε τους κεραυνούς της στον υπαίτιο του επεισοδίου με φράσεις που έκαιγαν: «Έγραφε σε κάποιο σημείο: Ξέρω τι θα πει θάνατος, αφού τον έχω τόσο πολύ δοκιμάσει. Αλλά προτιμώ (σκληρός ο λόγος μα τον λέω) να τον ξαναδοκιμάσω παρά να πέσουν τα παιδιά μου στου κάθε πολιτικού το γραφείο…».
Ο θάνατος την βρήκε στο μετερίζι της να παλεύει. Αγωνιζόταν να ξεδιψάσει το χωριό της. Ένα έργο άρδευσης έγινε βασικός της στόχος για να συμπληρωθεί η βασική υποδομή της περιοχής της. Ούτε κι η ίδια θυμόταν πόσες πόρτες είχε χτυπήσει για να το πετύχει. Όταν το θέμα έφτανε στο νομαρχιακό συμβούλιο για έγκριση η Μαρία Ηλιάκη έφευγε από τη ζωή. Ήταν Οκτώβρης του 1983.
Και το νομαρχιακό συμβούλιο τιμώντας την μεγάλη αγωνίστρια που υπηρέτησε 24 χρόνια την τοπική αυτοδιοίκηση ενέκρινε παμψηφεί τη δαπάνη. Για να χαίρεται η ψυχή της, καθώς διάβαινε τα σύνορα του κόσμου οδεύοντας στην Αθανασία.
