Και πράγματι, την έξοχη αυτή στιγμή της 25ης Μαρτίου 1821, που και επίσημα ξεκινά η Επανάσταση των Ελλήνων κατά του τουρκικού ζυγού, το διαζευκτικό σχήμα «Ελευθερία ή Θάνατος» διατρέχει παντού και φλογίζει τις καρδιές των πανελλήνων. Ατέλειωτη αλυσίδα οι ήρωες του Εικοσιένα, κυριολεκτικά μεθυσμένοι από τα γεγονότα των ημερών εκείνων, με ανιδιοτέλεια, θάρρος και αποφασιστικότητα ρίχνονται στον απελευθερωτικό του Έθνους Αγώνα. Αλέξανδρος και Δημήτριος Υψηλάντης, Ανδρούτσος, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Μπουμπουλίνα, Νικηταράς, Μαντώ Μαυρογένους, Δέσπω, Αθανάσιος Διάκος, Κανάρης, Μπότσαρης, Μακρυγιάννης, Μιαούλης, Παπαφλέσσας, Καραϊσκάκης. Κι είδαμε το Κούγκι, το Μεσολόγγι, τη Χίο, τα Ψαρά μεθυσμένα κι εκείνα από τον άσπιλο της Ελευθερίας έρωτα ν’ αγωνίζονται και να θυσιάζονται σαν μια ψυχή. Πουθενά διχόνοια, πουθενά μίσος ή φιλονικία. Τα μίση κι οι φιλονικίες ξεκινούν από τα ατομικά πάθη, από τις προσωπικές φιλοδοξίες. Τα ωραία, όμως, έργα μόνο με προσωπικές θυσίες και συντονισμένη προσπάθεια του συνόλου μπορούν να πραγματοποιηθούν.
Συνήθως, όπως βεβαιωνόμαστε από τον παραπάνω Πρόλογό μας- με τον οποίο θέλησα να κάνω μια σύντομη μόνο, ονομαστική αναφορά στους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης, που όλοι μας γνωρίζουμε από το σχολείο- αναφερόμενοι στον αγώνα του Εικοσιένα, το μυαλό μας πάει, κυρίως, στα πρόσωπα και στα γεγονότα αυτά που μόλις απαριθμήσαμε και αφορούν στη λεβεντογέννα Ρούμελη και τον ηρωικό Μωριά της Πατρίδας μας. Ξεχνάμε, όμως, ή, ίσως, πολλοί και δεν το γνωρίζουμε καθόλου ότι και ο τόπος μας, η Κρήτη, και ακόμα ειδικότερα ο νομός μας, το Ρέθυμνο, τον ίδιο καιρό, καθόλου δεν υστέρησαν σε ηρωισμούς και θυσίες, σε αγώνες και ολοκαυτώματα.
Σε αυτά, λοιπόν, θα στρέψω το ενδιαφέρον μου, στη συνέχεια του σύντομου αυτού άρθρου μου, ιστορώντας αποκλειστικά και μόνο τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στον νομό μας, στον νομό Ρεθύμνου, προβάλλοντας, έτσι, την αξία της γνώσης -παράλληλα, πάντοτε, προς τη Γενική- και της Τοπικής Ιστορίας.
Από τα πρώτα, λοιπόν, γεγονότα στην πόλη του Ρεθύμνου, κατά τα μέσα Μαΐου του 1821, είναι η φυλάκιση του επισκόπου Γεράσιμου Περδικάρη ή Κοντογιαννάκη, ενώ οι προύχοντες Καλλέργης και Ντεληγιώργης έπεφταν πρώτοι στο πεδίο της μάχης για τα εθνικά ιδεώδη.
Τον επόμενο μήνα, Ιούνιο του 1821, οι Τούρκοι του Ρεθύμνου επιχείρησαν να κάνουν εκστρατεία εναντίον των Σφακίων, αφού συνεννοήθηκαν σε τούτο και με τους Τούρκους των Χανίων, αλλά δέχτηκαν φοβερή επίθεση από Ρεθεμνιώτες μαζί και Σφακιανούς με αρχηγούς τους Τσουδερό, Μελιδόνη, Δρουλίσκο, Ρούσο Βουρδουμπά κ.ά. σε δυο σημεία. στον Άγιο Κωνσταντίνο- Ρούστικα και στον Άι- Γιάννη τον Καμένο και κυριολεκτικά αποδεκατισμένοι γυρίζουν στην πόλη, αφού σκοτώθηκαν και οι αρχηγοί τους Κουντούρης και Γλυμίδης.
Μετά από αυτές τις μάχες μερικοί από τους Κρήτες επαναστάτες έμειναν, για να παρακολουθούν τα κινήματα των Τούρκων της πόλης του Ρεθύμνου, ενώ οι άλλοι, με αρχηγούς τους Κουρμούλη, Πωλογιώργη, Βουρδουμπά και Μελιδόνη, εκστρατεύουν, στις 20 Ιουνίου 1821, ενάντια στους γνωστούς για την αιμοβορία τους Αμπαδιώτες Τούρκους του Αμαρίου, που αρχηγό τους είχαν τον αντρείο Δελή Μουσταφά. Για δυο μέρες οι αντίπαλοι πυροβολούσαν ο ένας τον άλλο και, στη συνέχεια, οι άντρες του Δελή Μουσταφά εξορμούν από τις οχυρές τους θέσεις και έπειτα από μια πεισματώδη και φονική μάχη περικυκλώνονται και σκοτώνονται όλοι, μαζί με τον αρχηγό τους. Η νίκη των επαναστατών ήταν τόσο μεγάλη, ώστε από τα λάφυρα του εχθρού οπλίστηκαν πολλοί άοπλοι επαναστάτες.
Αν και σκληρός και από την αρχή άνισος ο αγώνας, η Κρήτη -μαζί και ο νομός μας- τη στιγμή αυτήν έμπαινε με ηρωισμούς και σημαντικές επιτυχίες στον πανελλήνιο χορό των επαναστάσεων. Οι πρώτες, όμως, αυτές επιτυχίες των Ρεθεμνιωτών δεν θα κρατήσουν, δυστυχώς, για πολύ. Αμέσως από τον επόμενο, κιόλας, χρόνο τα πράγματα θα αλλάξουν ριζικά προς το χειρότερο κι ο αγώνας θα καταλήξει άνισος και πιο σκληρός.
Το Μάρτιο του 1822, ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλης, Γενικός Διοικητής Κρήτης, οργάνωσε την πολιορκία του Ρεθύμνου, υπολογίζοντας σε εύκολη εκπόρθηση του φρουρίου. Επειδή, όμως, το σχέδιο δεν εκτελέστηκε σωστά και συντονισμένα, η πολιορκία απέτυχε με βαρύτατες απώλειες για τους επαναστάτες Κρητικούς. Ανάμεσα στους νεκρούς της συγκεκριμένης επιχείρησης μετρήθηκε και ο γενναίος Γάλλος φιλέλληνας λοχαγός Ιωσήφ Βαλέστρας.
Δυο μήνες αργότερα, στα τέλη Μαΐου του 1822, θα γίνει η πρώτη απόβαση των Αιγυπτίων και θα ακολουθήσουν ακόμα άλλες δύο. Τα ντουφέκια των Τουρκοαιγυπτίων θα φτάσουν τις δέκα χιλιάδες . πού να αντέξουν οι Κρητικοί; Τι να κάνουν; Βρίσκονται σε μεγάλο αδιέξοδο. Έτσι, αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν στο εξής τις σπηλιές ως καταφύγια και πολεμικά ορμητήρια. Κι αρχίζει ο πόλεμος από τις σπηλιές….
Στο χωριό Μελιδόνι, στη γνωστή σπηλιά, είχαν καταφύγει 370 άτομα. άντρες, γυναίκες και παιδιά. Ο Τουρκοαιγύπτιος Χουσεΐν Μπέης πολιορκεί τη σπηλιά για τρεις μήνες χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Στο τέλος, κατορθώνει να ανοίξει τρύπα στη σκεπή της σπηλιάς και να ρίξει από εκεί εύφλεκτες ύλες και ξερά ξύλα. Όλοι πέθαναν από ασφυξία και προσφέρθηκαν εκατόμβη για την απολύτρωση και την Ελευθερία της Κρήτης, στις 23 Ιανουαρίου 1824, ακολουθώντας το φωτεινό παράδειγμα των αδελφών τους, που είχαν σκοτωθεί με τον ίδιο ακριβώς τρόπο από τον Χασάν Πασά, λίγο καιρό πρωτύτερα, στη σπηλιά της Μιλάτου, στο Λασίθι.
Παρ’ όλα αυτά τα συνταρακτικά γεγονότα η Κρήτη μπόρεσε να αντέξει ως τα 1830, περίπου, μόνο χάρη στις απροσμέτρητες και συχνά παράτολμες θυσίες των παλικαριών της (όπως αυτήν της κατάληψης του Φρουρίου της Γραμβούσας, στις 9 Αυγούστου 1825, από δεκαπέντε μόνο παλικάρια). Στα 1830 η Κρήτη πουλήθηκε στον τουρκοαιγύπτιο Μεχμέτ Αλή. Μια πολυαίμακτη δεκαετία συνεχών επαναστάσεων του ηρωικού της λαού τέλειωνε χωρίς, δυστυχώς, καμιά μα καμιά δικαίωση. Το πρωτόκολλο της 3ης Φεβρουαρίου 1830 άφηνε την Κρήτη έξω από τα όρια του νεοπαγούς ελληνικού κράτους, που, την ίδια στιγμή, κέρδιζε τις πρώτες του επιτυχίες στο διπλωματικό πεδίο. Μόνο πολύ αργότερα, στα 1897, και, ουσιαστικά στα 1913 και ύστερα από τόσα χρόνια πικρής σκλαβιάς, τυραννίας και σκληρών και άνισων αγώνων, και ύστερα από τριάντα δύο (32) συνολικά επαναστάσεις, η Κρήτη μπόρεσε να ενωθεί με την Ελλάδα.
