Το Ρέθυμνο, με τη μοναδική ομορφιά του και τη μακραίωνη ιστορία του, προσελκύει ανθρώπους από κάθε γωνιά του κόσμου. Στα γραφικά σοκάκια της παλιάς πόλης, στο ενετικό λιμάνι, στις γειτονιές και στις πολυσύχναστες πλατείες, συναντά εύκολα κανείς διαφορετικές γλώσσες, πολιτισμούς και ιστορίες. Θέλοντας, να εξερευνήσομε αυτή την πολυπολιτισμική πλευρά του Ρεθύμνου βρεθήκαμε με ανθρώπους που έχουν κάνει την πόλη αυτή σπίτι τους και με αφορμή τις γιορτινές ημέρες που διανύουμε να μας μιλήσουν για τα δικά του Χριστούγεννα και τη δική τους Πρωτοχρονιά.
Καταφέραμε, λοιπόν, να έρθουμε σε επαφή με ανθρώπους του Ρεθύμνου που κατάγονται από την Αλβανία, τη Ρουμανία, τη Γερμανία και την Πολωνία και μας μύησαν για λίγο στις δικές τους παραδόσεις, μας μίλησαν για τα παραδοσιακά τους φαγητά, τα έθιμα και τις συνήθειες του τόπου τους. Οι ιστορίες που μοιράστηκαν μαζί μας, όμως στο τέλος μας θύμισαν πως οι γιορτές δεν είναι μόνο θέμα θρησκείας και εθίμων, αλλά κυρίως μια ευκαιρία για σύνδεση και αλληλεγγύη.
Χριστούγεννα στην Πολωνία: μια βαθιά οικογενειακή υπόθεση
Η πρώτη μας επαφή ήταν η Αλεξάνδρα Μάνστον, μια μόνιμη κάτοικος της πόλης, η οποία κατάγεται από την Πολωνία. Μέσα από την αφήγησή της μας έδωσε να καταλάβουμε πως οι γιορτινές ημέρες για τους Πολωνούς είναι βαθιά οικογενειακή αλλά και θρησκευτική υπόθεση, με ιδιαίτερη έμφαση στην παραμονή των Χριστουγέννων: «Εμείς γιορτάζουμε, κυρίως, στις 24 του Δεκεμβρίου και είναι πολύ οικογενειακή γιορτή. Δεν βγαίνουμε έξω εκείνη την ημέρα. Από το πρωί ετοιμάζουμε τα φαγητά μας. Το χριστουγεννιάτικο δείπνο, επίσης, γνωστό ως «Wigilia», ξεκινάει όταν εμφανιστεί το πρώτο αστέρι στον ουρανό, κατά τις 16:00 με 17:00 το απόγευμα. Πριν καθίσουμε να φάμε λέμε την προσευχή μας και το γεύμα δεν ξεκινάει αν δεν πραγματοποιηθεί πρώτα η τελετουργία του «Opłatek», ενός ειδικού άζυμου άρτου που σπάει κάθε μέλος της οικογένειας, ανταλλάσσοντας ευχές για υγεία, ευημερία και αγάπη», αναφέρει χαρακτηριστικά η Αλεξάνδρα, ενώ συνεχίζει αναφέροντάς μας τα παραδοσιακά φαγητά που θα συναντήσει κανείς στο γιορτινό τραπέζι του σπιτιού της: «Κατά τη διάρκεια του γεύματος όλοι θα πρέπει να γευτούν λίγο από όλα. Εμείς στο σπίτι θα έχουμε πάντα παντζαρόσουπα, μετά ψάρι («carp») με βραστές πατάτες και ζεστό λάχανο. Το γλυκό το φτιάχνουμε χρησιμοποιώντας παπαρουνόσπορο («Makòwki»)».
Συνεχίζοντας την κουβέντα παρόλα αυτά, αξιοσημείωτο είναι ένα έθιμο που αναφέρει η Αλεξάνδρα, το οποίο αναδεικνύει τη βαθιά οικογενειακή ενότητα την οποία βιώνουν οι Πολωνοί εκείνες τις μέρες: «Στο τραπέζι, στο πλάι, βάζουμε τα κλειδιά του σπιτιού, ώστε να έχουμε ένα ασφαλές σπιτικό τη χρονιά που έρχεται, καθώς και ένα πορτοφόλι για την οικονομική ευημερία του. Επίσης, στο τραπέζι πάντα έχουμε ένα άδειο πιάτο που συμβολίζει αυτούς που χάσαμε. Μετά το φαγητό ανοίγουμε τα δώρα μας και στις 24:00 όλοι πάνε στην εκκλησία για την λειτουργία».
Γιορτινές ημέρες στην Αλβανία: θρησκευτική πολυμορφία και πλούσια γαστρονομία
Μετά τη συζήτηση με την Αλεξάνδρα, δημιουργήθηκε ακόμα περισσότερο η ανάγκη να ανακαλύψουμε πως περνάνε στον υπόλοιπο κόσμο τις γιορτινές ημέρες τους. Προγραμματίσαμε, λοιπόν, συνάντηση με τον Σύνδεσμο Αλβανίδων Γυναικών Ρεθύμνου και μας μίλησαν τρεις γυναίκες του Συνδέσμου, οι οποίες μας μύησαν για τα καλά στον γαστρονομικό κόσμο της χώρας από την οποία κατάγονται. Η Αλεξάνδρα Στρόρα, γραμματέας του Συνδέσμου, η Ειρήνη Ινερίνα και η Λίντα Αναστάση, μας εξήγησαν πως η Αλβανία είναι μια χώρα όπου διακρίνεται για τη θρησκευτική πολυμορφία της, με ένα πλούσιο ιστορικό υπόβαθρο που έχει διαμορφώσει την αποδοχή των διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων.
«Η Αλβανία είναι μια χώρα η οποία διακρίνεται από πολύ-θρησκευτικότητα και έχει μεγάλο σεβασμό για τις διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αυτό γιατί έχει πολλές θρησκείες μέσα, έχουμε δηλαδή τον χριστιανισμό, τον μουσουλμανισμό, τον καθολισμό, τον μπεκτασισμό (μία μίξη της ορθοδοξίας και του μουσουλμανισμού) και τον προτεσταντισμό», εξηγεί η Αλεξάνδρα, ενώ η Ειρήνη συμπληρώνει: «Στην Αλβανία η μαμά μου έρχεται από Ορθόδοξη Χριστιανή οικογένεια. Ο μπαμπάς μου είναι μπεκτασί. Εμείς δεν έχουμε πρόβλημα στην Αλβανία με τις διαφορετικές θρησκείες. Υπάρχει σεβασμός. Γενικά οι οικογένειες στην Αλβανία γιορτάζουν όλες μαζί. Αν είναι, για παράδειγμα, σήμερα μια γιορτή των μουσουλμάνων, θα γιορτάσουμε και εμείς οι χριστιανοί. Ή άμα είναι Χριστούγεννα ή Πάσχα που είναι χριστιανικές γιορτές, όλες οι οικογένειες θα το γιορτάσουν. Θα ζήσουν όλοι μαζί αυτή την ατμόσφαιρα».
Στην Αλβανία, όπως μας αναφέρει η Αλεξάνδρα, τα παιδιά τραγουδούν τα «Κολέντρα», παραμονές Χριστουγέννων, πόρτα – πόρτα σε κάθε σπίτι, ενώ την πρωτοχρονιά το έθιμο επιβάλλει όλη η οικογένεια να αλλάξει τον χρόνο μαζί στο σπίτι τραγουδώντας: «Τη μέρα της Πρωτοχρονιάς, αλλάζουμε χρόνο όλοι μαζί στο τραπέζι με τραγούδια. Έχουμε την πολυφωνία μας, δεν υπάρχει σπίτι να μην ξέρει την πολυφωνία. Έχουμε και σερενάτες», ενώ συνεχίζει περιγράφοντας κάποια χαρακτηριστικά έθιμα στις διάφορες πόλεις της χώρα της: «Ένα άλλο έθιμο που έχουμε στην Πολέστα της Κορυτσάς (νότια Αλβανία) είναι τα Χριστουγεννιάτικα καρναβάλια – με τη στολή ντυμένοι και φορώντας μια γούνα, νεαροί άντρες με μια κουδούνα στον λαιμό, τριγυρνάνε στο χωριό. Αυτό γίνεται πριν τα Χριστούγεννα και πριν την Πρωτοχρονιά. Άλλο ένα έθιμο, είναι στην περιοχή της Σκόδρας (βόρεια Αλβανία), όπου γίνεται αναπαράσταση της γέννησης του Χριστού. Στήνουν κιόσκια ντυμένοι όπως εκείνη την περίοδο και αναπαριστούν τα επαγγέλματα της εποχής, φτιάχνουν φαγητά, υπάρχει παζάρι. Είναι σαν αναπαράσταση του παζαριού που υπήρχε εκείνη την περίοδο».
Αναφορικά με τα παραδοσιακά φαγητά, στην Αλβανία, η κουζίνα της χώρας μοιάζει πλούσια σε γεύσεις, αρώματα και δεν φαίνεται να υστερεί σε τίποτα των πολυδιαφημισμένων του υπόλοιπου κόσμου. Η Ειρήνη, μας περιγράφει: «Εμείς που είμαστε πιο νότια, κοντά στα σύνορα, φτιάχνουμε τον μπακλαβά. Φτιάχνουμε, επίσης, «μπουρέκ» που είναι πίτα με κρέας και βάζουμε μέσα ένα κέρμα. Κόβουμε την πίτα 1 Ιανουαρίου και όποιος το βρει το κέρμα έχει τύχη. Και έχουμε και το «κολέ», το οποίο είναι έντερο και το κάνουμε σαν λουκάνικο, όπου το γεμίζουμε μέσα με συκώτια, κρέας-κιμά, το οποίο φτιάχνουμε μόνοι μας και μπαχαρικά. Σε κάποιες πόλεις βάζουν και ρύζι μέσα. Κάθε μία έχει τη δική της παραλλαγή. Επίσης, κάνουμε και μπιφτέκια, τα οποία τα λέμε «κιόφτε» και είναι με κιμά και μπαχαρικά και τα έχουμε πάντα στις γιορτές, είναι παραδοσιακά. Επίσης, έχουμε και το «σκέτο» που είναι μια σούπα που γίνεται με αρνίσιο κρέας και με αυγολέμονο, αλεύρι και βούτυρο. Την Πρωτοχρονιά κάνουμε το «κουλάτς». Αυτό είναι ψωμί με σόδα, αυγό και γιαούρτι και αφού έχουμε φτιάξει το ψωμί, σχηματίζουμε μικρά – μικρά κομματάκια, μετά βράζουμε μια κότα ή κόκορα ελευθέρας βοσκής για να ‘χει γεύση και το ζουμί το βάζουμε στο ψωμί που ψήνουμε», ενώ η Λίντα συμπληρώνει: «Την Πρωτοχρονιά, το βραδινό μας είναι γαλοπούλα και σε κάποιες περιοχές έχουμε ψάρι στο ταψί. Τα κεράσματά μας είναι: παραδοσιακός μπακλαβάς, κανταΐφι και «σεντετλί». Αυτό είναι σαν την καρυδόπιτα με μέλι».
Ρουμανία: Χριστουγεννιάτικα καρναβάλια και παραδόσεις που διώχνουν το κακό
Επόμενη συνάντηση που είχαμε ήταν με την Μαρία, μια μητέρα τριών παιδιών, από τη Ρουμανία που ζει στην Κρήτη από το 2007 και μας έβαλε κατευθείαν στο κλίμα των εορτών, της χώρας από την οποία κατάγεται: «Η Ρουμανία είναι μια χώρα πάρα πολύ όμορφη. Εκεί έμενα σε μια πόλη κοντά στη Μολδαβία με έντονα έθιμα για τα Χριστούγεννα. Την παραμονή των Χριστουγέννων ετοιμάζονται όλοι στα σπίτια τους και φτιάχνουν οι νοικοκυρές τα φαγητά για τρεις μέρες, έτσι ώστε να μην είναι απασχολημένες σε κουζίνες την ημέρα των Χριστουγέννων. Από γλυκά, όπως και εδώ, έχουμε μελομακάρονα, κουραμπιέδες πάντα. Τα κάλαντα, επίσης, τα λένε τα παιδιά, παραμονή Χριστουγέννων, αρχίζουν το πρωί, πάνε σε σπίτια μέχρι το βράδυ», μας λέει αρχικά, ενώ συνεχίζει περιγράφοντας ένα έθιμο που εφαρμόζεται, ώστε το κακό να φεύγει από τα σπίτια στο τέλος του χρόνου: «Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, εκεί πάνε για κάλαντα το βράδυ και τα λένε όλη νύχτα. Μασκαρεύονται, φοράνε στολές, κρατάνε μεγάλα τύμπανα, κάνουν φασαρία στα σπίτια και έτσι είναι σαν να διώχνουν με τον θόρυβο όλο το κακό που υπήρχε μέσα όλο τον χρόνο. Με τον ήχο, δηλαδή φεύγει το κακό, με τις τρομπέτες, τα τύμπανα. Τα μικρά παιδιά εκείνη τη μέρα πάνε από μεσημέρι μέχρι να βραδιάσει. Αλλά όλη τη νύχτα λένε τα κάλαντα οι μεγάλοι. Δημιουργούν μεγάλες ομάδες, ντύνονται αρκούδες, κατσίκια, ζωγραφίζουν τα πρόσωπά τους, ώστε κανείς να μην τους αναγνωρίσει. Ο λόγος που ντύνονται σαν ζώα είναι γιατί για παράδειγμα αν θα δεις εσύ μια αρκούδα θα φοβηθείς. Όλοι οι νοικοκύρηδες περιμένουν στα σπίτια τους για να τους ανοίξουν. Υπάρχει κέρασμα, μπορεί ακόμα και να κάτσει όλη η ομάδα να φάει σε ένα σπίτι, να πιει και μετά συνεχίζει στο επόμενο σπίτι». Η Μαρία, αν και έχει περάσει 17 χρόνια μακριά από τη Ρουμανία, δεν χάνει την ευκαιρία να αναβιώσει τα παραδοσιακά έθιμα της πατρίδας της, φροντίζοντας ταυτόχρονα να διατηρήσουν τα παιδιά της τη σύνδεση με τις ρίζες τους: «Εδώ στην Ελλάδα έχω μια συντέκνισσα που είναι από τη Ρουμανία και επειδή δεν ξεχνάμε ποτέ τα έθιμά μας, έτυχε την Πρωτοχρονιά να ντυθούμε όπως στη χώρα μου και να δείξουμε στους Έλληνες της παρέας τι γίνεται. Κάναμε αυτοσχέδιο χριστουγεννιάτικο καρναβάλι και διασκέδασαν και τα παιδιά».
Τα πιο πολυπολιτισμικά Χριστούγεννα
Εκτός από τη Μαρία, στην ίδια παρέα βρίσκονται οι Γερμανοί φίλοι της: η Τάνια, η Σβένια, ο Μάικλ και ο Βόλφγκακγ. Όπως μας περιγράφουν και στη Γερμανία η πιο σημαντική μέρα των εορτών είναι η παραμονή των Χριστουγέννων, μας ανέφεραν διάφορα έθιμα της πατρίδας τους παρόλα αυτά μας έδωσαν να καταλάβουμε πως το σημαντικότερο είναι οι παραδόσεις που χτίζεις στη διάρκεια της ζωής σου με ανθρώπους που εκτιμάς και για αυτό τον λόγο, έχοντας αναπτύξει μεταξύ τους ισχυρούς δεσμούς, σκοπεύουν να τα γιορτάσουν όλοι μαζί φέτος. Ο Μάικλ εξηγεί: «Πρώτα από όλα θα ήθελα να πω πως ο καθένας μπορεί να δημιουργήσει τις δικές του χριστουγεννιάτικες παραδόσεις και εορτασμούς. Αλλά το σημαντικό είναι να κάνεις οτιδήποτε με το πνεύμα των Χριστουγέννων. Στην Γερμανία, η πιο σημαντική ημέρα είναι η 24 Δεκεμβρίου. Μαζευόμαστε όλη η οικογένεια, ανταλλάσσουμε δώρα, γιορτάζουμε όλοι μαζί. Στη Γερμανία επίσης έχουμε το «ζεστό κρασί» – «Γκλουβάιν» και είναι ένα πολύ ιδιαίτερο ποτό εκείνων των ημερών, όπου βράζουμε το κρασί με λίγη κανέλα μέσα και πορτοκάλι. Επίσης, έχουμε πάρα πολύ στολισμό, φώτα. Όμως, έχουμε χτίσει τη δική μας οικογένεια εδώ στην Κρήτη και θα γιορτάσουμε φέτος τα Χριστούγεννα όλοι μαζί στο σπίτι μας. Θα φάμε όλοι μαζί, θα παίξουμε κάποιο παιχνίδι, αλλά το σημαντικό είναι να μείνουμε στις 24 Δεκεμβρίου όλοι μαζί», ενώ ο Βόλφγκακγ συμπληρώνει: «Φέτος το τραπέζι μας θα έχει ελληνικό, ρουμάνικο και γερμανικό φαγητό. Θα είναι ένα πολυπολιτισμικό τραπέζι».
Στην καρδιά των Χριστουγέννων, το νόημα της γιορτής συχνά ξεφεύγει, όπως παρατηρήθηκε στη μέση της κουβέντας, από τη λάμψη και τον πλούτο των εορταστικών στολισμών. Η εμπειρία του Μάικλ από την παιδική του ηλικία μας θυμίζει την αυθεντική, απλή ομορφιά της γιορτής: «Ήμουν 9-10 ετών και υπήρχε η φάτνη στην εκκλησία, όπου ήταν στολισμένη πολύ απλά χωρίς κάτι ιδιαίτερο. Και η μαμά μου την κοιτούσε προβληματισμένη. Τότε έρχεται ο ιερέας, την πλησιάζει και της λέει «Βλέπω φαίνεσαι λίγο απογοητευμένη». Η μαμά μου απαντάει, «Ναι είμαι λίγο σχετικά με το στιλ της φάτνης. Είναι πολύ απλή». Και ο ιερέας κοιτάει τη μαμά μου και της λέει «Όταν γεννήθηκε ο Χριστός ήταν έτσι απλά. Δεν ήταν κάτι ιδιαίτερο, χρωματιστό, λαμπερό. Ήταν απλό». Θυμάμαι αυτή την ιστορία γιατί ήταν πρώτη φορά που συνειδητοποίησα πόσο αλήθεια είναι αυτό που είπε ο ιερέας. «Ήταν πολύ απλό». Και αυτό είναι το νόημα των Χριστουγέννων».
