Του ΜΗΝΑ ΣΑΜΑΤΑ*
Να που μπήκε η συζήτηση για τις παρακολουθήσεις πολιτικών και δημοσιογράφων στη ζωή μας σαν να μην υπήρχαν πριν! Πολλοί από τους μεγαλύτερους έχουν ξεχάσει και οι νεότεροι αγνοούν την ιστορία κι εξέλιξη των παρακολουθήσεων στην Ελλάδα, που αντανακλά την ποιότητα της δημοκρατίας στη χώρα μας: Το επίσημο αντικομουνιστικό φακέλωμα μέχρι το τέλος της δικτατορίας, τα κατάλοιπά του μέχρι το 1989, το Ευρωπαϊκό φακέλωμα της Συνθήκης Σένγκεν, την παρακολούθηση στους ΟΑ της Αθήνας το 2004 με το φιάσκο του πανάκριβου σούπερ-πανοπτικού C4I που δεν λειτούργησε, συν το τότε σκάνδαλο παρατεταμένης παρακολούθησης ολόκληρης της κυβέρνησης Κώστα Καραμανλή μέσω της αμερικάνικης πρεσβείας.
Αλλά και διεθνώς οι παρακολουθήσεις έχουν γίνει πλέον αποδεκτές στην καθημερινότητα των ανθρώπων όχι ως έκτακτες αλλά ως κανονικές και αναγκαίες για την ασφάλεια ενάντια στην τρομοκρατία λόγω της 11/9/2001. Έτσι αναπτύχθηκε ένα παγκόσμιο σούπερ – πανοπτικό σύστημα της Αμερικανικής NSA που παρακολουθούσε ακόμα και ηγέτες συμμάχους των ΗΠΑ (όπως τη Μέρκελ), το οποίο αποκάλυψε ο Έντουαρντ Σνόουντεν το 2013. Επιπλέον, η εθιστική αυτοέκθεση προσωπικών δεδομένων και η παρακολούθηση φίλων και γνωστών στο Facebook και στα άλλα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ), καθώς επίσης η αντιμετώπιση της πανδημίας με την επιβολή μαζικής επιτήρησης των μέτρων και της παρακολούθησης των κοινωνικών επαφών έχουν πλήρως «ομαλοποιήσει» τις παρακολουθήσεις των πολιτών σε βάρος των προσωπικών και πολιτικών ελευθεριών.
Αν πιστέψουμε και τις δημοσκοπήσεις οι παρακολουθήσεις δεν ενδιαφέρουν πρώτιστα και άμεσα τους απλούς νομοταγείς πολίτες στην Ελλάδα, οι οποίοι αφελώς θεωρούν ότι δεν έχουν κάτι να κρύψουν! Μέγα πλάνη βέβαια, αφού μπορεί να μην είσαι πολιτικός αντίπαλος ή ενοχλητικός ερευνητής δημοσιογράφος, όμως είσαι καταναλωτής, χρήστης ψηφιακών υπηρεσιών και τα προσωπικά σου δεδομένα στον υπολογιστή και το κινητό σου τηλέφωνο είναι πολύτιμα, κερδοφόρα εμπορεύματα για τις εταιρείες που τα εκμεταλλεύονται στο πλαίσιο του «καπιταλισμού της παρακολούθησης».
Πράγματι, η Νέα Ψηφιακή Παρακολούθηση (ΝΨΠ) που τελειοποιείται συνεχώς με νέες τεχνολογίες στον κυβερνοχώρο και στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) αποτελεί τη βασική λειτουργία των γιγαντιαίων ψηφιακών εταιρειών GAFAM (Google (Alphabet), Apple, Facebook (Meta), Amazon και Microsoft) που συγκροτούν τον πυρήνα του πανοπτικού καπιταλισμού (ή του καπιταλισμού της παρακολούθησης. Η ΝΨΠ συνίσταται: Σε τηλεματική, αυτοματοποιημένη συλλογή και αλγοριθμική επεξεργασία τεράστιου όγκου δεδομένων (BIG DATA), από ειδικές εταιρείες (data aggregators) με ρομποτικά συστήματα επεξεργασίας, στα οποία λόγω της πανδημίας συμπεριλαμβάνονται πλέον τόσο τα δεδομένα γαιοεντοπισμού και κοινωνικών επαφών, όσο και τα «ευαίσθητα» προσωπικά δεδομένα υγείας. Τα δεδομένα αυτά σε συνδυασμό και σύγκριση με τεράστιες Τράπεζες Δεδομένων (data matching, dataveillance), χρησιμοποιούνται για την κατασκευή προφίλ (profiling), ταξινομώντας (social sorting), προβλέποντας (predicting), αλλά και επηρεάζοντας συμπεριφορές και γούστα (modifying).
Αντίστοιχα με την καταναλωτική παρακολούθηση η κρατική, υπερ-κρατική ή και παρα-κρατική παρακολούθηση δεν γίνεται από σκοτεινές δυνάμεις αλλά από κρατικές υπηρεσίες που στο όνομα της εθνικής ασφάλειας παρακολουθούν νόμιμα ή νομότυπα με συνεργαζόμενες κερδοσκοπικές «μισθοφορικές» εταιρείες παραγωγής και εμπορίας κατασκοπευτικών προγραμμάτων στο πλαίσιο ενός εξελιγμένου βιομηχανικού συμπλέγματος παρακολούθησης. Έτσι στην ψηφιακή εποχή βιώνουμε μια κανονικότητα των παρακολουθήσεων των πολιτών, όχι ως έκτακτη αλλά ως μόνιμη και φυσική λειτουργία αγαστής συνεργασίας κρατικών υπηρεσιών και «μισθοφορικών» εταιρειών.
Στο πλαίσιο της συνεργασίας αυτής αναπτύχθηκε η κακόβουλη εγκατάσταση με απατηλά μηνύματα προσφοράς δώρων με ένα κλικ του κατασκοπευτικού προγράμματος Predator της Βορειο-Μακεδονικής εταιρείας Cytrox, αλλά και του Pegasus της Ισραηλινής εταιρείας NSO χωρίς καθόλου κλικ (zero click).Tα κακόβουλα αυτά λογισμικά μπορούν να βιντεοσκοπούν και να ηχογραφούν, ακόμη κι όταν το κινητό τηλέφωνο είναι κλειστό. Οι εταιρείες αυτές επίσημα ή ανεπίσημα θυγατρικές των κατασκευαστικών εταιριών κυρίως στο Ισραήλ έχουν πελάτες πολλές κυβερνήσεις και ισχυρά οικονομικά συγκροτήματα.
Όμως επειδή η νέα αυτή αγορά μισθοφορικών εταιρειών παραγωγής κακόβουλων κατασκοπευτικών προγραμμάτων (malware) απειλεί εκτός από τις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες και την ασφάλεια των ψηφιακών προϊόντων, ιδίως των έξυπνων κινητών τηλεφώνων των μεγάλων εταιρειών, υπάρχει μεγάλη ανησυχία σε αυτές και καλούν για μια διεθνή ρυθμιστική αντιμετώπιση της νέας αυτής κατασκοπευτικής αγοράς.
Παράλληλα με τη ΝΨΠ επικρατεί και η «Νέα Διαφάνεια» ως βασικό παράγωγο της Ψηφιακής Εποχής που επιβάλλει πλήρη διαφάνεια των ατόμων, ως υποκείμενα δεδομένων, και πλήρη αδιαφάνεια στις πολιτικές και εταιρικές εξουσίες. Και οι δύο προκαλούν και αντανακλούν σοβαρές διακρίσεις, ανισότητες και ρατσισμό στα διάφορα υποκείμενα δεδομένων και γι’ αυτό χρειάζεται αγώνας για να επιτευχθεί μια δίκαιη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων (Data Justice), δηλαδή ενός δίκαιου τρόπου ορατότητας, αντιπροσώπευσης και διοίκησης των ανθρώπων χωρίς διακρίσεις και προκαταλήψεις με βάση τα προσωπικά τους δεδομένα. Δυστυχώς όμως αυτή η δίκαιη διαχείριση είναι ακόμη ανέφικτη γιατί στην Ελλάδα και στην ΕΕ ζούμε σε καθεστώς «μετα-δημοκρατίας», όπου οι αρμόδιες «ανεξάρτητες» αρχές επιτήρησης είναι «φύλα συκής», ανήμπορες να περιορίσουν την ασύδοτη ανάπτυξη του καπιταλισμού της παρακολούθησης.
Τελικά για τους απλούς πολίτες θα πρέπει να γίνει συνείδηση ότι δεν υπάρχει απόρρητο στις επικοινωνίες τους, ότι το έξυπνο κινητό τους τηλέφωνο μπορεί να γίνει ο χαφιές τους, και άρα θα πρέπει να επιλέγουν τι λένε και τι αναρτούν στα ΜΚΔ, γνωρίζοντας ότι αυτά μπορεί κάποτε να χρησιμοποιηθούν εναντίον τους. Για τους νέους απαιτείται πλέον ψηφιακή αγωγή, όπως η κυκλοφοριακή αγωγή, για την κατανόηση και προστασία της ιδιωτικής τους ζωής.
Τέλος, να μην ξεχνούμε ότι η ψηφιακή τεχνολογία είναι εργαλείο, δεν είναι αυτόνομη ούτε πανάκεια, και οι κυβερνήσεις δεν μπορεί να είναι ανεξέλεγκτες, ούτε οι εταιρίες ασύδοτες. Τίποτα δεν είναι τετελεσμένο. Από όλους εμάς τους απλούς αλλά ενημερωμένους πολίτες και ιδίως τους νέους εξαρτάται αν θα επιτρέψουμε μια εκκολαπτόμενη εφιαλτική δυστοπία ολοκληρωτικής παρακολούθησης ή αν θ’ αγωνιστούμε όλοι μαζί για μια κοινωνία αλληλεγγύης, ελευθερίας, δημοκρατίας και ειρήνης.
* Ο Μηνάς Σαματάς είναι Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης. Από τις εκδόσεις Παπαζήση έχει κυκλοφορήσει συλλογικός τόμος προς τιμήν του με τίτλο «Η Νέα Ψηφιακή Παρακολούθηση»
