Αναρωτιέμαι – διαβάζοντας και τις νέες επιτυχίες του Δημοτικού Ωδείου – αλλά και τις διακρίσεις μικρών αλλά σπουδαίων και πολυβραβευμένων σολίστ πιάνου, όπως ο Φίλιππος Κλαψινάκης, πως και το Ρέθυμνο δεν χαρακτηρίζεται και επίσημα η πόλη της μουσικής.
Από τότε που γίναμε η πόλη των εικαστικών το πρεσβεύω, όχι προς Θεού για να αντιδικήσω με τους επαΐοντες αυτού του τόπου, αλλά για να βάλω λίγο τα πράγματα στη θέση τους όπως τουλάχιστον τα αρχεία μου παρουσιάζουν.
Ανέκαθεν οι Ρεθεμνιώτες λάτρευαν τη μουσική. Επηρεάστηκαν βέβαια και από τους Ρώσους για να προτιμούν κλασσικούς συνθέτες στα γλέντια τους.
Σας είχα μεταφέρει σε παλαιότερο δημοσίευμα με στοιχεία από την εφημερίδα ΑΓΩΝ τα τρικούβερτα γλέντια των Ρεθεμνιωτών εν έτει 1917 με Βέρντι!!!
Υπάρχει μάλιστα τόσο έντονο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της μουσικής παιδείας, που από τις πρώτες του μέριμνες του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνου, επί προεδρίας της Ιουλίας Πετυχάκη είναι η ενίσχυση με όργανα της υπό σύσταση Δημοτικής Φιλαρμονικής.
Στα 1930 η πόλη πανηγυρίζει γιατί ένας διεθνούς φήμης λυρικός τραγουδιστής πρόκειται να δώσει συναυλίες στον τόπο του.
Πρόκειται για τον διεθνούς φήμης καλλιτέχνη Λεωνίδα Κορωνάκη.
Διαβάζουμε σχετικά στην εφημερίδα «Δημοκρατία» (φ .Κυριακής 12 Ιανουαρίου 1930) με τίτλο:«Μια δόξα του τόπου μας»
«Η αυριανή του συμπολίτου βαρυτόνου Λεωνίδα Κορωνάκη, θα είναι μια αποκάλυψις. Και υπέρ των συμπολιτών που θα αποδείξουν ότι δέχονται με ενθουσιασμό τους ιδίους προφήτας, αλλά και δια το ταλάν του μεγάλου μουσικού, άγνωστον μεταξύ ημών ως τώρα.
Ο Λεωνίδας Κορωνάκης αποτελεί θαύμα δια τους αυτοδημιουργημένους ανθρώπους. Αναχωρήσας από εδώ οπόθεν προέρχεται, ανήλων εις φιλικήν οικογένεια προ 15 ετών, αγαπητός αλλ΄ άσημος με εκδεδηλωμένον όμως το μέταλλον της φωνής του, πήγε εις Αθήνας όπου εξετιμήθη το ταλάν του, μετά δε ταύτα γύρισε σχεδόν όλην την Ευρώπη, καταλήξας εις την Ρωσίαν όπου κυρίως συνεπλήρωσεν την μουσικήν του μόρφωσιν.
Σήμερον ο Κορωνάκης θεωρείται αστήρ δια τον ελληνικόν μουσικόν ουρανόν.
Το δε αυριανό ρεσιτάλ του θα αποδείξει πόσον δικαίως κατέκτησε τη φήμην του αυτήν.
Διελθών μέσω βιωτικών τρικυμιών ο Κορωνάκης επεβλήθη με την ατομικότητά του χάρις εις εαυτόν, χωρίς την υποβοήθησιν ουδενός. Και τούτο είναι ότι κυρίως ομιεί περί της εξαιρετικότητός του. Η απόδοσίς του, η μελωδία της φωνής του και το δραματικό του τεμπεραμέντο είναι φαινόμενα δι’ έλληνα μουσικόν. Η φωνή του είναι ένας ηχηρός καταρράκτης καθαρών νερών, πίπτων επάνω σε βράχους. Η εμφάνισίς του είναι πρώτης τάξεως. Η δε κατάρτισις του πλήρης.
Ο Κορώνης έγραφον περί αυτού αι Αμερικανικαί εφημερίδες κατά το εκεί τουρνέ του έχει το περίεργον εκείνον μαγνητισμόν της συγκινήσεως όστις είς ένα καλλιτέχνην είναι σπουδαίον εφόδιον.Είναι τελειοποιημένος καλλιτέχνης έχει θαυμασίαν δραματικήν δύναμιν και μίαν καταπλήσσουσαν ευκολίαν δια την δημιουργίαν συγκινητικής ατμοσφαίρας.
Και ιδού διατί είμεθα βέβαιοι ότι αύριον βράδυ θα συρρεύσει ολόκληρος η κοινωνία του δια να τον ίδη και να τον ακούσει αυτόν που ετίμησε τον τόπον εις την ξένην. Η διεύλευσις του Κορωνάκη από το Ρέθυμνον αποτελεί τιμήν δια τον τόπον μας την οποίαν βαθύτατα αισθανόμεθα».
Και η αναφορά στον μεγάλο καλλιτέχνη από τις στήλες του τοπικού τύπου συνεχίζεται.
Η «Δημοκρατία» και πάλι στη στήλη της «Ρεθεμιώτικα» σημειώνει:
«Το γεγονός της εβδομάδος υπήρξε ο ερχομός του συμπολίτου μουσικού κ. Λεωνίδα Κορωνάκι (Κορώνη).
Πολλοί δια πρώτην φοράν έμαθαν ότι ο περίφημος μουσικός μας που εδόξασε το ελληνικόν όνομα εις τα ξένα θέατρα εις ανήλθεν μετά μακράν και επίπονον πορείαν είναι Ρεθεμνιώτης …».
Και μετά τη συναυλία διαβάζουμε:
«Η χθεσινοβραδυνή του συμπολίτου μας μουσικού κ. Κορώνη υπήρξε θριαμβευτική Ο λαμπρός βαρύτονος ετραγούδησε εκλεκτά τραγούδια ελληνικά και ξένα, το δε μέταλλον της φωνής του απέδειξεν τον λαμπρόν ήχον του κατά τρόπον συναρπάσαντα το πολυπληθές ακροατήριόν του.
Ο δήμος Ρεθύμνης εχάρησεν δύο ωραία ανθοδοχεία εις τον τιμώντα το όνομά του, έξοχον μουσικόν, με ανάλογον αφιέρωσιν …».
Οι αναφορές και οι διακρίσεις όμως δεν σταματούν για τον άγνωστον μέχρι τότε μεγάλο καλλιτέχνη.
Λίγες μέρες αργότερα, όπως διαβάζουμε στην κοσμική στήλη, ο σύλλογος «Φιλομούσων» παρέθεσε τσάι εις το Οικοτροφείον του κ. Δρακάκη, σε στενό φιλικό κύκλο προς τιμήν του κ. Κορώνη με πολλές προπόσεις για συνεχείς επιτυχίες. Προπόσεις και με τσάι γιατί όχι;;;
Μετά από λίγες μέρες ξεχάστηκε το γεγονός αφού ήρθε να κλέψει την παράσταση ο μουσικός θίασος Καντιώτη – Ριτσιάδη Θα γράψουμε για αυτόν σε άλλο αφιέρωμα γιατί ήταν ο πρώτος πολυμελής μουσικός θίασος που έδωσε παραστάσεις στην πόλη μας και μέχρι να έρθει είχαν χάσει τον ύπνο τους σε συνεχείς διαπραγματεύσεις οι καλλιτεχνικοί παράγοντες του τόπου μας.
Η άτυχη Γεωργία Αποστόλου
Περνούν αρκετά χρόνια μέχρι που εμφανίζεται δεκαετία του ’50 μια εξαιρετική φωνή. Είναι η Γεωργία Αποστόλου. Είχε αγκαλιάσει από τα πρώτα της βήματα την Συμφωνική Ορχήστρα Ρεθύμνου έργο ζωής του Μπάμπη Πραματευτάκη. Ο μεγάλος μας συνθέτης, πιστεύοντας στη δύναμη του ταλέντου της, έγραψε για τη φωνή της ένα τραγούδι σε ποίηση Δημητρίου Δαφέρμου που προκάλεσε εντύπωση. Δυστυχώς όμως η Γεωργία δεν έζησε πολύ για να αναδείξει περισσότερο το ταλέντο της. Κρίμα που δεν υπάρχουν ηχογραφήσεις για να έχουμε και οι νεότεροι άποψη.
Οφείλουμε όμως να την έχουμε καταχωρήσει στα τοπικά χρονικά κοντά στις άλλες μεγάλες αξίες του τόπου μας.
Ακόμα ένας άτυχος καλλιτέχνης
Ένας ακόμα σημαντικός αλλά άτυχος καλλιτέχνης ήταν ο Μιχαήλ Μαρκαντώνης. Από τα πρώτα του παιδικά χρόνια ένοιωθε μια έλξη για τον χορό, με την κίνηση που δείχνει διάθεση καλλιτεχνικής έκφρασης. Το να εκδηλώσει ένα παιδί αρχές του περασμένου αιώνα μια καλλιτεχνική τάση, ήταν αφορμή ακόμα και για την αποκλήρωση. Για δικούς της λόγους η οικογένεια ένοιωθε να θίγεται η τιμή της. Αισθανόταν να παραβιάζονται κώδικες ηθικής.
Κι όμως ο πατέρας του, άνθρωπος με διευρυμένους πνευματικούς ορίζοντες έστειλε τον Μιχάλη σε ένα θείο τους στην Αλεξάνδρεια, που ήταν πολύ καλά εγκατεστημένος.
Αυτή η ευκαιρία έδωσε στον Μιχάλη τον καιρό να αναζητήσει τις καλλιτεχνικές του τάσεις και να βρει τον δρόμο του.
Μόλις αισθάνεται ώριμος καλλιτεχνικά, παίρνει τη μεγάλη απόφαση και πηγαίνει στην Νέα Υόρκη. Ακόμα ένας άθλος για την εποχή του, που ήταν προβληματική ακόμα και η μετάβαση από τις Ελένες στο Ρέθυμνο.
Στην μεγαλούπολη ο Μιχάλης με μοναδικό εφόδιο το ταλέντο του, αναζητά τρόπους να το διοχετεύσει σε δημιουργία. Και του δίνει την ευκαιρία η Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης.
Η τεχνική του εντυπωσίαζε τους πάντες. Η πλαστικότητα του κορμιού του επέτρεπε να δίνει τις καλύτερες ερμηνείες σε κλασικές χορογραφίες.
Και πάνω που βρισκόταν στο κατώφλι της επιτυχίας άρχισε να κλονίζεται η υγεία του. Η διάγνωση των γιατρών ακούστηκε σαν θανατική καταδίκη. Είχε προσβληθεί από φυματίωση. Για τη δεκαετία του 20 ακόμα και στην Αμερική δεν μπορούσε να ελπίσει σε ίαση κανένας ασθενής.
Ο Μιχάλης μαθημένος να αγωνίζεται μάζεψε όλο τον ενδυματολογικό πλούτο που είχε συγκεντρώσει στο μεταξύ για να του θυμίζει τις μέρες του θριάμβου του και επέστρεψε στο χωριό του. Εκεί τουλάχιστον στο θαυμάσιο κλίμα θα περνούσε καλύτερα.
Όσο έζησε ήταν μια διακριτική παρουσία και λόγω της ασθένειάς του αλλά κυρίως γιατί καταλάβαινε πως η ζωή του στέρευε σιγά-σιγά κι έπρεπε να γεμίζει τις τελευταίες στιγμές έστω με αναμνήσεις, σκαλίζοντας το αρχείο και το μπαούλο του.
Έφυγε στα 27 του χρόνια το 1928, βυθίζοντας στο πένθος την οικογένεια.
Για τον άτυχο καλλιτέχνη μου είχε μιλήσει αρκετές φορές ο απόγονος του κ. Νίκος Μαρκαντώνης, θεολόγος – συγγραφέας.
Μου έλεγε πως μικρό παιδί ο ίδιος έβλεπε το βαρύ σεντούκι που ανήκε στον χαμένο θείο σαν ένα λίκνο μυστηρίων. Αυτός και τα ξαδέλφια του, πολλές φορές κρυφά από τους μεγάλους, το άνοιγαν, έπαιρναν τις ενδυμασίες που έντυναν τον θείο στις εμφανίσεις του και περνούσαν ευχάριστα μεταμφιεζόμενοι. Ήταν όλα αυτά για τις παιδικές ψυχές τόσο περίεργα, τόσο μοναδικά. Αποτελούν όμως ακόμα και σήμερα τις πιο γλυκές παιδικές τους αναμνήσεις, γιατί τους άνοιγε η εμπειρία αυτή ένα παράθυρο σε κόσμους που δεν γνώριζαν.
Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνες τις εποχές τα παιδιά των ορεινών χωριών αντίκριζαν για πρώτη φορά τη θάλασσα, στην καλύτερη περίπτωση κατά την εφηβεία τους όταν κατέβαιναν στο Ρέθυμνο να συνεχίσουν τις σπουδές τους.
Κάποια στιγμή όμως με την πάροδο του χρόνου και τις συγκυρίες, όλα αυτά χάθηκαν. Έμεινε όμως η μνήμη του Μιχάλη Μαρκαντώνη ανέπαφη πάντα στη συνείδηση των απογόνων του, που τον αναφέρουν με μεγάλη συγκίνηση.
Και στο πατρικό τους βρίσκονται πάντα σε περίοπτη θέση οι φωτογραφίες του να αφυπνίζουν αναμνήσεις και προκαλούν αναφορές που τον ανασταίνουν στη συνείδησή τους.
Ειρήνη Μπριλλάκη- Καβακοπούλου
Για τη σπουδαία μας λαογράφο Ειρήνη Μπριλλάκη- Καβακοπούλου είχαμε κάνει πρόσφατα αφιέρωμα. Αυτό που αξίζει να προσθέσουμε στο σημερινό είναι η σπάνια φωνή της. Αυτή και η παραδοσιακή ομορφιά της την έκαναν να ξεχωρίζει από τα άλλα κορίτσια. Παρά τα τόσα προβλήματα που αντιμετωπίζει καταφέρνει να συνεχίσει σπουδές στο γυμνάσιο Ρεθύμνου. Η φτώχεια της δεν επέτρεπε να έχει δικά της βιβλία. Μα δεν την ένοιαζε. Περίμενε υπομονετικά να διαβάσουν πρώτα οι συμμαθήτριές της και μετά δανειζόταν τα βιβλία για να διαβάσει κι αυτή.
Ξεχώριζε πάντα κι οι καθηγητές της την έβαζαν να τραγουδά στις εκδρομές για ν’ απολαύσουν την υπέροχη φωνή της.
Από τις καλλιτεχνικές στιγμές της επίσης που έχουν καταγραφεί ευτυχώς εκτός από τη συνεργασία της με τον Κώστα Μουντάκη είναι δυο κομμάτια με τον Σπηλιανό λυράρη Γιώργη Καλογρίδη (1923-1999). Συγκεκριμένα είχαν ηχογραφήσει, το ριζίτικο «Τρώτε και πίνετε άρχοντες» και το παραδοσιακό συρτό «Στον ουρανό θε ν’ ανεβώ (πρώτος συρτός)».
Συνεργάστηκε επίσης με πολλούς παραδοσιακούς οργανοπαίχτες της Κρήτης και φυσικά με όλους τους μουσικούς του Σπηλίου (Κοντύλη, Μαρκογιώργη Μαρκογιανάκηδες, Μπριλογιάννη, Σκορδαλό, Γ. Χατζηδάκη, Καλογρίδη κ.ά.) Από το 1949-1955 μετάδωσε στο ραδιόφωνο πλήθος λαογραφικών συνεργασιών της, με τους τίτλους «Τραγούδια από όλη την Ελλάδα», «Τραγούδια για να θυμάστε την πατρίδα», «Θρακικά τραγούδια» κ.ά. Κυκλοφόρησε σε δίσκους νησιώτικα και παραδοσιακά τραγούδια και τα προωθούσε με κάθε τρόπο μέσω του Ραδιοφωνικού Σταθμού του Ε.Ι.Ρ. και των ποικίλων εκδηλώσεων στις οποίες την καλούσαν κ.ά. Στις ηχογραφήσεις συνεργάστηκε με σημαντικούς λαϊκούς οργανοπαίχτες από όλη την Ελλάδα όπως: Πέτρο Χαλκιά (Κλαρίνο), Αριστείδη. Μόσχο (Σαντούρι), Βασίλη Σούκα (Κλαρίνο), Γιώργο Κόρο (Βιολί), Τάσο Διακογιώργη (Σαντούρι) και άλλους.
Το 1965 συμμετείχε με τον σύζυγο της Παντελή στην Ελληνική αποστολή στο Βαλκανικό φεστιβάλ που πραγματοποιήθηκε στη Σόφια της Βουλγαρίας, μαζί με γνωστούς καλλιτέχνες της δημοτικής μας μουσικής όπως: Ξανθίππη Καραθανάση, Γιάννης Δερμιτζογίαννη, Φώτη Πάνου, Μανώλη Παπαγεωργίου κ.ά. Η ελληνική αποστολή κέρδισε το πρώτο βραβείο και τελικά περιόδευσε σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Βουλγαρίας δίνοντας συναυλίες.
Φερενίκη Βαλαρή
Από τις πιο χαρισματικές μορφές του τόπου η Φερενίκη Βαλαρή που εκτός των πολλών άλλων ταλέντων της στη συγγραφή, στην ποίηση, στην κοινωνική προσφορά έχει γράψει ιστορία με την υπέροχη φωνή της.
Και πόσο υπέροχη είναι αυτή η φωνή για όσους δεν έτυχε να την ακούσουν (έχουν αλλάξει τόσα πολλά στην πόλη μας), αρκεί να σημειώσουμε ότι σε οντισιόν 640 ατόμων που είχε κάνει κάποτε ο Μάνος Χατζιδάκης, αναζητώντας νέες φωνές κράτησε μόνο δυο άνδρες και τέσσερις γυναίκες, ανάμεσά τους και τη Φερενίκη Βαλαρή.
Η Φερενίκη, η αγαπημένη μας Φέφη, αφού διέγραψε μια λαμπρή πορεία πλάι στον μεγάλο μας συνθέτη στο «Πολύτροπο», αλλά και στη δισκογραφία με έργα σπουδαίων συνθετών, αποφάσισε να τα αφήσει όλα για τη δημιουργία οικογένειας.
Πόσο είχε δεθεί όμως μαζί της ο αξέχαστος Μάνος φάνηκε όταν είχε έρθει για συναυλία στο Ρέθυμνο. Αμέσως ζήτησε να συναντήσει τη Φερενίκη και σαν να τους έδενε στενός οικογενειακός δεσμός ξεκίνησαν την αναπόληση μεγάλων καλλιτεχνικών στιγμών πρώτα στη Φορτέτζα και μετά στο αρχοντικό Βαλαρή στο Ατσιπόπουλο.
Η Φερενίκη όταν ένοιωσε και πάλι την ανάγκη της καλλιτεχνικής έκφρασης βρήκε την ιδανική διέξοδο κοντά στον Μπάμπη Πραματευτάκη. Είναι η καλλιτέχνης που υποστήριξε τα περισσότερα τραγούδια και έργα του μεγάλου μας συνθέτη.
Πόσες συμμετοχές της δεν σημείωσαν θρίαμβο. Από το ορατόριο «Ο Θεός αγάπη εστί» και την «Κρητική Φαντασία» μέχρι το «Κέντρους Εγκώμιον» και τις «Μαρμαρυγές».
Ευτυχώς στο κανάλι μου στο Youtube έχω κρατήσει αυτές τις σπουδαίες ερμηνείες.
Ατύχησα μόνο σε μια παλιά της ερμηνεία όταν τραγουδούσε τη «Ρωμιοσύνη» του Θεοδωράκη. Ήταν σε μια επέτειο Αρκαδικής Εθελοθυσίας.
Δυστυχώς η φθορά του χρόνου πρόλαβε την προσπάθειά μου να διασώσω όλο αυτό το υλικό. Πρόσφατα κατέφυγα στις νέες μεθόδους που μας παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία και ίσως καταφέρω να διασώσω και αυτή την ερμηνεία που είναι μεγαλειώδης.
Αυτό που έμεινε επίσης αξέχαστο από την πορεία της Φερενίκης Βαλαρή ήταν οι καλοκαιρινές συναυλίες της με τον Μανόλη Ανδρουλιδάκη, καλλιτεχνικά γεγονότα με όλη τη σημασία της λέξης.
Οφείλουμε και θα οφείλουμε πολλά στη Φερενίκη Βαλαρή που τώρα έχει αφιερωθεί στην κοινωνική προσφορά από άλλα μετερίζια (Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου – ΕΕΣ παράρτημα Ρεθύμνου κ.ά.). Αυτό που πρέπει να τονίζουμε πάντα και να επαινούμε είναι ότι άφησε στην άκρη μεγάλη καριέρα στον ελληνικό και ίσως όχι μόνο χώρο του πενταγράμμου, προσφέροντας πολλά με την καλλιτεχνική της πορεία στο Ρέθυμνο.
Μαρία Λαντζουράκη
Από τις σύγχρονες βεβαίως σπουδαίες καλλιτέχνιδες και εκτός των ορίων του τόπου μας είναι η Μαρία Λαντζουράκη.
Όπως ακριβώς είχε «προφητεύσει» και ο ιδρυτής των «Ρεθεμνιώτικων Νέων» Γιάννης Χαλκιαδάκης, που πίστευε από τους πρώτους στην καλλιτεχνική αξία της Μαρίας. Κι όποτε έβλεπε τον πατέρα της τον αείμνηστο Εμμ. Λαντζουράκη με τη χαρισματική πένα, τον ενθάρρυνε πάντα να συνεχίσει να στηρίζει τη θυγατέρα του. Κι είχε να το κάνει πως ένας άνθρωπος χωρίς μεγάλη οικονομική επιφάνεια, έδινε στο παιδί του τέτοιες ευκαιρίες σοβαρών μουσικών σπουδών, ακριβώς επειδή εκτιμούσε το θείο δώρημα της κορούλας του και ήθελε με κάθε θυσία να το δει κάποτε έτοιμο να μοιραστεί στους πιστούς της μουσικής τέχνης.
Το αφιέρωμά μας συνεχίζεται.