Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ*
Δεκαπέντε μόλις χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης των Χανίων, κατάντικρυ στην οχυρωμένη νησίδα που φράσσει την είσοδο στο λιμάνι της Σούδας, δεσπόζει το οθωμανικό φρούριο Ιτζεδίν που η οικοδόμηση του ολοκληρώθηκε το 1875.
Ως ισχυρό στρατιωτικό οχυρό έπαιξε κομβικό ρόλο στην αμυντική οργάνωση του «Αυτοκρατορικού Ναυστάθμου της Μεσογείου» κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων κρητικών επαναστάσεων στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. Ωστόσο, η χρήση του Ιτζεδίν ως φυλακής ποινικών και πολιτικών κρατουμένων το μεγαλύτερο διάστημα του 20ου αιώνα καθόρισε σε τέτοιο βαθμό τη φυσιογνωμία του, ώστε δίκαια να θεωρείται τόπος ιστορικής μνήμης, αντίστοιχης σημασίας με την Μακρόνησο και τη Γυάρο, αφού εκατοντάδες, κομμουνιστές και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες πίσω από τα βαριά του σίδερα αγωνίστηκαν για δημοκρατία και ελευθερία – ορισμένοι μάλιστα εκτελέστηκαν και άλλοι έχασαν τη ζωή τους εκεί – εγγράφοντας ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη το μαρτύριο και τη θυσία τους για μια καλύτερη ζωή.
Η αρχή έγινε αμέσως μετά τη θέσπιση του Ιδιώνυμου το 1929 και τη συνακόλουθη ποινικοποίηση της ιδεολογίας και της δράσης του κομμουνιστικού κινήματος, στα τέλη Φεβρουαρίου του 1930, όταν τα πρώτα 18 μέλη του Κ.Κ.Ε. μεταφέρθηκαν από τις φυλακές της Αίγινας στο Ιτζεδίν.
Από τότε δεκάδες άλλοι κατάδικοι κομμουνιστές εξέτισαν την ποινή τους εκεί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι μορφές του Θανάση Κλάρα, του Χρήστου Μαλτέζου, του Δημήτρη Σακαρέλου, του Μήτσου Παπαρήγα, του Δημήτρη Βλαντά κ.ά. και αρκετών άλλων αγωνιστών στα πέτρινα χρόνια του Μεσοπολέμου.
Κατά την περίοδο της Κατοχής το Ιτζεδίν έπαψε να λειτουργεί ως φυλακή. Άνοιξε πάλι τις πύλες του το 1948, όταν μεταφέρθηκαν οι πρώτοι 105 θανατοποινίτες πολιτικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους πολλοί Χανιώτες, από το κολαστήριο της Γυάρου κι έπειτα κατά ομάδες και άλλοι κρατούμενοι από άλλες φυλακές, βαρυποινίτες και πολλοί ακόμα θανατοποινίτες, ώσπου ο αριθμός τους να φτάσει τους 350 με 400. Στον χώρο που βρίσκεται σήμερα το νεκροταφείο Καλαμίου Χανίων έγιναν μάλιστα πέντε εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων. Γι’ αυτούς μα και τους άλλους νεκρούς συντρόφους του στον αγώνα, ο αντάρτης του Δημοκρατικού Στρατού Πάνος Τζαβέλλας, πολιτικός κρατούμενος ο ίδιος στο Ιτζεδίν, έγραψε τους παρακάτω συγκινητικούς στίχους:
«Ξόδεψα την ομορφιά μου
στα μπουντρούμια
στα βουνά και στην παρανομία
κι όπως με εκτελούσανε
την κάθε αυγή
από το αίμα μου
φυτρώσανε
λουλούδια
σύναξα την ευωδιά τους
και χάθηκα στο φως»
Αλλά και οι υπόλοιποι πολιτικοί κρατούμενοι που έζησαν σ’ αυτό το κάτεργο βίωναν βασανιστικά την καθημερινότητα της ζωής τους, αφού είχαν να αντιμετωπίσουν το ακατάλληλο και περιορισμένης ποσότητας πόσιμο νερό, την υγρασία και τη στενότητα χώρου διαμονής, τα σάπια τρόφιμα και το συσσίτιο πείνας, τις στερήσεις επισκεπτηρίου και αλληλογραφίας, τους εκβιασμούς, τις απειλές, το κλείσιμο στα πειθαρχεία, την απομόνωση.
Η κακομεταχείριση τους αφορούσε επίσης και το σοβαρό θέμα της ιατρικής – φαρμακευτικής περίθαλψης που τους παρεχόταν κάτω από ένα καθεστώς διακρίσεων και αυθαιρεσίας, αλλά και συχνά πλήρους αδιαφορίας, με αποτέλεσμα τη ραγδαία επιδείνωση της υγείας τους. Συγκλονιστική είναι, άλλωστε, η περίπτωση του Γιώργου Ερυθριάδη, μέλους του Π.Γ. του Κ.Κ.Ε., που ξεψύχησε αβοήθητος κι εγκαταλειμμένος στην πτέρυγα φυλακισμένων του νοσοκομείου Χανίων μετά την καθυστερημένη μεταφορά του εκεί στην καρότσα ενός φορτηγού, καθώς η υπηρεσία των φυλακών αρνούνταν πεισματικά να ειδοποιήσει γιατρό.
Για όλους αυτούς τους λόγους ένας πολιτικός κρατούμενος ήταν δύσκολο να επιβιώσει στο Ιτζεδίν, εκτός κι αν η ζωή του στη φυλακή ήταν απόλυτα οργανωμένη. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση δραστηριοποιήθηκε η Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων (Ο.Σ.Π.Κ.) απαιτώντας τη βελτίωση των όρων σίτισης, διαβίωσης και υγιεινής καθώς και τη μεταφορά των αρρώστων στο νοσοκομείο. Παράλληλα ανέπτυξε μια πλούσια μορφωτική δραστηριότητα εισάγοντας παράνομα ελληνικές εφημερίδες, βιβλία και ξενόγλωσσα περιοδικά και εκδίδοντας το Δελτίο, τη χειρόγραφη ενημερωτική εφημερίδα τοίχου με ειδησεογραφικό κυρίως περιεχόμενο. Διοργάνωνε επίσης μαθήματα και διάφορες πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες με στόχο να διαμορφώσει το αξιακό πρότυπο των απλών κι επώνυμων αγωνιστών που δε λύγισαν ποτέ! Ο ιδεαλισμός, η ανυποχώρητη και αταλάντευτη πίστη στα ιδανικά της κοινωνικής δικαιοσύνης, η συντροφικότητα, η αλληλοβοήθεια, η αισιοδοξία και η πίστη στη ζωή και στη μόρφωση ήταν τα συστατικά στοιχεία της προσωπικότητάς τους που κληροδοτήθηκαν στις επόμενες γενιές ως αξεπέραστα πρότυπα ζωής.
Ανάμεσα στους δεκάδες πολιτικούς κρατούμενους που υπήρξαν μέλη της την περίοδο 1948-1964, συγκαταλέγονται και ο Αντώνης Αμπατιέλος, ο Βαρδής Βαρδινογιάννης, ο Μπάμπης Γκολέμας, ο Δημήτρης Δάλλας, ο Στέλιος Ζαμάνος, ο Νίκος Καρράς, ο Νίκανδρος Κεπέσης, ο Παντελής Κιουρτσής, ο Στέλιος Μαυρομάτης, ο Αργύρης Μπάρας, ο Ασαντούρ Μπαχαριάν, ο Βασίλης Μπεκάκος, ο Ευτύχης Μπιτσάκης, ο Περικλής Ροδάκης, ο Χαράλαμπος Ρούπας, ο Μανόλης Σιγανός, ο Πάνος Τζαβέλλας, ο Γιώργος Τρικαλινός, ο Κυριάκος Τσακίρης, ο Βαγγέλης Χατζηαγγελής κ.ά.
Έγκλειστος στις φυλακές Ιτζεδίν ήταν και το κορυφαίο στέλεχος της ανανεωτικής αριστεράς Κώστας Φιλίνης (1) που υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος του Κ.Κ.Ε. Εσωτερικού, συνετέλεσε στη μετεξέλιξή του στην Ελληνική Αριστερά και στην ίδρυση αργότερα του Συνασπισμού.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1959 μετήχθη αιφνιδιαστικά εκεί και ο Μανώλης Γλέζος, προφυλακισμένος για «κατασκοπεία», όπου «παρέμεινε για έξι μήνες». Είχε προηγηθεί η ανάδειξη της Ε.Δ.Α. σε αξιωματική αντιπολίτευση, γεγονός που πυροδότησε την κρατική και παρακρατική καταστολή και τρομοκρατία εναντίον των οπαδών της Αριστεράς, η οποία έφτασε ακόμα και στη δίωξη ενός παγκοσμίως διάσημου αντιστασιακού, με τη συγκεκριμένη μάλιστα κατηγορία, θέλοντας μ’ αυτόν τον τρόπο να στείλει το μήνυμα της απόλυτης παντοδυναμίας του αστυνομικού κράτους.
Οι τελευταίοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι της μεταπολεμικής περιόδου πριν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967 απολύθηκαν τον Ιούνιο του 1964. Ωστόσο, μετά την επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών (1967–1974) αρκετά μέλη της Ένωσης Κέντρου, της Δημοκρατικής Άμυνας, του Π.Α.Κ. και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, όπως ο Γιώργος Ανωμερίτης, ο Δημοσθένης Δώδος, ο Σάκης Καράγιωργας, ο Βασίλης Φίλιας κ.ά. φυλακίστηκαν στο Ιτζεδίν που έπαψε να λειτουργεί ως φυλακή το 1971. Από τότε το χαρακτηρισμένο από το 1986 μνημείο εγκαταλείφθηκε στο έλεος του φθοροποιού χρόνου με αποτέλεσμα να καταρρέει.
Τον Σεπτέμβριο του 2023, ωστόσο, με τους αγώνες των προοδευτικών κοινωνικών οργανώσεων και δημοκρατικών πολιτικών φορέων, το φρούριο Ιτζεδίν παραχωρήθηκε με προγραμματική σύμβαση για 40 χρόνια από την ΕΤ.Α.Δ. στον δήμο Χανίων κατά χρήση όχι όμως κατά πλήρη κυριότητα, όπως θα ήταν θεμιτό. Προβληματισμό προκαλούν, επίσης τα ανταλλάγματα που προβλέπονται, δηλαδή το ετήσιο µίσθωµα των 1.200 ευρώ, το 10% των εισιτηρίων και το 50% των µισθωµάτων από τις χρήσεις των χώρων που – εκ των πραγμάτων – θέτουν σε αμφισβήτηση το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης για όλους. Υπαρκτός, τέλος, είναι και ο κίνδυνος πλήρους εμπορευματοποίησης των λειτουργιών του στην κατεύθυνση της αξιοποίησής του αποκλειστικά ως τουριστικής ατραξιόν, συμβατής κυρίως με την κακώς εννοούμενη «ανάπτυξη» του κόλπου της Σούδας.
Για να αποτραπεί μια τέτοια αρνητική εξέλιξη που θα συνιστούσε μια πρώτης τάξεως ήττα της «κοινωνίας των πολιτών» από τις δυνάμεις της αγοράς και της ιστορικής αναθεώρησης, έχουμε χρέος με ακόμα μεγαλύτερη ένταση να σπάσουμε τις σιωπές και τους εξωραϊσμούς της επίσημης ιστορίας, διεκδικώντας την προστασία, την άμεση αποκατάσταση και επανάχρησή του με ελεύθερη πρόσβαση για όλους τους πολίτες. Χρωστάμε, άλλωστε, στους πολιτικούς κρατουμένους του Ιτζεδίν, σε όλους αυτούς τους γίγαντες της πράξης και της ανιδιοτέλειας να απαιτήσουμε να πάψει να γκρεμίζεται το μνημείο από την κρατική αδιαφορία, να γίνει τόπος μνήμης και τιμής για όλους εκείνους που φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν εκεί.
Σημ. Το κείμενο δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας «Η Εποχή»του Σαββατοκύριακου 17-18 Φεβρουαρίου 2024.
Σημείωση
- «Ο Φιλίνης έμεινε ενταγμένος σε όλη του τη ζωή σε μια πορεία που συνειδητά είχε αποφασίσει ήδη μέσα στην Αντίσταση της Κατοχής ως μέλος τότε του Κ.Κ.Ε. και ΕΠΟΝίτης. Ζούσε πάντα σαν μέλος αυτής της γενιάς, που ένωσε τον κόσμο ευρύτερα ενάντια στον κατακτητή με όραμα ένα φωτεινό μέλλον. Γι’ αυτή τη γενιά μίλησε στους στρατοδίκες του, όταν ανέφερε τον σκοτωμένο στην κατοχή συμμαθητή του στο Πολυτεχνείο Νείλο Μαστραντώνη, που «αν ζούσε σήμερα θα ήταν ένας μεγάλος επιστήμων και ένας μεγάλος μαθηματικός». Ο Ιάνης Ξενάκης που μαζί με άλλους διακόσιους αυτής της γενιάς σώθηκε στο Παρίσι χάρη στον Οκτάβιο Μερλιέ με το ταξίδι του «Ματαρόα», έβλεπε στον Φιλίνη αυτόν που έμεινε από τους παλιούς συντρόφους του Πολυτεχνείου μέσα στην Ελλάδα και συνέχιζε ως αγωνιστής και διανοητής». (Φιλίνη Άννα, «Για τον πατέρα μου, Κώστα Φιλίνη», Η Αυγή, 15/11/2015. Πρβλ. επίσης Φιλίνη Άννα, «Μια βαλίτσα ως κινητή βιβλιοθήκη», Η Αυγή, 22/01/2018).
* Ο Δημήτρης Δαμασκηνός είναι εκπαιδευτικός Δ.Ε., ιστορικός-MSc στη «Δημόσια Ιστορία» και συγγραφέας της ιστορικής μελέτης «Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων: οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρασκήνιο
