Τα γεω-μνημεία της ενδοχώρας της Κρήτης και οι γεώτοποί της είναι διάσπαρτοι σε όλη την έκταση του νησιού. Περιλαμβάνουν σχηματισμούς πετρωμάτων, τόπους με αρχαιολογική αξία, εντυπωσιακές μορφές του ανάγλυφου, σπήλαια και φαράγγια, πηγές και ποτάμια, ακόμα και στοιχεία που μαρτυρούν την ανθρώπινη παρουσία και αλληλεπίδραση με το φυσικό περιβάλλον συνθέτοντας ένα γεώκοσμο που αποκαλύπτει την ιστορία της κρητικής γης και των ανθρώπων της.
Το Γεωπάρκο του Ψηλορείτη αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της απίστευτης αυτής γεωλογικής μοναδικότητας του νησιού και πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς που διαθέτει. Ιδρύθηκε το 2001 και εντάχθηκε στο Ευρωπαϊκό και Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της Unesco το 2015. Συναντάται στην κεντρική Κρήτη, στους νομούς Ρεθύμνου και Ηρακλείου. Το γεωγραφικό του κέντρο είναι το όρος Ίδη ή Ψηλορείτης, με την ψηλότερη κορυφή του, τον Τίμιο Σταυρό, να φτάνει τα 2.456 μέτρα. Η έκτασή του εκτείνεται από τις βόρειες ακτές της Κρήτης, πλησίον της πόλης του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου μέχρι τις νότιες ακτές του νησιού καλύπτοντας ταυτόχρονα περιοχές όπως τα Ανώγεια, την Αρχαία Ελεύθερνα, τον Ζαρό, τα Φαράγγια των Αμαρίων, το Σπήλαιο Σφεντόνη στα Ζωνιανά.
Από την ίδρυσή του κιόλας, στόχος του Γεωπάρκου του Ψηλορείτη είναι η ανάδειξη της γεωλογικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής του Ψηλορείτη, η προώθηση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και εν τέλει η στήριξη των ανθρώπων του Ψηλορείτη και της τοπικής οικονομίας μέσω της βιώσιμης ανάπτυξης και τις αρχές του γεωτουρισμού.
Μιλώντας στα «Ρ.Ν.» ο κ. Χαράλαμπος Φασουλάς, συντονιστής του Γεωπάρκου του Ψηλορείτη και πλέον αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Παγκόσμιων Γεωπάρκων, καθώς και η κ. Μαρία Κολενδριανού, υπεύθυνη για την προβολή και προώθηση του Γεωπάρκου, αναφέρθηκαν σε μια σειρά από θέματα που αφορούν στη λειτουργία και την εξέλιξη του Γεωπάρκου, στις προκλήσεις και στα μελλοντικά του σχέδια.
Ο κ. Φασουλάς, αρχικά ανέφερε τους στόχους τους οποίους έχει επιτύχει το Γεωπάρκο μέχρι στιγμής, ενώ μίλησε και για τα μελλοντικά του σχέδια: «Έχουμε καταφέρει να καταγράψουμε το σύνολο της γεωλογικής κληρονομιάς της περιοχής μας, να αναγνωρίσουμε και να αναδείξουμε το ρόλο της στην ανάπτυξη των ιδιαίτερων οικοσυστημάτων και του ίδιου του ανθρώπου στο χώρο, παράλληλα προσφέρουμε πλέον είτε με το προσωπικό του γεωπάρκου είτε σε συνεργασία με το ΚΕΠΕΚΑ Ανωγείων μια πληθώρα εκπαιδευτικών δράσεων που καλύπτουν τη γεωλογία, το φυσικό περιβάλλον και τον τοπικό πολιτισμό και έχουμε δημιουργήσει πολλά ψηφιακά και έντυπα μέσα προβολής και ερμηνείας. Παράλληλα, έχουμε δημιουργήσει ένα δίκτυο τοπικών συνεργατών του γεωπάρκου, τους οποίους υποστηρίζουμε και προβάλλουμε με ποικίλα μέσα και τρόπους. Στόχος μας είναι ο Ψηλορείτης να καταστεί σύντομα σημείο αναφοράς για τον γεωτουρισμό και εναλλακτικό τουρισμό στην Κρήτη, ώστε να στηρίξει με αυτό τον τρόπο την τοπική οικονομία και τους κατοίκους του».
Από την πλευρά της η κ. Κολενδριανού μίλησε για τις δράσεις που προσφέρει στους επισκέπτες το Γεωπάρκο προκειμένου να πληροφορηθούν για τα πάντα που το αφορούν: «Έχουμε εκπαιδευτικά προγράμματα για τη γεωποικιλότητα του Ψηλορείτη, τις διαφορετικές δηλαδή μορφές του φυσικού πλούτου που έχουν να κάνουν με τη γεωλογία, τη βιοποικιλότητα αλλά και τη σχέση με την παρουσία του ανθρώπου στην περιοχή όπως αυτή συνοψίζεται μέσα από τους λαϊκούς μύθους, διάφορες ιστορίες που υπάρχουν για το χώρο και υπάρχει και μια σειρά προγραμμάτων που υλοποιούνται σε συνεργασία με το κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αειφορίας των Ανωγείων. Συνήθως έρχονται σχολεία της περιοχής της Κρήτης, ωστόσο έχουν έρθει και σχολεία από την υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό, αλλά έρχονται και άλλες ομάδες παιδιών για παράδειγμα πρόσκοποι και σύλλογοι δραστηριοτήτων που έχουν ένα κάποιο ενδιαφέρον για θέματα με τα οποία σχετίζονται με εμάς».
«Διερευνούμε το πως η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει σημαντικούς παραγωγικούς τομείς. Δημιουργούμε εργαλεία για την αντιμετώπισή τους»
Αναφορικά με τις τρέχουσες έρευνες, το Γεωπάρκο συνεργάζεται με διάφορους φορείς. Οι έρευνες εστιάζουν τόσο στην καταγραφή της τοπικής βιοποικιλότητας όσο και στην ανάλυση των κλιματικών αλλαγών. Ο κ. Φασουλάς, αναφέρει: «Αυτή την περίοδο, πέραν από τη συνεχή προσπάθεια αναγνώρισης και καταγραφής της γεωποικιλότητας της περιοχής μας, υποστηρίζουμε ερευνητικές δράσεις διαφόρων φορέων, όπως του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης για την καταγραφή του Αγριόγατου και της Κρητικής Μυγαλής, αλλά και του Πανεπιστημίου του Birmingham της Αγγλίας, που μελετά τις αποθέσεις των σπηλαίων στα πλαίσια της καταγραφής κλιματικών αλλαγών του παρελθόντος. Ένα σημαντικό ερευνητικό έργο, στο οποίο συμμετέχουμε, είναι το RSCUEME, το οποίο χρηματοδοτείται από το Horizon Europe και εστιάζει στη βόρεια παράκτια ζώνη του γεωπάρκου (περιοχές Αρκαδίου και Μυλοποτάμου) και διερευνά τρόπους και εργαλεία για την αύξηση της ανθεκτικότητας των πολιτιστικών αυτών τοπίων απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Διερευνούμε το πως η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει σημαντικούς παραγωγικούς τομείς, όπως είναι ο πρωτογενής και ο τουρισμός και δημιουργούμε εργαλεία για την αντιμετώπισή τους».
Διανύοντας μια εποχή, λοιπόν, όπου η κλιματική αλλαγή αποτελεί δεδομένο και ζητούμενο πλέον είναι η αντιμετώπιση των αποτελεσμάτων που πρόκειται να επιφέρει μακροχρόνια, το Γεωπάρκο, όπως σημειώνει ο κ. Φασουλάς, έχει ήδη προχωρήσει στη μελέτη του φαινομένου και γίνονται όντως σχεδιασμοί προσαρμογής στις νέες συνθήκες: «Συμμετέχοντας στο έργο RESCUEME μέσα από το οποίο έχουμε καταγράψει τις κύριες αναμενόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή μας, που αφορούν στην αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα, στα κύματα καύσωνα, στη μείωση των βροχοπτώσεων και στη λειψυδρία. Η ανάλυση που έχουμε κάνει μέσα από δυο θεματικά εργαστήρια που οργανώσαμε με τοπικούς φορείς δείχνουν ότι αυτά θα επηρεάσουν σημαντικά τη γεωργία, την κτηνοτροφία αλλά και τον τουρισμό (ειδικότερα τον μαζικό), με αντίστοιχες σημαντικές συνέπειες στην τοπική οικονομία και στην βιωσιμότητα των κοινωνιών της υπαίθρου. Το έργο αναμένεται να παράξει διάφορα εργαλεία που θα βοηθήσουν στον καλύτερο σχεδιασμό δράσεων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, μείωση των επιπτώσεων και αύξηση της ανθεκτικότητας των τοπικών κοινωνιών. Για αυτά όμως θα μπορούμε να πούμε περισσότερα στο μέλλον. Οι προβλέψεις αυτές έχουν ληφθεί υπ’ όψιν και στο πενταετές σχέδιο δράσης του γεωπάρκου και στον σχεδιασμό των διαφόρων δράσεων».
Η γεωλογία του Ψηλορείτη στενά συνδεδεμένη με την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου
Ο κ. Φασουλάς εξηγεί, πως, παράλληλα, ο Ψηλορείτης και η γεωλογία του συνδέονται στενά με την πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά της περιοχής καθορίζοντας σημαντικά όχι μόνο την ανάπτυξη δειγμάτων πολιτισμού αλλά ακόμα και τον ίδιο τον χαρακτήρα των ανθρώπων του βουνού: «Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι το αβιοτικό περιβάλλον (γεωλογία και γεωλογικές διεργασίες) είναι αυτά που δημιουργούν τους οικοτόπους στους οποίους εγκαθίστανται και αναπτύσσονται όλα τα φυσικά οικοσυστήματα. Πολλές φορές ιδιαίτερες γεωλογικές δομές όπως φαράγγια, οροπέδια, σπήλαια, ιδιαίτερα πετρώματα φιλοξενούν σπάνιες μορφές ζωής. Για παράδειγμα δυο δολίνες στον Ψηλορείτη φιλοξενούν τη Horstrisea Dolinicola, ένα φυτικό γένος που ζει μόνο εκεί και πουθενά αλλού στον κόσμο! Το ίδιο συμβαίνει και με ένα άλλο φυτικό είδος τo Odontarrhena baldaccii που ζει μόνο στα ηφαιστειακά πετρώματα των Γωνιών Μαλεβιζίου και πουθενά αλλού. Η Κρητική Μυγαλή, ο παλιότερος κάτοικος του νησιού έχει πλέον αποσυρθεί κα ζει μόνο στις ψηλές κορυφές του Ψηλορείτη και των άλλων βουνών της Κρήτης ακολουθώντας τη διαρκή τους ανύψωση τα τελευταία δύο εκατ. χρόνια. Ο πλούτος του φυσικού περιβάλλοντος του Ψηλορείτη είναι συνεπώς άμεσο αποτέλεσμα της γεωλογικής του εξέλιξης. Τα ίδια όμως αφορούν και στον άνθρωπο. Η ιδιαίτερη γεωλογία του βουνού δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση του νερού, καθοριστικού παράγοντα για την επιβίωση του ανθρώπου στις ορεινές ζώνες. Τα ποικίλα πετρώματα προσφέρουν άφθονο δομικό υλικό για τις ξηρολιθικές κατασκευές όπως τα μητάτα ή τους παραδοσιακούς οικισμούς του βουνού και του κάμπου. Όμως και η ίδια η ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου του Ψηλορείτη έχει διαμορφωθεί ώστε να μπορεί να επιβιώνει στις ιδιαιτερότητες του βουνού, οι οποίες επιπλέον προσφέρουν άφθονη έμπνευση για τον πολιτισμό του».
Γεωπάρκο και Γεωτουρισμός: ένας συνδυασμός πληθώρας νέων προοπτικών για το νησί
Ένα σημαντικό κομμάτι του οράματος του Γεωπάρκου είναι η ανάπτυξη του γεωτουρισμού. Ο κ. Φασουλάς σημειώνει ότι στόχος είναι να μειωθεί η εξάρτηση της Κρήτης από τον μαζικό τουρισμό, ο οποίος επιβαρύνει σημαντικά το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, ενώ τονίζει τις τεράστιες προοπτικές που μπορεί να προσφέρει η ανάπτυξη του γεωτουρισμού στο νησί: «Στόχος μας είναι το γεωπάρκο να γίνει σημείο αναφοράς για τον τουρισμό υπαίθρου και εναλλακτικό τουρισμό στην Κρήτη. Βασικό μας εργαλείο είναι η ανάπτυξη του γεωτουρισμού. Για τον σκοπό αυτό έχουμε ήδη παραλάβει μια μελέτη για τη δημιουργία ενός δικτύου πεζοπορικών διαδρομών σε όλο το γεωπάρκο που θα συνδυάζουν τα φυσικά και πολιτιστικά στοιχεία με τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Μια υποδομή που θα συμβάλει στην αύξηση του εναλλακτικού τουρισμού στην περιοχή μας. Στο νησί μας ως γνωστόν κυριαρχεί ο μαζικός τουρισμός που σπαταλά τους περισσότερους πόρους και τα διαθέσιμα μέσα. Οι δυνατότητες όμως του γεωτουρισμού και άλλων μορφών εναλλακτικού τουρισμού είναι τεράστιες, σε βαθμό που με οικονομικά κριτήρια μιλώντας, θα μπορούσε η ανάπτυξή τους να προσφέρει περισσότερα οικονομικά οφέλη στο νησί, ακόμα και με μείωση του αριθμού των επισκεπτών, επέκταση της τουριστικής περιόδου, έχοντας παράλληλα τις λιγότερες επιπτώσεις στο φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον του νησιού, δηλαδή την ταυτότητά του. Οι λόγοι είναι ότι τα έσοδα αυτών των μορφών του τουρισμού παραμένουν και διανέμονται στο μεγαλύτερό τους μέρος στην τοπική οικονομία και στους παράγωγους και ότι οι επισκέπτες που τις απολαμβάνουν είναι πολύ υψηλότερου μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου απ’ αυτούς του μαζικού τουρισμού. Θα πρέπει βέβαια να τονίσουμε ότι τα τελευταία χρόνια η Περιφέρεια Κρήτης στηρίζει ενεργά τις προσπάθειές μας μέσα από τις δυο ΟΧΕ, των περιοχών Unesco Κρήτης, που ολοκληρώθηκε την προηγούμενη προγραμματική περίοδο αλλά και τη νέα των Εμβληματικών Διαδρομών Unesco που θα ξεκινήσει σύντομα».
Η έλλειψη θεσμικής κατοχύρωσης στερεί σημαντικούς πόρους για τη δράση του Γεωπάρκου του Ψηλορείτη
Προχωρώντας στη συζήτηση, θα ήταν αδύνατο να μην ρωτήσουμε τον κ. Φασουλά για τα μεγαλύτερα ζητήματα που αντιμετωπίζει το Γεωπάρκο, μιας και ένα τόσο σπουδαίο εγχείρημα, που συνεχώς αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία, σίγουρα φέρει και πολλές προκλήσεις: «Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σε όλη την Ελλάδα σαν Παγκόσμια Γεωπάρκα της Unesco είναι η έλλειψη θεσμικής κατοχύρωσης από την Ελληνική νομοθεσία γεγονός που μας εξαιρεί από τη διαχείριση του φυσικού και πολιτισμικού μας περιβάλλοντος και από κρίσιμους πόρους που μας είναι απαραίτητοι. Η έλλειψη οικονομικών πόρων και προσωπικού είναι ένα βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σαν γεωπάρκο, αφού μέχρις στιγμής τα έσοδά μας προέρχονται από τις ετήσιες συνδρομές των εταίρων και από προγράμματα τα οποία υλοποιούμε. Διαθέτουμε όμως δύο εξειδικευμένα στελέχη στον τομέα της εκπαίδευσης και βιώσιμης ανάπτυξης, τα οποία με τη συνδρομή της τοπικής Αναπτυξιακής εταιρίας AKOMM Ψηλορείτης ΑΕ ΟΤΑ, φέρουν εις πέρας μια μεγάλη ποικιλία δράσεων κάθε χρόνο».
Την ίδια ώρα, όμως, παρόλα τα σοβαρά ζητήματα με τα οποία έρχονται αντιμέτωποι οι άνθρωποι που διαχειρίζονται το Γεωπάρκο του Ψηλορείτη, ο κ. Φασουλάς τονίζει, πως το Γεωπάρκο δεν στερείται τις νέες τεχνολογίες για την επίτευξη των στόχων του: «Γενικά χρησιμοποιούμε αρκετά τις νέες τεχνολογίες κυρίως για την ερμηνεία και ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του Ψηλορείτη. Μέσα από την ιστοσελίδα του γεωπάρκου www.psiloritisgeopark.gr, που αποτελεί τη βασική πύλη εισόδου στο ψηφιακό γεωπάρκο, ο επισκέπτης έχει πρόσβαση σε ποικίλες ψηφιακές εφαρμογές. Αυτές περιλαμβάνουν εικονικές περιηγήσεις σε σημαντικά μνημεία, διαδραστικούς χάρτες, αφηγηματικούς χάρτες, πάνω από 200 πανοράματα 360o, ψηφιακές λίστες των συνεργαζόμενων επιχειρήσεων και πολλά άλλα που θα ανακαλύψει ο επισκέπτης. Όλες αυτές οι εφαρμογές συμβάλουν στην συμπερίληψη και στην αύξηση της προσβασιμότητας, αφού δίνουν τη δυνατότητα σε όλους, ανεξαιρέτως των δυνατοτήτων τους να επισκεφτούν και τις πιο δυσπρόσιτες γωνιές του γεωπάρκου. Σχεδιάζουμε να εγκαταστήσουμε καταμετρητές επισκεψημότητας σε σημαντικούς γεώτοπους, που θα μας βοηθήσουν στην καλύτερη διαχείρισή τους στο μέλλον. Παράλληλα, προσπαθούμε διαρκώς να αναπτύσσουμε νέες ψηφιακές εκπαιδευτικές εφαρμογές για τους μαθητές. Αυτή τη στιγμή στο γεωπάρκο λειτουργούν δύο εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα, τα e-geodiscover, που προσφέρονται δωρεάν από το google store. Οι εφαρμογές λειτουργούν μόνο κατά μήκος δυο γεωδιαδρομών, του Φαραγγιού της Μύγιας στα Ανώγεια και των Γωνιών Μαλεβιζίου εκπαιδεύοντας πάνω σε θέματα γεωλογίας, οικολογίας με τη μορφή κυνηγιού κρυμμένου θησαυρού».
«Στο γεωπάρκο υπάρχουν 197 οικισμοί και 37.000 κάτοικοι και θέλουμε να είμαστε όσο πιο κοντά τους γίνεται»
Κλείνοντας, ο κ. Φασουλάς επισημαίνει την εμπλοκή της τοπικής κοινότητας στη διαχείριση του Γεωπάρκου του Ψηλορείτη, ενώ αναφέρει τρόπους με τους οποίους μπορούμε όλοι μας να υποστηρίξουμε τις δράσεις του: «Αυτή τη στιγμή η διαχείριση του γεωπάρκου γίνεται από το Δίκτυο Ιδαίων, μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρία που ίδρυσαν επτά δήμοι του γεωπάρκου και η Περιφέρεια Κρήτης και στην οποία έχω την τιμή να είμαι πρόεδρος. Μέλη του Δ.Σ. ορίζονται διακεκριμένα άτομα από το χώρο της τοπικής οικονομίας, της βιώσιμης ανάπτυξης, της εκπαίδευσης και των επιστημών. Παράλληλα το γεωπάρκο έχει συστήσει μια συμβουλευτική επιτροπή, στην οποία συμμετέχουν εκπρόσωποι τοπικών φορέων, οργανώσεων και ομάδων πολιτών που συμβουλεύουν στη χάραξη της πολιτικής και των δράσεων του γεωπάρκου. Η φωνή όμως της τοπικής κοινωνίας μεταφέρεται και κατά τη διάρκεια υλοποίησης των διαφόρων ενημερωτικών και άλλων δράσεων που σχεδιάζουμε και υλοποιούμε στους οικισμούς της περιοχής μας κάθε χρόνο. Οι κάτοικοι και οι δυνητικοί επισκέπτες μπορούν να επισκέπτονται το Κέντρο Πληροφόρησης (δωρεάν είσοδος) στα Ανώγεια και να συμμετέχουν στις ποικίλες δράσεις μας. Αυτό μας δίνει μεγάλη ηθική ικανοποίηση. Μέχρι σήμερα δεν έχουμε αναπτύξει δίκτυο εθελοντών αλλά είναι κάτι που μελετούμε καιρό και σύντομα θα είμαστε σε θέση να ανακοινώσουμε περισσότερα. Σίγουρα θα χρειαστούμε βοήθεια στη συντήρηση των υποδομών μας, στην προβολή του γεωπάρκου και στην επικοινωνία με τις πάρα πολλές τοπικές κοινωνίες. Στο γεωπάρκο υπάρχουν 197 οικισμοί και 37.000 κάτοικοι και θέλουμε να είμαστε όσο πιο κοντά τους γίνεται».
