Του ΜΑΝΩΛΗ Α. ΓΑΣΠΑΡΑΚΗ
Σύμφωνα με τον τοπικό τύπο (έντυπο και ηλεκτρονικό), στο ξενοδοχείο Creta Palace Grecotel από 7 Νοεμβρίου έως και 11 Νοεμβρίου 2022 πραγματοποιήθηκε επιστημονικό συνέδριο με συμμετοχή 25 επιστημόνων από πανεπιστήμια της Αμερικής, της Ευρώπης και της Ελλάδας.
To θέμα του συνεδρίου ήταν «Κρητικός Τρόπος Ζωής: Μεσογειακή Παράδοση και Σημερινή Εφαρμογή» (Cretan Lifestyle: Mediterranean Tradition & Modern Applications) και ο βασικός στόχος του συνεδρίου ήταν «η πολυπόθητη επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου» όπως χαρακτηριστικά ανακοινώθηκε. Το συνέδριο διοργανώθηκε, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του τοπικού τύπου, από το Ελληνικό Κέντρο Αριστείας για την Υγεία και την Ευεξία (The Hellenic Center for Excellence in Health & Wellness) και τον Όμιλο Ν. Δασκαλαντωνάκη – Grecotel, και ήταν υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Κρήτης και των υπουργείων Τουρισμού, Εξωτερικών και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Επειδή το θέμα του συνεδρίου είναι ενδιαφέρον, προσπάθησα να εντοπίσω την επίσημη ιστοσελίδα του Ελληνικού Κέντρου Αριστείας για την Υγεία και την Ευεξία, αλλά δεν τα κατάφερα. Αν και το παραπάνω συνέδριο χαρακτηρίστηκε ως «διεθνές επιστημονικό» και μία ιστοσελίδα σημείωνε ότι είναι ανοικτό σε όλους, δεν κατάφερα να βρω το επίσημο οριστικό πρόγραμμα του συνεδρίου (ομιλητές και τίτλους εισηγήσεων). Βρήκα πληροφορίες για το συνέδριο σε διάφορες ιστοσελίδες (καμία απ’ αυτές δεν ήταν η επίσημη ιστοσελίδα του συνεδρίου) και τους τίτλους των θεμάτων των συνεδριών του προσχεδίου της ατζέντας (preliminary agenda, δηλαδή, το προσωρινό πρόγραμμα), όπως: Φαινόλες και Αντιοξειδωτικά, Προώθηση Ελληνικών Προϊόντων στην Αγορά των ΗΠΑ, Ιατρικός Τουρισμός, κ.ά. Βέβαια, αν σ’ ένα επιστημονικό συνέδριο με θέμα τη διατροφή και τη δημόσια υγεία περιλαμβάνονται θέματα όπως η προώθηση προϊόντων στις διεθνείς αγορές και ο ιατρικός τουρισμός, τότε είναι δύσκολο να μη σκεφτεί κάποιος ότι το marketing είναι ένα από τα θέματα του συνεδρίου.
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου έχει μεγάλη σημασία τόσο για την τοπική όσο και για την εθνική οικονομία, και κάθε ορθολογική προσπάθεια πρέπει να ενθαρρύνεται (από ιδιώτες και πολιτεία) επειδή πολλές οικογένειες ζουν από τον τουρισμό.
Η χρηματοδότηση επιστημονικών συνεδρίων από ιδιώτες δεν είναι de facto κατακριτέα, αρκεί να έχει εξασφαλιστεί η ανεξαρτησία και αντικειμενικότητα των στόχων του συνεδρίου. Για παράδειγμα, τα περίφημα συνέδρια Σολβέ (Solvay Conferences) οργανώνονται και χρηματοδοτούνται από τα Διεθνή Ινστιτούτα Σολβέ (International Solvay Institutes) τα οποία ιδρύθηκαν από τον Βέλγο χημικό και βιομήχανο Ernest Solvay (1838 – 1922). Το πρώτο Συνέδριο Σολβέ πραγματοποιήθηκε το 1911 στις Βρυξέλλες και το 5ο Συνέδριο Σολβέ (1927) θεωρείται σταθμός στην ιστορία της φυσικής και ιδιαίτερα της κβαντομηχανικής. Τα συνέδρια Σολβέ πραγματοποιούνται μέχρι σήμερα και ουδείς έχει κατακρίνει τον βιομήχανο Ernest Solvay για την πρωτοβουλία του.
Όμως, όταν ο βασικός στόχος ενός συνεδρίου (όπως και οι Γιορτές Κρητικής Διατροφής) είναι η ανάδειξη (για εμπορικούς λόγους) της «κρητικής διατροφής» με συνεχή αναφορά στη γνωστή Μελέτη των Επτά Χωρών (Seven Countries Study), τότε πρέπει να είμαστε προσεκτικοί επειδή η επιστήμη δεν συμβαδίζει πάντα με τα οικονομικά οράματα. Ορισμένες αναφορές στον τοπικό τύπο όπως «βαθιά μέσα μας όμως, γραμμένη στο DNA η παραδοσιακή μας διατροφή ήταν εκεί, παρούσα, εμφανιζόμενη με τρόπο λανθάνοντα», και «η επέκταση της τουριστικής σεζόν περνάει μέσα από την κρητική διατροφή», δημιουργούν (επιεικώς) προβληματισμό. Ο υπογράφων το παρόν κείμενο αδυνατεί να κατανοήσει πώς έχει εγγραφεί στο DNA του Κρητικού να τρώει «με τρόπο λανθάνοντα» μαυρομάτικα φασολάκια, φάβα και απάκια, και πώς ο Νορβηγός τουρίστας θα βελτιώσει την υγεία του ερχόμενος στην Κρήτη και τρώγοντας για 15 ημέρες φάβα, σύγλινα, και γραβιέρα. (Αν και πολλοί θεωρούν το καημένο το DNA υπεύθυνο σχεδόν για το σύνολο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αυτό ευτυχώς δεν διαμαρτύρεται και παραμένει ήρεμο. Όμως, έως πότε;)
Η Μελέτη των Επτά Χωρών (ΜΕΧ) είναι η βασική αναφορά επιστημόνων υγείας, αλλά και πολιτών χωρίς ειδικές γνώσεις, για να υποστηρίξουν την αξία της κρητικής διατροφής. Η ΜΕΧ είναι μία σημαντική πολυπολιτισμική μελέτη η οποία ξεκίνησε στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα από τον Άνσελ Κις (Ancel Keys, 1904-2004) στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Ο Κις και οι συνεργάτες του μελέτησαν ένα δείγμα περίπου 13000 ανδρών ηλικίας 40-59 ετών σε 16 περιοχές (cohorts) 7 χωρών: ΗΠΑ (1 περιοχή), Φινλανδία (2 περιοχές), Ιαπωνία (2 περιοχές), Ιταλία (3 περιοχές), Ολλανδία (1 περιοχή), Γιουγκοσλαβία (5 περιοχές) και Ελλάδα (2 περιοχές: Κέρκυρα και Κρήτη.).
Αν και φαίνεται παράξενο, τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και η ΜΕΧ έχουν ένα κοινό και ενδιαφέρον στοιχείο. Πολλοί αναφέρουν με ευλάβεια τον Μακρυγιάννη, αλλά λίγοι έχουν διαβάσει τα Απομνημονεύματά του και ακόμα λιγότεροι τα έχουν διαβάσει με προσοχή, δηλαδή με κριτικό μάτι και κυρίως μεταξύ των γραμμών. (Ένα καλό βιβλίο για την κριτική ανάγνωση του Μακρυγιάννη είναι η εργασία του Γιώργου Γιαννουλόπουλου, «Διαβάζοντας τον Μακρυγιάννη: Η κατασκευή ενός μύθου από τον Βλαχογιάννη, τον Θεοτοκά, τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο». Εκδόσεις Πόλις, 2004.). Έτσι και με τη ΜΕΧ, ενώ πολλοί την αναφέρουν με θρησκευτική ευλάβεια φαίνεται ότι λίγοι έχουν κάνει τον κόπο να μελετήσουν τα στοιχεία όπως αναφέρονται στην ίδια τη μελέτη και ακόμα λιγότεροι γνωρίζουν την κριτική που έχει γίνει για τη συγκεκριμένη μελέτη.
Πολλοί θεωρούν ότι στη ΜΕΧ ο Keys είχε επιλέξει αρκετές περιοχές (πόλεις και χωριά) της Κρήτης ξεκινώντας από το δυτικό άκρο (Χανιά) και καταλήγοντας στο ανατολικό άκρο (Λασίθι), ώστε να έχει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του κρητικού πληθυσμού. Όμως, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Ο ίδιος ο Ancel Keys γράφει (“Seven Countries Study: A Multivariate Analysis of Death and Coronary Heart Disease”, Harvard University Press, 1980) ότι στην Κρήτη «μελετήθηκαν έντεκα χωριά νοτιοανατολικά του Ηρακλείου» (σελ. 4) και ότι τα κριτήρια επιλογής των περιοχών που μελετήθηκαν ήταν η ευκολία πρόσβασης και οι ευκαιρίες που παρουσιαζόταν (opportunity and practicability) (σελ. 6). Τα 11 χωριά της μελέτης βρισκόταν στο Καστέλι Πεδιάδας του νομού Ηρακλείου, μία από τις πιο εύφορες περιοχές της Κρήτης και δεύτερη μεγαλύτερη πηγή αγροτικού εισοδήματος μετά τον κάμπο της Μεσαράς. Δεν χρειάζονται ειδικές γνώσεις για να καταλάβει κάποιος ότι το δείγμα δεν ήταν αντιπροσωπευτικό του κρητικού πληθυσμού και βέβαια τη δεκαετία του 1950 η διατροφή και γενικά ο τρόπος ζωής δεν ήταν ίδιος σε όλες τις περιοχές της Κρήτης. Είναι εύκολο να αντιληφθούμε τις διαφορές στον τρόπο ζωής μεταξύ των κατοίκων του Καλλικράτη (850 μέτρα υψόμετρο) και των κατοίκων του παραθαλάσσιου Πλακιά ή των κατοίκων του απομονωμένου χωριού της Σαμαριάς πριν το χωριό απαλλοτριωθεί και αποτελέσει μέρος του Εθνικού Δρυμού.
Αντίθετα, στη Μελέτη Ροκφέλερ (Lelend G. Allbaugh and George Soule (editorial assistance),“Crete: A case study of an underdeveloped area”, Princeton University Press, 1953. Ελληνική έκδοση: Ίδρυμα Ροκφέλερ, L.G. Allbaugh-G. Soule, «Η Κρήτη: Υποδειγματική έρευνα 1948-1957:Γεωργία-Κτηνοτροφία-Βιομηχανία-Διατροφή-Συγκοινωνίες-Υγεία-Κατοικία». Μετάφραση Γ.Ι.Παυλίδη, Εκδόσεις Τροχαλία, 1997.) μελετήθηκαν 40 κοινότητες και 4 δήμοι από το δυτικό άκρο του νομού Χανίων μέχρι το ανατολικό άκρο του νομού Λασιθίου (Ελληνική έκδοση, σελίδες 2 και 13.)
Μία άλλη αδυναμία της ΜΕΧ είναι ότι στη μελέτη του πληθυσμού των 11 χωριών της Κρήτης, ο Keys δεν έλαβε υπόψη το γεγονός ότι το 60 % των ανδρών (το δείγμα περιλάμβανε μόνο άνδρες) ακολουθούσε πιστά τους κανόνες νηστείας της ορθόδοξης εκκλησίας. Με απλά λόγια, το 60 % του δείγματος δεν κατανάλωνε κρέας, ψάρι αυγά και τυρί για αρκετές ημέρες τον χρόνο, και επίσης ορισμένες Τετάρτες και Παρασκευές δεν κατανάλωνε ούτε ελαιόλαδο. Αυτό το επιβεβαίωσε ο καθηγητής Χρήστος Αραβανής ο οποίος ήταν υπεύθυνος της ΜΕΧ στην Ελλάδα και αυτός που είχε προτείνει στον Keys να περιλάβει την Ελλάδα στη ΜΕΧ.
Συνεπώς, η κριτική που έχει ασκηθεί στον Keys για την παράλειψη του παράγοντα της θρησκευτικής νηστείας είναι δίκαιη. (Για το θέμα της νηστείας, ενδεικτικά αναφέρω: α) G. Cannon, “Out of the Christmas Box”, Public Health Nutrition 7(8), 987-990, 2004), β) C.M. Hatzis, et al., “History of the Cretan Cohort of the Seven Countries Study”, Hormones 14(2), 326-329, 2015.)
Στη ΜΕΧ, η Κρήτη (για την ακρίβεια, τα 11 χωριά στο Καστέλι Πεδιάδας Ηρακλείου) παρουσίασε το χαμηλότερο ποσοστό καρδιαγγειακών παθήσεων, αν και τα επίπεδα χοληστερόλης δεν ήταν χαμηλά (η μέση τιμή ήταν 205 mg/dL). Όμως, είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε (όχι μόνο για επιστημονικούς λόγους, αλλά και για να έχουμε λιγότερες διατροφικές ενοχές…) ότι η σημασία της χοληστερόλης για την πρόκληση καρδιαγγειακών παθήσεων δεν καθορίζεται με απλό και μονοσήμαντο τρόπο. Για παράδειγμα, βρέθηκε ότι για την ίδια τιμή χοληστερόλης (200,7 mg/dL) η θνησιμότητα του πληθυσμού από στεφανιαία νόσο είναι πέντε φορές μεγαλύτερη στη βόρεια Ευρώπη σε σύγκριση με τη νότια μεσογειακή Ευρώπη. (D. Kromhout, “On the waves of the Seven Countries Study: A public health perspective on cholesterol”, European Heart Journal, 20, 796-802, 1999). Εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε ότι έχει υπερτιμηθεί (για διάφορους λόγους) η σημασία της διατροφής και έχει υποτιμηθεί η φυσική δραστηριότητα, όπως και άλλοι παράγοντες. Ακόμα, ας έχουμε υπόψη ότι ενώ δεν υπάρχει διαφωνία μεταξύ των αστρονόμων για την επόμενη ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη, οι διαφωνίες μεταξύ των ειδικών σε θέματα διατροφής είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Είναι ενδιαφέρον ότι ενώ όλες οι απόψεις των ειδικών για τη διατροφή είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες και δημοσιευμένες σε ειδικά επιστημονικά περιοδικά με κριτές (peer reviewed), τα συμπεράσματα δεν είναι ξεκάθαρα. Για παράδειγμα, υπάρχουν σοβαρές διαφωνίες μεταξύ των ειδικών επιστημόνων για τη σημασία της κατανάλωσης κορεσμένων λιπών (ζωικά λίπη, όπως το εξαιρετικά νόστιμο λίπος του τσιγαριαστού αρνιού) και κρέατος στην αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων. Το 2010, μία μετα-ανάλυση επιδημιολογικών μελετών έδειξε ότι δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η αυξημένη κατανάλωση κορεσμένων λιπών αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων. (The American Journal of Clinical Nutrition, 2010, 91(3),535-546). Το 2014, το συμπέρασμα μίας άλλης συστηματικής επισκόπησης και μετα-ανάλυσης επιδημιολογικών δεδομένων (Annals of Internal Medicine, 2014, 160 (6), 398-406) ήταν ίδιο με το συμπέρασμα της μελέτης του 2010. Ο τίτλος ενός άρθρου στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό The American Journal of Medicine (Vol 133, No 9, 1009-1010, 2020) είναι χαρακτηριστικός και … παρηγορητικός: “Time for a New Approach to Reducing Cardiovascular Disease: Is Limitation on Saturated Fat and Meat Consumption Still Justified?” («Ήρθε η ώρα για μία νέα προσέγγιση στη μείωση των καρδιαγγειακών παθήσεων: Δικαιολογείται ο περιορισμός στην κατανάλωση κορεσμένων λιπών και κρέατος;»). Στο ίδιο άρθρο ο συγγραφέας σημειώνει ότι «δεν υπάρχει βέλτιστη δίαιτα και κάθε δίαιτα η οποία μειώνει την πρόσληψη θερμίδων είναι αποτελεσματική.»
Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει μία μαγική συνταγή για την ιδανική διατροφή (είτε αυτή ονομάζεται κρητική, είτε μεσογειακή, είτε μεξικάνικη) και στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες και τεκμηριωμένες αντικρουόμενες απόψεις. Αυτό σημαίνει ότι «η καλή υγεία και ευεξία» εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και όχι μόνο από την κατανάλωση «υγιεινών τροφών» και την ευλαβική τήρηση της «κρητικής διατροφής» η οποία είναι, αναπόφευκτα, προσαρμοσμένη στα δεδομένα της σύγχρονης ζωής του 21ου αιώνα και όχι της δεκαετίας του 1950.
Ακόμα, οι ασχολούμενοι με την προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών αξιοποιούν (προφανώς, όταν έχουν οικονομικό όφελος) τις απόψεις των επιστημόνων. Για παράδειγμα, ο Serge C. Renaud (1927-2012) πρώην διευθυντής του INSERM της Λυών (Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Έρευνας της Γαλλίας) έγινε διάσημος, όταν στις 17 Νοεμβρίου του 1991 εμφανίστηκε σε μία δημοφιλή εκπομπή του τηλεοπτικού σταθμού CBS των ΗΠΑ και υποστήριξε ότι οι Γάλλοι ενώ καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες ζωϊκών λιπών, έχουν τρεις φορές μικρότερη συχνότητα καρδιαγγειακών παθήσεων. Ο Renaud δήλωσε στην εκπομπή ότι αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι περισσότεροι Γάλλοι καταναλώνουν κάθε ημέρα 2-3 ποτήρια κόκκινο κρασί. O Morley Safer, ο δημοσιογράφος της εκπομπής, κρατώντας ένα ποτήρι κόκκινο κρασί δήλωσε στο τηλεοπτικό κοινό ότι «αυτή είναι η ερμηνεία του φαινομένου». Η εκπομπή είχε μεγάλη επιτυχία και την επόμενη ημέρα ένας μεγάλος αριθμός αμερικανών τηλεθεατών ζήτησε να προβληθεί ξανά η εκπομπή. Το CBS δεν τους χάλασε το χατίρι και πρόβαλε σε επανάληψη την εκπομπή αρκετές φορές.
Όμως, η ιστορία δεν τελείωσε με την τελευταία προβολή της εκπομπής. Το 1992, οι πωλήσεις (άρα και η κατανάλωση) κόκκινου κρασιού στις ΗΠΑ αυξήθηκαν σε ποσοστό περίπου 40 % και διατηρήθηκαν σε υψηλά επίπεδα τα επόμενα χρόνια, ενώ μεταξύ 1994 και 1998 οι εξαγωγές κρασιού της Γαλλίας υπερδιπλασιάστηκαν. Ενώ η χαρά της βιομηχανίας και εμπορίας κρασιού ήταν μεγάλη, το Γραφείο Αλκοόλ, Καπνού, Πυροβόλων Όπλων και Εκρηκτικών (ATF) των ΗΠΑ προβληματίστηκε με την αυξημένη κατανάλωση κρασιού και ζήτησε από τον Renaud (μέσω του Υπουργείου Οικονομικών της Γαλλίας) να τεκμηριώσει αυτά που υποστήριξε στην εκπομπή. Ο Renaud δεν καθυστέρησε και τον Ιούνιο του 1992 δημοσίευσε στο έγκυρο ιατρικό περιοδικό The Lancet (1992, June 20, 339(8808), 1523-1526) στοιχεία που υποστήριζαν την άποψή του.
Έτσι, δημιουργήθηκε ένα ενδιαφέρον σύμπλεγμα σχέσεων μεταξύ επιστήμης, ATF και βιομηχανίας κρασιού! (Για την ιστορία, σημειώνω ότι ο Renaud γεννήθηκε στο Cartelégue της Nouvelle-Aquitaine στη νοτιοδυτική Γαλλία, όπου οι οικογένειες των γονιών του είχαν αμπελώνες για παραγωγή κρασιού.)
Αν η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου επιτευχθεί με την προβολή της «Κρητικής Διατροφής» και τα κατάλληλα «ταμπελάκια» στους μπουφέδες των ξενοδοχείων, ο υποφαινόμενος προφανώς θα είναι ευχαριστημένος επειδή τόσο η τοπική όσο και η εθνική οικονομία εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από τον τουρισμό. Όμως, πρέπει να γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ επιστήμης και τουρισμού επειδή ορισμένες φορές η επιστήμη δεν συμφωνεί με τα οράματα του σύγχρονου marketing.
