Μου προκαλεί αλγεινή εντύπωση το γεγονός ότι στον αιώνα που ο συγκρητισμός κοντεύει να γίνει συνείδηση, κάποιοι εξακολουθούν σε σημαντικά γεγονότα να αγνοούν το Ρέθυμνο.Την πικρή αυτή διαπίστωση μου προκάλεσαν δημοσιεύματα, έγκριτων βέβαια συναδέλφων, που αναφερόμενοι στον θάνατο του Βενιζέλου παραγκωνίζουν όσα διαδραματίστηκαν στο Ρέθυμνο. Και δεν ήταν λιγότερο σημαντικά.
Ας φρεσκάρουμε λοιπόν την ιστορική μνήμη και αυτών και όσων άλλων αγνοούν τα διαδραματισθέντα στο Ρέθυμνο παραμονές και μετά τον θάνατο του Εθνάρχη.
Για τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου αναφέρει σχετικά ο Στέφανος Παπαγεωργίου σε αφιέρωμα της εφημερίδας «Ελευθερία»:
«Τα ξημερώματα της 18ης Μαρτίου 1936 πέθανε στο Παρίσι ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε ηλικία 72 ετών από εγκεφαλικό που είχε πάθει το πρωί της 13ης Μαρτίου 1936. Οι μέρες περνούσαν και σιγά-σιγά η κατάστασή του χειροτέρευε. Παρέλυσε η δεξιά πλευρά του και τα λόγια του όσο πήγαινε και λιγόστευαν. Οι γιατροί που τον εξέταζαν διαπίστωσαν ότι έπαθε εγκεφαλική συμφόρηση. Η γυναίκα του, η Ελένη Βενιζέλου τηλεγράφησε στα παιδιά του Κυριάκο και Σοφοκλή ότι η κατάσταση του πατέρα τους ήταν πολύ κρίσιμη. Κι όμως, αν και δεν είχε επαφή με το γύρο κόσμο, όταν τον επισκέφτηκε ο φίλος του Βασίλης Σκουλάς τον αναγνώρισε και σηκώνοντας το χέρι του έπιασε τον ώμο και κάτι πήγε να του πει. Εκείνο το πρωί της 17ης Μαρτίου η Ελένη Βενιζέλου έστειλε τηλεγράφημα στον Θεμιστοκλή Σοφούλη ότι: «Με βαθυτάτη οδύνη σας γνωρίζω ότι ο πρόεδρος ασθενεί σοβαρότατα». Το ίδιο βράδυ με πρωτοβουλία του Σοφούλη και των βουλευτών των Φιλελευθέρων και πλήθος κόσμου έγινε δέηση στον Άγιο Γεώργιο Καρύτση για τη διάσωση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Όμως η κατάστασή του ήταν μη αντιστρέψιμη.
Η Ελένη Βενιζέλου στο βιβλίο της «Στη σκιά του Βενιζέλου» γράφει χαρακτηριστικά: «… το παραλήρημα άρχισε τη νύχτα της 17ης προς 18ης. Ταραγμένος ήθελε να σηκωθεί. Το χάραμα, ήσυχος, είχε μερικές στιγμές διαύγειας, αναζήτησε το χέρι μου, το έσφιξε δυνατά και πολύ ήρεμος, έσβησε γύρω στις οκτώ το πρωί». Με νέο τηλεγράφημά της στον Σοφούλη το πρωί της 18ης Μαρτίου η Ελένη γράφει «Με βαθυτάτη οδύνη αναγγέλλω ανεπανόρθωτον συμφορά που μας έπληξε».
Το Σάββατο στις 21ης Μαρτίου η σορός του Βενιζέλου μεταφέρθηκε από το σπίτι του της οδού Μποζόν, στην Ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Στεφάνου (δύο μέρες νωρίτερα είχε ταριχευθεί). Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε με τρένο στο σταθμό της Λυών κι από εκεί έφτασε στο Μπρίντεζι της Ιταλίας. Από εκεί με τα αντιτορπιλικά «Κουντουργιώτης» και «Ψαρά» που είχε στείλει η ελληνική Κυβέρνηση μεταφέρθηκε στην Ελλάδα.
Ο θάνατός του βυθίζει στο πένθος το Ρέθυμνο
Ρέθυμνο 19 Μαρτίου 1936.Οι τοπικές εφημερίδες προβάλλουν το θέμα που βύθισε στο πένθος το Ρέθυμνο.
Η εφημερίδα «Τύπος» ιδιαίτερα βγαίνει με ένα εντυπωσιακό πρωτοσέλιδο στο κέντρο του οποίου δεσπόζει η φωτογραφία του Εθνάρχη:
«Τη 10η π.μ. της χθες έσβησε στο Παρίσι ο φάρος των εθνικών ελπίδων Ελευθέριος Βενιζέλος» είναι ο κεντρικός τίτλος.
Από τον «Τύπο» ξέρουμε και λεπτομέρειες από τις παραμονές του θανάτου του Ελευθερίου Βενιζέλου, λόγω της ιδιαίτερης σχέσης που είχε με τον εκδότη της εφημερίδας Μάνο Τσάκωνα.
Αυτές οι λεπτομέρειες αναφέρονται σε επιφυλλίδα που υπογράφει ο Τσάκωνας με τίτλο «Το μαύρο μήνυμα» και περιγράφει την αγωνία πριν το θλιβερό άγγελμα καθώς ήταν γνωστή η περιπέτεια υγείας του Βενιζέλου.
Ο ίδιος ρυθμίζοντας το δείκτη του ραδιοφώνου του, ανάμεσα σε ανυπόφορα παράσιτα, είχε ακούσει δυο μέρες πριν, την Τρίτη συγκεκριμένα ότι κάποιος «…..λός ασθενεί βαρύτατα από περιπνευμονία».
Η αγάπη στον Εθνάρχη δεν του επέτρεπε να σκεφτεί, αμέσως, ότι πρόκειται για τον ίδιο. Ήταν πιο βολικό να συσχετίσει το άκουσμα με προηγούμενες ειδήσεις, που είχαν σχέση με τον Πρόεδρο του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών και την Επιτροπή των 13 του Ιταλοαιθιοπικού, πρόεδρος της οποίας ήταν ο κ. Ντε Βασκονσέλος.
Δυστυχώς γι αυτόν, αλλά και για όλους ήρθε το τηλεγράφημα από την Αθήνα του ανταποκριτή του Γιώργη Ανδρουλιδάκη που ανήγγειλε την επικίνδυνη κατάσταση του αρχηγού.
Η είδηση από στόμα σε στόμα αναστάτωσε το Ρέθυμνο. Διαδοχικά τηλεγραφήματα από Ανδρουλιδάκη, τον βουλευτή Νικόλαο Ασκούτση και άλλους Ρεθεμνιώτες της Αθήνας τόνιζαν τη συνεχή επιδείνωση της υγείας του Εθνάρχη.
Πάνδημη προσευχή
Και σε μια πρωτοφανή κίνηση, χωρίς καμιά καθοδήγηση, χωρίς συντονισμό, άρχισαν να κτυπούν οι καμπάνες του καθεδρικού ναού των Εισοδίων, έκλεισαν εν ριπή οφθαλμού τα καταστήματα και ο κόσμος σύσσωμος κατέκλυσε τη Μητρόπολη για να προσευχηθεί υπέρ του Εθνάρχη. Όπως θα έκανε καθένας για στενό συγγενή που χαροπαλεύει.
Σε λίγο φθάνει,πελιδνός, ο διανομέας Ιωάννης Τσιλεδάκης, παραμερίζει με κόπο τον κόσμο και πλησιάζοντας τον Μάνο Τσάκωνα του δίνει το τηλεγράφημα με το θλιβερό περιεχόμενο.Έχει υπογραφή του Χαράλαμπου Μιν. Μουσούρου που είχε τη τραγική προτεραιότητα να ενημερώσει για το μοιραίο συμβάν.
Η άμεση ανακοίνωση προκάλεσε πανδαιμόνιο θρήνων και κοπετών. Η συγκίνηση των Ρεθεμνιωτών, τα αισθήματα οδύνης που τους κατέκλυσαν ξεπερνούν κάθε φαντασία. Γιατί δεν υπήρξε προηγούμενο.
Οι δύο καθήμενοι είναι: ο Στρατής Μαμαλάκης (αριστερά) και ο Δεληγιαννάκης Μάρκος(δεξιά).
Από τους όρθιους πρώτος από αριστερά είναι Μαμαλάκης, δεύτερος ο Κατριτζιδάκης, τέταρτος ο Γεώργ. Φραγάκης, έκτος με το μαθητικό πηλήκιο, ίσως Μαμαλάκης, έβδομος ο Κλειδής. Από δεξιά όρθιοι: Πρώτος είναι ο Μαμαλάκης που είχε το βαφείο και τρίτος, με την κρητική ενδυμασία, ο Μάρκος Τζέλησις
Ο παπά Γρηγόρης Βοριαδάκης αμέσως τροποποιεί την παράκληση σε τρισάγιο το οποίο ψάλλουν με τον παπά Χρύσανθο Βιτσικουνάκη αλλά με κόπο συγκρατούν τους λυγμούς που τους πνίγουν. Γρήγορα σπεύδουν να τελειώσουν με τις ευχές γιατί δεν έχουν δύναμη πλέον να συνεχίσουν με ψυχραιμία την αποστολή τους. Τελειώνουν με παρηγορητικά λόγια στο εκκλησίασμα που ολοφύρεται.
Μια συγκλονιστική εικόνα από τις εκδηλώσεις οδύνης των Ρεθεμνιωτών στο άκουσμα του θανάτου του Βενιζέλου, μας δίνει ο Κυριάκος Κυριακάκης σε άρθρο που δημοσιεύει στο φύλλο της Κυριακής 20 Μαρτίου 1936, στην πρώτη σελίδα της «Κρητικής Επιθεώρησης».
Περιγράφει συγκλονιστικά την οδύνη ενός υπέργηρου Ρεθεμνιώτη του Σταγκούρη που έκλαιγε με λυγμούς σαν μικρό παιδί. Κι όσο τον έβλεπε θυμόταν καλά όσα του είχε αφηγηθεί, ο αξιοσέβαστος γέροντας κάποτε, σε ανύποπτο χρόνο, από τον καιρό που είχε πολεμήσει με τον Βενιζέλο ο οποίος του έσωσε μάλιστα τη ζωή. Και να πως είχε μεταφέρει ο Σταγκούρης εκείνο το γεγονός στον δημοσιογράφο:
«Το τουφεκίδι είχε ανάψει γοργό στο Ακρωτήρι.
Τα κόκκινα φέσια κι οι άσπρες μαντήλες κάτω από το φονικό του λιανοντούφεκου δεν ξεμύτιζαν.
Μια μεγάλη σημαία με γράμματα ελευθερία ή θάνατος κυμάτιζε πάνω από τα κεφάλια των επαναστατών κι έδινε έναν αέρα στην καρδιά τους και τους έκανε θεριά ανήμερα. Μπάλα χριστιανική δεν έσφαλνε. Σαΐτα ερχόταν στο δεξί ματόφρυδο του αγά. Οι χωρατάδες και τα γιούχα δεν ξέλειπαν από το Κρητικό στοιχείο και στις δραματικότερες στιγμές της ζωής του.
Εμψυχωτής μέγας των επαναστατών ο Μπενιζέλος έτρεχε πότε δω πότε κει να δώσει ολονώ κουράγιο.
Θυμούμαι, θαρρώ πως το θωρώ εδαέ, σαν μας άρχισαν οι Ευρωπαίοι με τα κανόνια τους που έσπασε το κοντάρι του μπαϊρακιού και το άρπαξε αυτός κι άλλος ένας και το αναπέτασσε ενώ εμείς εγενήκαμε άλλοι ανθρώποι από ενθουσιασμό.
Εγώ και δυο τρεις χωριανοί μου είχαμε πιάσει μετερίζι έναν τοίχο και μια στιγμή θωρώ το Μπενιζέλο, να μας φωνάζει να φύγωμε από κεια γιατί θα μας σκοτώνανε οι οβίδες. Εγαχτήκαμε να τα’ ακούσουμε κι όταν φύγαμε δεν είχαμε ακόμα αλαγράρει είκοσι μέτρα και δυο τρεις μπόμπες εκάμανε αλεύρι τον τοίχο. Έκαμα τότεσας τον σταυρό μου και παρακάλεσα να τονε βλέπει ο Θεός αυτό τον άνθρωπο κι ορκίστηκα να τονε ακολουθώ αν γενή και Τούρκος και μέχρι σήμερο δεν το μετάνοιωσα».
Μια τέτοια μέρα δεν θα μπορούσε φυσικά να λειτουργήσει κινηματογράφος. Έτσι το «Ιδαίον Άντρον» μένει κλειστό. Για τη ιστορία να αναφέρουμε ότι είχε στο πρόγραμμα το έργο «Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας» με τον Ντούγκλας Φέρμαξ.
Η πρωτοβουλία αυτή χαιρετίζεται και από σχόλιο της «Κρητικής Επιθεώρησης» που μετά τα συγχαρητήρια στους ιδιοκτήτες, αναφέρει πως «…την πράξη αυτή, ας είναι βέβαιοι οι κ. κ. Καπετανάκης και Λάριος, εξετίμησε αρκετά το Ρέθυμνο και δεν θα τη λησμονήσει …».
Η συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου
Το δημοτικό συμβούλιο Ρεθύμνου συνεδριάζοντας εκτάκτως μετά το θλιβερό άγγελμα, αποφάσισε μεταξύ των άλλων:
1) Να αναρτηθεί μεσίστια η σημαία επί μια εβδομάδα.
2) Να αργήσουν τα δημοτικά γραφεία την ημέρα της κηδείας.
3) Να περιβληθούν με μαύρο ύφασμα οι λαμπτήρες της οδού Αρκαδίου για μια εβδομάδα.
4) Να συσταθεί στους συλλόγους όπως μείνουν κλειστά τα καταστήματα την ημέρα της κηδείας.
Στο γενικό πένθος προσαρμόστηκε και το τελετουργικό της υποδοχής του Μητροπολίτη Αθανασίου Αποστολάκη που θα αναλάμβανε τα καθήκοντά του. Κι έτσι η τελετή δεν είχε καθόλου πανηγυρικό χαρακτήρα.
Λεπτό προς λεπτό τα γεγονότα
Σε επόμενο φύλλο ο «Τύπος» ενημερώνει τους αναγνώστες του λεπτό προς λεπτό τι προηγήθηκε του τέλους.
Μια βδομάδα πριν, ο πρώην βουλευτής Ρεθύμνης Βασίλης Σκουλάς, επιστήθιος φίλος του Βενιζέλου, πήρε από το Παρίσι ένα τηλεγράφημα με μια και μόνη λέξη: «Έλα» Στην αρχή δεν κατάλαβε και προσπάθησε να ξεκαθαρίσει αν ήταν θέμα υγείας ή κάποιοι πολιτικοί λόγοι.
Νέο τηλεγράφημα μετρίασε την αγωνία του κάπως « Καλλίτερα. Έλα όμως».
Κατάλαβε ότι ήταν θέμα υγείας και δεν έχασε καιρό. Ανεχώρησε αμέσως, ήταν βράδυ Παρασκευής, με το Σεμπλόν – Οριάν, και έφθασε στο Παρίσι το πρωί της Τρίτης.
Ο Σκουλάς φρόντισε να κρατήσει μυστική την εξέλιξη αυτή που γνώριζαν μόνο ο Σοφούλης και ο Ζάννας.
Όπως είχε ενημερώσει τηλεφωνικά το Σοφούλη ο λοχαγός Ανδρέας Γύπαρης που ήταν στην προσωπική φρουρά του Βενιζέλου, ο Εθνάρχης είχε αρχίσει να χάνει την επαφή με το περιβάλλον.
Οι γιατροί είχαν φύγει. Δεν υπήρχε λόγος να μείνουν περισσότερο ούτε να αποφασίσουν για νέο συμβούλιο.
Ο Γυπαράκης πρόσθεσε ότι είχε ενημερωθεί και η Γαλλική βουλή που ενδιαφερόταν για την υγεία του Προέδρου και ότι η γρίπη ήταν τελική η αρχή του τέλους και όχι η φλεβίτιδα που τον ταλαιπωρούσε.
Την Κυριακή 22 Μαρτίου εψάλη επιμνημόσυνη δέηση στον μητροπολιτικό ναό με την οργανωτική φροντίδα του δήμου. Το γεγονός συνέπεσε με την άφιξη του νέου Επισκόπου Αθανασίου Αποστολάκη.
Σε επόμενα φύλλα διαβάζουμε ότι ο Μανόλης Καλομοίρης συνθέτης του γνωστού «Βενιζέλε μας πατέρα της πατρίδος» είχε ζητήσει επίμονα από το υπουργείο Στρατιωτικών άδεια τριών ημερών για να κατέβει και να διευθύνει προσωπικά τα εμβατήρια κατά την κηδεία του Εθνάρχη που του ενέπνευσε τόσες εθνικές επιτυχίες.
Το αίτημά του ικανοποιήθηκε και παρουσιάστηκε από τους πρώτους με την μεγάλη στολή του Ταγματάρχη Επιθεωρητού των Στρατιωτικών Μουσικών του Κράτους.
Στις 28 Απριλίου 1936 το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου πραγματοποιεί πολιτικό μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η πρόεδρος Ιουλία Πετυχάκη, που από τον θάνατο του συζύγου της είχε αποσυρθεί από την κοινωνική ζωή ήταν παρούσα στην εκδήλωση και μάλιστα χαιρέτισε και κάλεσε τον Εμμανουήλ Χ. Τσιριμονάκη για την κεντρική ομιλία, που εντυπωσίασε το ακροατήριο.
«Ο Βενιζέλος, είπε μεταξύ άλλων,έχει τόση ανάγκη πανηγυρικών όπως δοξασθεί, όσην ο Ήλιος των φώτων ημών όπως λάμψει».
Μια προφητική επιστολή
Στις 20 Μαρτίου 1936 ο Νικόλαος Ανδρουλιδάκης γράφει στην «Κρητική Επιθεώρηση».
«Τώρα που πέθανε ο Μεγάλος Έλλην εις την πιο δύσκολη αλίμονο ελληνική στιγμή μπορώ να δημοσιεύσω ένα γράμμα του της 17ης Δεκεμβρίου 1935, προς εμένα, που τότε ενόμισα πως αν εδημοσιεύετο θα επτοούντο οι φίλοι μας Η τελευταία παράγραφος της επιστολής είναι άξια πολλής προσοχής διότι δι αυτής ο Βενιζέλος προέβλεπε τον θάνατόν του δια μιαν ημέραν που δεν ημπορεί να είναι και μακρινή».
Και ακολουθεί η επιστολή που αναφέρει:
«Η κατεύθυνση που έδωκα δεν σημαίνει ουδέ πορρωθέν εγκατάλειψιν των Δημοκρατικών ιδεών Τουναντίον απώτερος σκοπός της είναι να εμπνεύσει και εις τον Βασιλέα τα δημοκρατικά ιδεώδη ως απαραίτητον όρον της στερεώσεώς του εις τον θρόνον.
Το δυστύχημα είναι ότι δια την έλλειψιν παρ’ ημίν χωριστού όρου προς έκφρασιν της REPUBLICUE συγχύζομε την δημοκρατία με την μορφήν της αβασίλευτης τοιαύτης Και πολλοί ακόμη και δημοσιογράφοι και πολιτευόμενοι φαντάζονται ότι οι κάτοικοι του Μεξικού και όλων των άλλων αβασίλευτων δημοκρατιών της Κεντρώας και της Νότιας Αμερικής απολαύουν τα αγαθά της Δημοκρατίας ενώ πραγματικώς τελούν υπό αλλεπαλλήλων διαδεχομένας αλλήλους δικτατορίας και οικτίρουν ίσως την Αγγλίαν η οποία αφού έχει συνταγματικόν βασιλέα, πιστεύουν ότι δεν απολαμβάνει βέβαια τα αγαθά της δημοκρατίας ενώ πράγματι είναι η δημοκρατικωτέρα χώρα του κόσμου
Ως προς την απόφασίν μου να μην επανέλθω πλέον εις την ενεργόν πολιτικήν αύτη είναι αμετάβλητος Ούτε θα καταστώ δια τούτο άχρηστος δια την χώραν διότι διατηρών ακέραιο το κύρος μου θα δύναμαι πάντοτε εις περιστάσεις κρισίμους να εμφανίζομαι οδηγητής της κοινής γνώμης όπως συνέβη και τώρα.
Άλλωστε το κενόν της οριστικής εξόδου μου εκ της πολιτικής ζωής θα δημιουργηθεί φυσιολογικώς μίαν ημέρα η οποία δεν ημπορεί να είναι και μακρινή
Καλλίτερα λοιπόν να δημιουργηθεί ενόσω ζω,δια να αναγκασθεί το έθνος να πληρώσει καθ’ ένα άλλον τρόπον διότι αν δημιουργηθεί απρόοπτος τις περιπέτεια θα είμαι εις θέσιν δίδων την γνώμιν μου να σώσω ίσως μίαν δύσκολον κατάστασιν,πράγμα που δεν θα ημπόρει να γίνει αν περιμένομεν να δημιουργηθεί ένα κενόν μόνον δια του θανάτου μου.
Φιλικότατα ημέτερος,Ε. Κ. Βενιζέλος Παράκλητος της Φυλής».
«Παράκλητο της Φυλής» τον είχε χαρακτηρίσει ο Νικόλαος Ανδρουλιδάκης στον επικήδειό του, που άφησε εποχή. Είχε τονίσει μεταξύ άλλων:
«Ο Βενιζέλος στάθηκε ο Παράκλητος της Φυλής. Το 1916 έγινε το παντοδύναμο ρυμουλκό σε μια χώρα που κουρασμένη από τους πολέμους μπορεί και διεφθαρμένη από τους πολιτικούς της στάθηκε στα μισά του δρόμου προς την εθνική της αποκατάσταση.
Όμως ο ήλιος της Ελλάδος έσβησε. Τα σαγηνευτικά σπινθηροβόλα μάτια του έκλεισαν για πάντα. Ο μεγαλόφτερος νους του μάκρυνε από τον άγρυπνο έλεγχο των λύσεων στο σταυροδρόμι των κινδύνων. Η τόσο πείθουσα φωνή του – συντριβάνι σοφίας – δεν θα σημαίνει πια τις κατευθύνσεις που σώζουν. Ο Θεός σώζοι την Ελλάδα. Η Ελλάδα έχασε τον καλύτερο γιο της. Ούκέτι καλύβαν έχει Ου μάντιδα δάφνην. Και όπως θρηνεί ο ποιητής. Ο Μέγας Διγενής ο Ακριτας στα ξέστρωτα στα σκοτινά σφαλίστηκε απ’ το Χάρο πάει της Ρωμιοσύνης η καρδιά».
Εκδήλωση στην εκατονταετηρίδα
Πολλές ήταν οι εκδηλώσεις που γίνανε στο διάβα του χρόνου για τον Εθνάρχη. Εκείνη όμως που έγινε στη Λέσχη Φιλελευθέρων, το 1964, με την οργανωτική ευθύνη του Παύλου Γύπαρη άφησε εποχή.
Αναφέρει σχετικά ο Κώστας Μαμαλάκης:«Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τη γέννηση του Ελευθερίου Βενιζέλου έγινε η εκδήλωση.
Ο Καπετάν Παυλής απόδειξε ότι έχει και προσόντα σκηνοθέτη.
Βρήκε πλάκες με ηχογραφημένους λόγους του Βενιζέλου με ριζίτικα τραγούδια τραγουδημένα με την απαλή φωνή του επαναστάτη του Θερίσσου, θούρια και ύμνους για τον Βενιζέλο.
Καθόρισε ο ίδιος ο Γύπαρης την κατάλληλη στιγμή που θα ακουγόταν οι πολιτικοί λόγοι του Βενιζέλου. Τα ριζίτικα τα θούρια και το «Βενιζέλε μας πατέρα της πατρίδας».
Έτσι δημιουργήθηκε μια ατμόσφαιρα υποβλητική. Στην ομιλία του Γύπαρη ρίγη συγκίνησης σκόρπισε η φωνή του Βενιζέλου.
Πολύ ενδιαφέρον το περιεχόμενο της ομιλίας του. Νέα στοιχεία ιστορίας παρουσίασε οι άγνωστες πτυχές φώτισε της ιδιωτικής ζωής του Βενιζέλου που ειδωλολατρικά αφοσιωμένος σ’ αυτόν – υπέρτατη χαρά να δώσει γι αυτόν και τη ζωή του – είχε γίνει η σκιά του κι έζησε πλάι του κορυφαίες ελληνικές ώρες θριάμβου, ώρες πένθους εθνικού, μέρες πικρές εξορίας.
Αυτό το περιεχόμενο μαζί με την αδρότητα και ζωντάνια της φράσης τον τόνο της κρητικής προσφοράς που έδινε ιδιαίτερο χρώμα και τη μανία του Γύπαρη να ντύνει με τις λέξεις με την ντόπια λαλιά της ιδιαίτερης πατρίδας του κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατηρίου».
Αιώνιο σύμβολο
Για το Ρέθυμνο ο Βενιζέλος απετέλεσε και αποτελεί σύμβολο. Για να δείχνει δρόμους που αν ένας ηγέτης τολμήσει να τους περάσει κάποτε μπορεί η δύσμοιρη αυτή χώρα να ανασάνει.
